Техногендік әсерлердің қоршаған ортаға әсері мен кауптілігі

  концерогендер (латын тілінен аударғанда cancir  — рак, генезис —    шығу тегі) қатерлі ісіктер туғызады. Қазіргі  уақытта  шамамен  500  осындай заттар белгілі. Олардың ішіндегі ең күштілеріне бензо(а)пирен  және  басқа  да  полициклді  ароматтық     көмірсулар,     ультракүлгін сәулелер,   радиоактивті   изотоптар, эноксидті смолалар, антриттер,    нитрозаминдер, асбест және т.б. жатады;

  мутагендер (латын   тілінен   аударғанда  mutasio — өзгеру) – хромосомалар саны мен құрылымының өзгеруіне әкеліп соқтырады. Оларға: рентген сәулелері, гамма-сәулелер, нейтрондар, бензо(а)пирен, колхицин, кейбір  вирустар және т.б. жатады;

  тератогендер (грек тілінен аударғанда teras, teralos — құбыжық) — жеке дамуда кемістіктерге әкелетін,   кемтарлықтардың пайда болуына әкелетін заттар.   Тератогендерге әсер ететін мөлшерінен артып кететін кез келген   фактор жатады. Көбінесе тератогендерге мутагендер, сондай-ақ   пестицидтер, тыңайтқыштар, шу және т.б. ластаушылар жатады.

Сонымен қатар, эмбриогендерді  де бөліп  көрсетуге болады. Эмбриогеидер (грек тілінен аударғанда embryo – ұрық)  эмбрионалдық   даму   кезінде   зақымдануларға  әкелетін заттар.  Эмбриогендерге  тератогендер, мутагендер және басқа   да заттар (мысалы, алкогольді ішімдіктер, есірткі заттар және т.б.) жатады.

Адам   қызметінің   нәтижесінде   жаңа,   бұрын   болмаған   аурулар пайда болады. Мұндай ауруларды ерекше техногенді аурулар тобына жатқызады. Оларға қорғасын («сатуризм»), кадмий («ита-ита»), сынап қосылыстарымен (“минамата”) және т.б. уланудан пайда болған аурулар жатады.

Денсаулық үшін зиянды органикалық  және бейорганикалық заттар

Көптеген органикалық  заттар улы және жоғары дәрежеде тұрақты  болып табылады. Олар көбінесе канцероген, мутаген, тератоген немесе басқа аурулардың  пайда  болуын  күшейтеді.

Органикалық қосылыстардың  ішінде, әсіресе, галогенді көмірсулар мен полициклді ароматтық көмірсулар (ПАК)  қауіпті.

Галогенді көмірсулар. Бұл топқа бір немесе бірнеше көміртегі атомдары хлор, бром, йод немесе фтормен алмасқан органикалық қосылыстар жатады. Хлорлы көмірсулар кең таралған. Олардың көпшілігі тұрақты, ағзалар оларды жеңіл сіңіреді және жекелеген мүшелер мен ұлпаларда жиналуға қабілетті. Мысалы, поливинилхлорид (ПВХ), полихлорды бифенилдер (ПХБ), ДДТ (пестицид), тетрахлорфенол және тетрахлорэтилен (еріткіштер). Бұл топқа өте улы зат — диоксиндер де  жатады.

ПВХ мен винилхлорид бауырдың қатерлі ісігін, тері, сүйек пен  аяқ-қолдың зақымдануынан көрінетін винилхлоридтік ауруды туғызады. Ұзақ уақыт бойы винилхлорид қауіисіз деп есептеліп келді. Оны аэрозоль баллондарында газ-тасымалдаушы және медицинада наркоз ретінде қолданып келген. Тек 70-жылдары  ғана оның  улы қасиеттері анықталды.

Белгілі ДДТ (дихлордифенилдихлорэтан) да хлорлы көмірсуларга жатады. 1939 жылы Моллер бұл заттың инсектицидтік  қасиеттерін анықтады. Бұл препараттың 15 млн. тоннасы жер шарының барлық дерлік аймақтарында қолданылған. Антарктиданың өзінен шамамен 25 мың тонна ДДТ табылған. Кейіннен ДДТ   май   ұлпалары   мен   ана   сүтінде   жиналатыны белгілі болды. 70-жылдардан бастап бұл инсектицидті қолдануға тыйым салынды. Бірақ жоғары дәрежеде тұрақтылығына байланысты (ыдырау мерзімі 50 жыл) ол қоректік тізбектерде әлі де интенсивті түрде айналымда  болып  келеді.Диоксиндер қазіргі белгілі улы заттардың ішіндегі ең күштілерінің бірі. Диоксиннің канцерогенді, мутагенді, тератогенді әсері анықталған. Ол әйелдің бала туу қабілетіне әсер етеді. Диоксиннің көп бөлігі (шамамен 200 кг) қоршаған ортаға американдықтардың Вьетнамда қолданған дефолианттары түрінде шығарылды. Нәтижеде тек вьетнамдықтар ғана зардап  шеккен   жоқ шамамен 20  мың американдықтарды да қамтыды.Фенолмен улану бауырды, бүйректі, қанды зақымдайды. Ағзаның тұқым қуалау қасиетіне де әсері анықталған. Сонымен қатар канцерогенді және тератогенді әсер етеді.Халықтың денсаулығына метанол немесе метил спирті өте қауіпті. Түсі мениісі бойынша оны этил спиртінен айыру өте қиын улы зат. 30—100 мл мөлшері адамның өліміне әкеліп соқтырады.Формальдегид химия өндірісінің маңызды өнімдерінің бірі болып табылады. Фтор альдегид аллергиялық реакциялар туғызуы мүмкін. Сонымен қатар оның канцерогендігі туралы да мәліметтер бар. Адам мен басқа да тірі ағзалар бұл затпен үнемі әсерлесуде болады (пластик, ағашты-талшықтар, консерванттар, автокөліктердің газдары, темекі түтіні т.б.). Дүние жүзінде ондаған миллион тоннасы өндіріледі. Қазір бұл затты тұрмыстық мақсатта қолдануды шектеуге бағытталған  шаралар  жүргізілуде.Ауыр металдар. Көптеген ауыр металдар ағзалардың тіршілігіне қажет және микроэлементтер тобына жатады.   Оларға   цинк,   мыс,   марганец,   темір және т.б. кіреді. Сонымен қатар олар тірі ағзалар үшін улы. Ауыр металдар ақуыздармен жеңіл байланысып, майда еріп, жинақталады. Ауыр металдардың қоршаған орта мен ағзада жинақталуының негізгі көзі — отынды жағу, пестицидтер, кейбір органикалық қосылыстар, өндірістік  қалдықтар және  т.б.Белгілі мәліметтер бойынша (Вронский, 1996) антропогенді заттар есебінен қоршаған ортаға қорғасынның 94-97%-ы, кадмийдің — 84-89%-ы, мыстың — 56-87%-ы, никельдің — 66—75%-ы, сынаитың — 60%-ы шығарылады.Қорғасынның негізгі көзі — автокөлік жанармайы болып табылады. Қорғасынның көп бөлігі металлургия кәсіпорындары мен ауыл шаруашылығында пестицид ретінде мышьякты) қорғасынды қолдану кезінде шығарылады.басталуымен тығыз байланысты. XX ғасырдың қала тұрғындарының қаңқасындағы қорғасынның мөлшері 1600 жыл бұрын өмір сүрген адамдармен салыстырғанда 700—1200 есе артық.Қорғасынмен улану немесе «сатуризмнің» белгілері мынадай: тез шаршау, кешке көру қабілетінің төмендеуі, қан аздық, бүйректің зақымдануы, жүрек ауруы,  уақытынан бұрын  босану, түсік  тастау.Кадмий. Ауыр металдардың ішіндегі ең улы элемент. Ортаға кадмийдің шығарылу себептері тас көмірдің шаңы, химиялық тыңайтқыштар, пластмассалардың қалдықтары мен жану өнімдері, темекі түтіні. Қорғасынға қарағанда кадмий топырақтан өсімдікке жеңіл өтеді (70%-ға дейін) де, ағзадан баяу шығарылады. Негізінен бүйректі (бүйректе жиналады), жүйке жүйесін, жыныс мүшелерін зақымдайды, тыныс алу жүйесіне зиян. “Ита-ита” ауруын туғызады.

Сынап. Қоршаған ортада кеңінен  таралған. Дүние жүзіндегі сынаптың өндірісі жылына 10 мың т. астам. Ол негізінен электротехникада, медицинада және химия  өнеркәсібінде  қолданылады.

Металдық (элементарлық) сынап  іс жүзінде ағзаға зиянды емес. Бірақ бу түріндегі сынаптың әсері қауіпті. Ағзаға тамақпен не тері арқылы енген сынап тұздарының қауіптілігі жоғары.

Сынаптың металлорганикалық  қосылыстары (әсіресе метил сынап) ағза  үшін  өте  улы және қауіпті.

Асбест. Соңғы кезде дәрігерлердің назарын өзіне аударып отыр. Ұсақ асбест шаңы — асбестоз ауруын туғызады. Өкпе ұлпаларын зақымдап, қатерлі ісіктерге әкеледі.

Қала және адамның денсаулығы

Қазіргі кездегі адамның  экологиялық ортасы – қала. Ол ең ірі және табиғи ортадан өзгеше, көптеген параметрлері бойынша экстремалды деуге болатын орта. Қалада техногенді қуаттың орасан зор концентрациясы  жиналады.

Дүние жүзінің қалаларында  қазір ғаламшарымызды мекендейтін халықтың шамамен жартысы шоғырланған. Соңғы 45 жылда қала халқының саны 729 млн-нан 2540 млн. адамға дейін өсті, яғни 3,5 еседей, ал олардың халықтың жалпы санындағы үлесі 29-дан 44%-ға дейін артқан. Сонымен қатар, қалалардың іріленуі жүріп отыр. 1995 жылдың соңына қарай дүние жүзінде халқының саны 1 млн.-нан астам халқы бар 320 қала және 5 млн.-нан астам  халқы бар 48 қала болған.

Бірақ урбанизация (латын  тілінен аударғанда urbanus - қалалық) процесі  тек қала халқының немесе қалалардың мөлшері мен санының артуымен ғана шектелмейді. Сонымен қатар, бұл  процесс қоғам өміріндегі қалалардың рөлінің артуынан, көптеген адамдардың өмір сүру салтының өзгеруінен де көрінеді.

Қалалардағы адам экологиясына тән нәрсе — бұл табиғи экологиялық факторлардан оқшаулану болып табылады. Қажетті мөлшерде өсімдіктер, тірі топырақпен, сумен қамтамасыз етілген. Адамның биологиялық табиғаты мен оның табиғатқа қарсы іс-әрекетінің нәтижелері арасындағы қайшылық, әсіресе қала жағдайында  шиеленісе түседі.

Қазіргі кездегі қала —  күрделі әлеуметтік-экономикалық ағза. Ол демографиялық, экономико-географиялық, инженерлік-құрылыс, сәулеттік факторлардың әсерінен, қоршаған экономикалық кеңістік пен табиғи ортаның алуан түрлі өзара әсерлері нәтижесінде қалыптасады. Көбінесе, қалалармен қоғамдық процестің көптеген белгілерін байланыстырады. Бірақ, қала өркениеті — қолайлы жағдайлар, тұрмыстың жеңілдеуіне әкелгенмен, коммуникация тығыздығы, әр түрлі қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндіктері — тек барлық  жағынан қолайлы орта  емес.

Қала ортасы адамның басты  сапасы — оның денсаулығына қолайсыз әсер етеді. Атмосфераның, судың, азық-түлік өнімдерінің, күнделікті қажетті заттардың өнеркәсіп пен транснорттың қалдықтарымен ластануы, электромагниттік өріс, вибрация, шу, ауаның дезионизациялануы, тұрмыстың химияландырылуы, шектен тыс көп ақпараттардың ағыны, уақыттың жетіспеуі, гиподинамия, эмоциогенді қысым, дұрыс тамақтанбау, зиянды әрекеттердің кеңінен таралуы — осылардың барлығы қосылып адамның денсаулығын нашарлатады.

Қала халқының басым бөлігі демалатын қаладан тыс, табиғи жағдайда өткізуге тырысады. Бірақ, мұндай жерлерде мүмкін болатын рекреациялық (рекреация латын тілінен демалу, сауығу) қысым артады да, олар: қаланың жалғасына айналады.

 

 

Техногендік сипаттағы  төтенше жағдайдың пайда болу әсері

 

Қазіргі кезде қоршаған ортаға және адамға тікелей зияны бар  өндіріс орындары көптеп саналады. Бірақ ондағы технологияның деңгейі  бақылау және жұмыс жүргізуі, сонымен  қатар, орындау тәртібінде талапқа  сай емес жағдайлар кездесуде. Оның үстіне бұл жағдайды экономикалық кризиспен  экологиялық проблемалар қиындатып  жіберді. Өндіріс орында болып жатқан апаттар мен катастрофаны талдап көргенде олардың орнын алатын жағдайлары технологиясы ескі, техникалары өзіндік  ресурстарын тауысқан өндіріс орындарында  көп кездесетіні анықталық отыр. Сонымен қатар қауыпты өндірістердің  мекен жайларға жақын орналасуы  да өзінің әсерін беруде.

Техногендік сипаттағы төтенше  жағдай

Химиялық қауіпті объектілердегі апаттар  

Радиациялық қауіпті объектілердегі апаттар  

Өрт және жарылыс қауіпі бар объектілердегі апаттар апаттар  

Көліктегі апаттар (темір  жол, автокөлік, әуе, су және метро)  

Гидродинамикалық қауіпті  объектілердегі апаттар 

Коммунаолды және электр жүйесіндегі  апаттар

Техногендік сипаттағы төтенше  жағдайды топтау

Химиялық қауіпті  обьектідегі апаттар

Химиялық өндіріс халық  шаруашылығында кеңінен пайдаланады.Бірақ  кейбір кездерде кішігірім апаттар  орын алуда.Ол апаттар әсерінен химиялық зиянды заттар атмосфераға тасталынып қоршаған ортаны ластауда.Химиялық өндірістің қауіпсіздігі шикізаттың және өнімнің  физика химиялық қасиетіне,қондырғылардың сенімділігіне, технологиялық процестің  сипатына, химиялық зиянды заттардың  сақталу және тасмалдау шарттарына, бақылау құралдардың деңгейі  мен жағдайына, мамандардың профессионалдық  біліктігі мен дайындығына және апатқа қарсы құралдардың тиімділігіне байланысты.Химиялық қауіпті заттардың  тасталуы химиялық ластануға әкеліп соғады. Химиялық қауіпті заттар адам организміне тыныс алу жүйесі және тері арқылы енеді. Химиялық қауіпті  заттар адам организміне жара беттеріне  де кіреді. Химиялық қауіпті заттар адам организміне әсер жағынан 4 қауіпті  классқа бөлінеді:

1.Өте қауіпті.

2.Жоғары қауіпті.

3.Орта қауіпті.

4.Қауіптілігі аз.

 

 

 Химиялық қауіпті обьектілердегі апатты топтау

 

Химиялық саладағы апаттар 2 категорияға бөлінеді:

•жарылыс салдарынан болған апаттан технологиялық тізбектің  және инженерлік қондырғының бұзылуы;

•апат салдарынан қосымша  технологиялық және негізгі қондырғылардың зақымдануы.

 

Химиялық апаттардың топталуы.

Жеке.

1.Обьектілі.

2.Жергілікті.

3.Регионалды.

4.Глобальды.

Жеке - зақымдағы улы заттарды атмосфералық ауаға тастамаған апат.

Обьектілі-зияндығы жоғары улы заттардың санитарлық қорғау зонасының радиусынан аспайтын апат.

Жергілікті-зияндылығы жоғары улы заттардың қоймасының қирауынан  туындаған апат.

Регианалды-зияндылығы жоғары улы заттардың үлкен көлемді  тасталуына алып келген апат.

Глобальді-үлкен химиялық қауіпті өндірістік барлық зияндылығы жоғарыулы заттардың барлық қоймаларының толық қирауының салдарынан болатын апат

 

Семей полигоны –  ядролық сынақ аймағының экологиялық  зардаптары

 

2004 жылы 9-10 қаңтарда болған  Ресей Президенті Владимир Путин  Қазақстанға сапары кезінде “Байқоңыр”  ғарыш айлағын жалға алу мерзімін 50 жылға ұзарту және оны екі  жақтың бірлесіп пайдалануы жөнінде  ортақ келісімге қол жеткізді.

Әлемде ең “ғарышқұмар” ел саналатын Ресей өзінің ғарыш  аппараттары-ның 70 %-ін “Байқоңырдан”  ұшырады. Бұрынғыдай емес, қазір ғарыш  кешенінде жоспарланған бағдарламалар  мен жобаларға Қазақстан мамандарын көбірек қатыстыруға мүмкіндік  қарастырылып жатыр. Екі ел президентінің  кездесуі барысында қол жеткізілген  тағы бір нәрсе – «Байқоңырдың»  экологиялық қауіпсіздігін арттыруды  қамтамасыз ету болса, бұл бағыттағы  бастамаларды әзірге көре алмай отырғанымыз  рас. Келісімде экологиялық тұрғыдан қауіпті отындармен (мәселен, гептил) жұмыс істейтін ғарыштық-зымырандық кешенді пайдалануды біртіндеп  қысқарту қарастырылғанмен, түбегейлі  шешімін таппаған сыңайлы.

Тақырыптың өзектілігі: “Байқоңыр” төңірегіндегі экологиялық жағдайдың  қаншалықты күрделі екеніне зер  салайық: мәселен осыншама жыл бойына ғарыш айлағын гептилмен жұмыс  істейтін 2000-нан аса зымыран тасығыштар ұшырылыпты. Әл-Фараби атындағы Қазақ  Ұлттық Университетінің ғалымдары  Қарағанды облысы, Ұлытау ауданының  ауласында, жер қыртысында, өсімдіктерде, суында гептильдің түрлі көлемдегі  дозалары барын анықтапты. Кей өңірлердің 1 шаршы метрінде гептильдің мөлшері 2500 млг-ға дейін жететін көрінеді. Ал, оның адам денсаулығына аса қауіпті  емес деп саналатын ең жоғарғы дозасы – 1 шаршы метрге 0,1 млг болуы керек!