Экологиялық бақылау және қоршаған орта мен табиғи ресурстардың мониторингі

Ауаның ластануын бақылау  көбінесе мұнай-газ өндіру, соның  ішінде Қарашығанақ, Теңіз, Жаңажол, Өзен мұнай-газ және газконденсатты мұнай  өндірілетін жерлерінде жүргізіледі. Жылжымалы факель асты бақылау Оңтүстік Қазақстанның ірі өнеркәсіптік мекемелері орналасқан Шымкентжәне Тараз қалаларында  жүргізіледі.

Стационарлық (тұрақты) бақылау  бекеттерінде жергілікті уақыт бойынша 01,07,13,19 сағаттарда Астана, Ақтөбе, Алматы, Жезқазған қалаларында толық  бағдарлама бойынша, 07, 13, 19 сағаттарда жүргізіледі. Ауаның ластануымен бақылаумен қатар метеорологиялық бақылау, яғни қалада және поселкілердегі зиянды заттардың таралуын анықтау, ауаның ластану көрсеткіш і есептеледі.

Ұлттық бақылау мониторинг жүйесі бірнеше деңгейден тұрады:

- алғашқы (төменгі) деңгей - бақылау жүргізіліп, белгілі бір мәліметтерді талдайтын және қорытатын бекеттер;

- екінші деңгей - алынған материалды талдау, анализдеу, сонымен қатар бұл орталықтар аумағына жергілікті болжам жасайтын аумақтық орталық;

- үшінші (жоғарғы) деңгей - қоршаған ортаға ұлттық көлемде болжам мен баға беретін Қазгидромет.

Табиғат ортасын ластайтын  зиянды заттардың жылдамдығына байланысты барлық берілетін хабарлар 3 категорияға  белінеді:

1. Жедел хабар (экстремалды) -табиғаттың апаттық құбылыстарын  немесе теріс антропогендік әсерлер  мен қолайсыз гидроме-теорологиялық  жағдайлардың әсерінен ластану  деңгейінің қауіпті өзгеруі туралы  мәліметтерден тұрады. Бұл хабар  мүмкіндігінше тез жағдайда жергілікті  және республикалық мемлекеттік  органдарға, сонымен қатар барлық  мүдделі мекемелерге шұғыл хабарды  қауіпсіздік жағдайлар болмас  үшін хабарланады.

2. Шұғыл (оперативтік) хабар-жергіліктіпериодтыжәнебақылау қорытындысының сараптамасы мен басқа мәліметтер жергілікті жерде жүргізіледі, қорытынды сараптама Қазгидрометке жіберіледі, ол өзінің барысында мемлекеттік басқару органдарына болып жатқан жағдайды айтып мәлімет береді.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

 

1. Безопасность жизнедеятельности / под ред. Э.А. Арустамова – М.: Дашков и К, 2000. - 676 с.
2. Гирусов Г.К. и др. Экология и экономика природопользования. – М.: ЮШГГИ, Закон и право, 1998. -.455 с.
3. Белов П.Г. Теоретические основы системной инженерии безопасности. – М.: ГНТП "Безопасность", 1997. - 424 с.Республика Казахстан. Законы. Трудовой кодекс РК // Казахстанская правда – 2007. - 15 мая.
4. Государственный контроль за соблюдением законодательства Республики Казахстан о безопасности и охране труда: сборник нормативно-правовых актов. - Алматы: Кардинал, 2005. - 191 с.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қоршаған ортаның экологиялық  жай-күйі туралы, табиғат пайдалануды  және қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік  реттеу туралы талдамалық ақпарат

 

Қоршаған ортаның экологиялық  жай-күйі туралы, табиғат пайдалануды  және қоршаған ортаны қорғауды мемлекеттік  реттеу туралы талдамалық ақпарат

 

Кіріспе

 

Экологиялық қауіпсіз және орнықты дамуға көшу қазіргі уақытта  Қазақстанның даму стратегиясындағы басым  бағыттардың біріне айналып келеді, мұнда оның құрамдас бөліктерінің бірі қоршаған ортаны қорғау болып табылады.

 

Осы мақсатта қалалар мен  өнеркәсіп орталықтарындағы атмосфералық ауаның, су көздерінің жай-күйі, өндіріс  пен тұтыну қалдықтары, сондай-ақ Қазақстанда  табиғатты пайдалануды мемлекеттік  реттеу мен қоршаған ортаны қорғау туралы ақпарат зерделенді.

 

Елдің қоршаған ортасының  жай-күйін талдау кезінде Есеп комитетінің  бақылау іс-шараларының нәтижелері пайдаланылды, соның нәтижесі бойынша  қоршаған ортаның жай-күйін жақсарту және экологиялық қауіпсіздікті  қамтамасыз ету бойынша негізгі  тұжырымдар жасалып ұсынымдар әзірленді.

 

Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігіне (бұдан  әрі – Министрлік) 2009-2010 жылдары  бөлінген бюджет қаражатының пайдаланылу  тиімділігіне жүргізілген бақылау  аясында Қазақстан Республикасының  бюджет және өзге де заңнамасы талаптарының 7,6 млрд. теңгеге, соның ішінде мемлекеттік  сатып алу туралы заңнама талаптарының 27,4 млн. теңгеге бұзылғаны анықталды.

 

Экологиялық қауіпсіздікті  қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар  кешенін іске асыруға, 2009-2010 жылдарға арналған стратегиялық жоспардың іс-шараларын  орындауға бөлінген бюджет қаражатын  пайдалануға қатысты Министрліктің  қызметі тиімсіз жүргізілген  деп танылды.

 

Қоршаған ортаның сапасын  жақсарту және қоғамның экологиялық  тұрақты дамуының қолайлы деңгейiне қол жеткiзу бойынша негізгі параметрлер  Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасында (ҚР Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы № 1241  Жарлығы) және Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасында (ҚР Президентінің 2007 жылғы 27 қыркүйектегі Жарлығы) қарастырылған. Бұл ретте аталған Тұжырымдамалар Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 13 сәуірдегі № 47 Жарлығымен күшін жойды.

 

Қазіргі кезеңде экологиялық  қауіпсіздікті қамтамасыз ету және қоршаған ортаны қорғау мәселелері ҚР Үкіметінің 2010 жылғы 10 қыркүйектегі № 924 қаулысымен бекітілген «2010-2014 жылдарға арналған «Жасыл даму» салалық бағдарламасында  көзделген.

 

Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық  қауіпсіздігі тұжырымдамасында:

 

төтенше жағдайлардың алдын  алудың және оларды жоюдың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік жүйесін дамыту;

 

2015 жылға дейiн Қазақстан  Республикасында қызған газдардың  шығарындыларын төмендету;

 

cу үнемдеу;

 

шөлейттенумен күрес жөнiндегi iс-қимылдар;

 

халықтың iшкi көшi-қоны және экологиялық апат аймақтарының жерлерің шаруашылық мақсатқа пайдалану;

 

байырғы ластануларды жою;

 

өнеркәсiп және тұрмыстық  қалдықтарды басқаруды жетiлдiру;

 

әскери-ғарыш және сынақ  кешендерi полигондары аумағының  экологиялық жай-күйiнiң мониторингi жөнiндегi бағдарламаларды іске асыру  жоспарланғанын айта кету керек.

 

Алайда, тек екі бағдарлама ғана, атап айтқанда, «Төтенше жағдайлардың алдын алудың және оларды жоюдың мемлекеттiк  жүйесiн дамытудың  2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасы туралы» және ҚР Үкіметінің 2005 жылғы 9 желтоқсандағы  № 1224 қаулысымен күші жойылған «Халықтың  көшi-қоны мемлекеттік бағдарламасын  әзірлеу туралы» дайындалған.

 

Байырғы ластануларды жою  жөнiндегi, сондай-ақ өнеркәсiп және тұрмыстық қалдықтарды басқаруды  жетiлдiру жөнiндегi арнайы бағдарламалар  әзірленбеген.

 

Ал әзірленеді деп жоспарланған қалған бағдарламалар жекелеген  мәселелер түрінде «2010-2014 жылдарға арналған «Жасыл даму» салалық бағдарламасында (бұдан әрі – Бағдарлама) көрініс  тапты.

 

Бағдарламаның мақсаты мен  міндеттерін іске асыру саларалық  өзара іс-қимылдарда көптеген мәселелерді  шешу үшін көзделген, соның ішінде:  қызған газдардың шығарындылары, атомосфералық  ауаның ластануы, экологиялық апат аймақтары, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, өнеркәсіп және тұтыну қалдықтары, су ресурстары, жасылдандыру және басқалар.

 

Бағдарламаны іске асыру  екі кезеңде жүзеге асырылатын болады.

 

Бірінші кезеңде (2010 - 2012 жылдар) табиғи ортаның ластану деңгейін төмендету жөніндегі жұмыстарды және ұйымдастыру іс-шараларын оның сапасын басқару жүйесін оңтайландыру, экологиялық орнықты даму тетіктерін құру, қоршаған ортаны ластайтын ірі  өнеркәсіп кәсіпорындары үшін ең үздік қол жетімді технологиялар  негізіндегі нормаландыруға көшу жөнінде  басшылыққа алатын құжат пен жоспар әзірлеу және жануарлар дүниесін, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұтымды пайдалану, ормандарды қорғау және өсімін молықтыру жолымен жүргізу  көзделген.

 

Екінші кезеңде (2013 - 2014 жылдар) табиғи ортаны басқару сапасын жақсарту, орнықты даму тетіктерін іске асыру  және жетілдіру жөніндегі жұмыстарды жүргізу, қолда бар үздік технологияларды  енгізу, қоршаған орта сапасының мақсатты көрсеткіштеріне және қоғамның экологиялық  орнықты дамуын қолайлы деңгейге қол жеткізу көзделген.

 

Министрліктің стратегиялық жоспарына сәйкес қоршаған ортаны қорғау саласында бірқатар нормативтер  әзірлеп бекіту қарастырылған. Алайда, 2009 жылы қоршаған ортаны қорғау саласында  әзірленіп бекітілуге тиісті 34 экологиялық  норматив пен ереженің тек 1-уі ғана бекітілгені бақылау барысында  анықталды. Дәл осындай жағдай 2010 жылы да қайталанған, яғни жоспарланған 38 нормативтің тек тоғызы ғана бекітілген.

 

***

 

Кәсіпорындар мен ұйымдар  қоршаған ортаны қорғауға және негізгі  қорларды күрделі жөндеуге үлкен  көлемде қаржы (соның ішінде, республикалық  және жергілікті бюджеттен) жұмсап отырғанына қарамастан (1-диаграмманы қараңыз), қоршаған ортаны ластаудың экологиялық  жүйелерге және халықтың денсаулығына келеңсіз әсері әлі де сақталып отыр және Қазақстанда:

 

- ластағыш заттардың атмосфераға  шығарындыларының жоғары деңгейіне;

 

- ластағыш заттардың су  көздеріне төгінділерінің жоғары  деңгейіне;

 

- қалдықтарды қайта өңдеу  мен кәдеге жаратудың көлемінің  төмендігіне (бұл өңірлерде қалдықтардың  үлкен көлемдегі үйінділерінің  пайда болуына алып келеді);

 

- халықтың (әсіресе, қолайсыз  экологиялық өңірлерде тұратын  халықтың) денсаулығының нашарлауына  әкеп соғатын белгілі бір проблемалар  туындатуда.

 

1-диаграмма

 

Қоршаған ортаны қорғауға арналған шығындар (нақты қолданыстағы бағалармен), млн.теңге

 

 Ақпарат дереккөзі:  ҚР Статистика агенттігі

 

Атмосфералық ауаның ластануы

 

Атмосфералық ауаның ластануы халықтың денсаулығына теріс әсер ететін қоршаған ортаға келеңсіз әсер етудің жетекші факторларының бірі болып  қалуда.

 

Атмосфералық ауаға жылу энергетикасы және мұнай-газ секторы, кен өндіру және тау-кен өндісі, қара және түсті металлургия неғұрлым теріс әсер етеді.

 

USAID-тің бағалауынша, Қазақстан  аумағының 75%-ы экологиялық тұрақсыздық  қатеріне аса бейім аймақтарға  жатады.

 

Республикада  атмосфераға  таралған шығарындылар 2005 жылдан бері бір деңгейде қалып отыр (2,9 млн.тонн), әлемдік дағдарыс орын алып, жекелеген  өнім түрлеріне деген сұраныс  азайған тұста, яғни 2008 жылдан бастап өндіріс көлемі қысқарды, бұл шығарындылардың  төмендеуіне себеп болды.

 

2010 жылы стационарлық  көздерден атмосфералық ауаға  таралған зиянды заттардың мөлшері  2,2 млн. тоннаны құрады, сонымен  2009 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда  олардың деңгейі 4%-ға кеміді (2-диаграмманы  қараңыз).

 

2-диаграмма

 

2005-2010 жылдар аралығында  стационарлық көздерден атмосфералық  ауаға таралған зиянды заттардың  мөлшері

 

мың тонна 

 

 

 

Ақпарат дереккөзі: ҚР Статистика агенттігі

 

Ластағыш заттардың негізгі  көлемі Қарағанды (661,2 мың тонна), Павлодар (572,5 мың тонна), Шығыс Қазақстан (146,9 мың тонна), Ақтөбе (125,3 мың тонна), Қостанай (114,4 мың тонна) және Атырау (114,4 мың тонна) облыстарының аумақтарында қалыптасқан.

 

Атмосфералық ауаға таралған ластағыш заттардың жалпы көлемінің (2226,6 мың т.) 71,3%-ын газ тектес және сұйық заттар және 28,7%-ын қатты заттар құрайды.

 

Ауаның ластану жай-күйін  бағалау кезінде елді мекендердегі ауаға таралған ластағыш заттардың  шекті мөлшерінің көрсеткіштері (ШМК) негізгі сапа өлшемдері болып  табылады (1-қосымша).

 

Атмосфераның ластану  деңгейі атмосфера ластануының  кешенді индексінің (ИЗА5) шамасы бойынша  бағаланады, ол қауіптілік дәрежесін  ескере отырып, ШМК-ның ең көп нормаланған  көрсеткіштері бар бес зат  бойынша, сондай-ақ ШМК-ның асып кетуі  бойынша есептеледі.

 

Егер ИЗА5 көрсеткіші 5-тен  аз немесе оған тең болса, онда атмосфераның ластану деңгейі – «төмен», диапазоны 5-тен көп және 7-ге тең болған жағдайда – «көтеріңкі», ал 7-ден көп және 14-тен аз болғанда – «жоғары», 14-тен  көп болған жағдайда «аса жоғары»  деп саналады.

 

Қазақстан қалаларының атмосфералық ауасындағы зиянды заттардың мөлшері  жоғары деңгейде қалып отыр.

 

Мәселен, республиканың ластанған  қалаларына (ИЗА5 ≥ 5) – 12 қала, соның  ішінде жоғары деңгейде ластанған қалаларға (ИЗА5 ≥ 13) 8 қала (Алматы, Шымкент, Теміртау, Ақтөбе, Тараз, Қарағанды, Өскемен, Жезқазған) жатқызылған (3-диаграмманы қараңыз).

 

3-диаграмма

 

2009-2010 жылдары Қазақстан  Республикасының қалалары бойынша  атмосфераның ластану индексі  (ИЗА)

 

 

 

 

Динамика көрсетіп  отырғандай, атмосфералық ауаның ластану деңгейі  іс жүзінде төмендемеген (1-кестеге  қараңыз). Өнеркәсіп пен көлік  саласы дамыған, ИЗА5  жоғары болып  келетін қалалардағы атмосфераның жай-күйі айтарлықтай алаңдаушылық туғызады.

 

Зиянды заттардың көп  мөлшерде таралуына ластау көздерінің ауаны тазартатын құрылғылармен  жеткілікті дәрежеде жарақталмағаны себеп  болып отыр, сонымен бірге статистикалық  деректер соңғы үш жылдың ішінде осындай  құрылғылармен жарақталған көздердің  үлес салмағының төмендегенің көрсетеді. Мысалы, 2008 жылы олардың үлес салмағы  – 7,5% болса, ал 2010 жылы 6,4% құрады.