Қазақстанның
экологиялық проблемалары
Мазмұны
- 1 Адам әрекеті нәтижесінде табиғи кешендердің өзгеруі
- 2 Семей ядролық полигоны
- 3 Каспий теңізінің экологиялық проблемасы
- 4 Аралдың экологиялық проблемасы
- 5 Балқаш проблемасы
- 6 Үлкен қалалар мен өндіріс орталықтарында қоршаған ортаның ластануы
- 7 Пайдаланған әдебиет
Адам әрекеті
нәтижесінде табиғи кешендердің
өзгеруі
Адамның шаруашылық әрекеті
табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше
фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың
арқасында қоршаған ортаға бейімделумен
қатар, оны өзгертеді. Сондықтан
табиғатты өзгерту барысында
адамзат оның кейінгі зардаптарын
да ескеруі қажет. Табиғат кешендеріне
кері әсер ететін озық ғылыми-техниканың
тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге
кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда
адамның шаруашылық әрекетінің әсері
есепке алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін,
топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа
минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың
шайылып, өзендер мен бөгендердің ластануын
туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен
шикізатты зая кетірумен бірге, қоршаған
ортаның жағдайын нашарлатады. Ірі бөгендер салуда аумақтың табиғат ерекшеліктерін
ескермеу мезгілсіз батпақтануға, топырак,
өсімдік жамылғысы мен сол жердің микроклиматының өзгеруіне әкеп соғады. Қазіргі
кезде антропогендік
ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту
үшін оларды өзгертетін шаралар жүргізеді.
Соның бірі – мелиорация. Мелиорация жердің жағдайын жақсарту мен
оны пайдалану тиімділігін арттыруға
бағытталған шаралардың жиынтығы болып
табылады. Табиғатты тиімді пайдалану,
көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы
қажет. Рио-де-Жанейро
декларациясының қағидаларын есепке ала отырып
Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі
проблемалары және қоршаған ортасының
жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті
деңгейде қаралуын қарастырады.
Ғаламдық экологиялық
проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, биоәртүрліліктің
азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы
(деградация) жатады. Ұлттық экологиялық
проблемалареа экологиялық апатты аймақтар; Каспий
теңізі қайраңы ресурстарын белсенді
игерумен байланысты проблемалар; тарихи ластану;
трансшекаралық мәселелер; әскери ғарыштық
және тәжірибелік кешендер полигондарының
әсерін жатқызуға болады. Жергілікті
экологиялық проблемаларға ауа бассейнінің
ластануын, радиоактивті, тұрмыстық және
өнеркәсіптік қалдықтары, табиғи және
техногендік төтенше жағдайларды жаткызуға
болады. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде
тез шешуді қажет ететін проблемалар бар.
Семей ядролық
полигоны
Семей полигоны Қазақстан
картасында
Еліміздің тарихындағы ең
қайғылы парақтардың бірі - Семей
ядролық сынақ полигонының өмірге
келуі Алғашқы атомдық жарылыс
дауысы 1949 жылы тамыздың 29-ы, таңғы сағат
7-де естілді. Семей ядролық полигоны
ауданында 450-ден астам жер үсті
және жер асты ядролық сынақтарының
өткізілуі нәтижесінде атмосфераға, гидросфераға және литосфераға өте үлкен мөлшерде радиоактивті
материалдар шығарылды. Тек Семей ядролық
полигонының ғана емес, соған жақын жатқан
орасан үлкен аумақтар да (Павлодар, Қарағанды, Шығыс
Қазақстан, Жезқазған облыстары және Ресей
Федерациясының Алтай өлкесі) радиоактивті
ластануға ұшырады. Соның нәтижесінде
сол аумақтағы көптеген тірі ағзалар және
тұрғын халықтар зардап шекті.
Қазақстандағы сансыз ядролық
зерттеулердің салдарлары әлі де
толық зерттелген жоқ. Белгілі ақын Олжас
Сүлейменовтың басшылығымен Невада—Семей экологиялық қозғалысы Семей
ядролық полигонында сынақтар өткізуге
толық тыйым салды. Бұл қозғалысқа Қазақстанның
көптеген халқы кеңінен қатысты. Қазақстан
Президенті Н. Ә.
Назарбаев республикада ядролық сынақтар
өткізуге мораторий жариялады. (Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың
«Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы»
Жарлығына 1991 жылы тамыздың 29-да қол қойылды.)
Соңғы сынақтардан бері он жылдан астам
уақыт өткеніне қарамастан, Семей ядролық
полигонының белдемі күні бүгінге дейін
экологиялық кауіпті аудан болып есептеледі.
Өйткені онда ұзақ сақталатын радиоактивті
заттар жинақталған. Полигон аймағында
күні бүгінге дейін топырақ және өсімдіктер
ластанған. Қазақстан Үкіметі Семей ядролық
полигонымен шектесіп жатқан аудандар
аймағындағы экологиялық жағдайды жеңілдету
жөнінде бірқатар шұғыл шаралар қабылдады. АҚШ пен Жапония үкіметтері Семей ядролық полигоны
аймағында экологиялық зерттеулерді жүргізуге
елеулі қаржылық көмек көрсетуде.[1] КСРО заманында Қазақстан аумағында
атом бомбалары сынақтан өтті. Ол үшін
арнайы 18 млн га жер бөлініп, Семей ядролық
полигоны ашылды. Бастапқысынды адамдарға,
жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын
тигізген ашық сынақтар жасалды. Сосын
оларды жер астына жасай бастады. Атом
бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр
болды. Семей маңындағы радиациялық әсер
аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан
азап шекті. 1949 жылдан 1963 жылға дейін жер
бетінде жасалған сынақтардың зардабы
әсіресе мол болғаны рас. Бұл аймақтағы
аурулардың есеп-қисабы 1990 жылға дейін
мұқият жасырылып келді. Облыста онкологиялық,
жүрек-қан тамыр, жүйке және психикалық
аурулар саны күрт өсті. Азап шегіп, өлім
құшқан адамдар қаншама. Отбасыларында
кемтар балалар көбейді. Бұның өзі қазақ
ұлтының келешегіне төнген зор қауіп болатын
1980 жылдардың аяғына қарай халықтың төзімі
таусылып, шегіне жеткен еді. Басқа ядролық
державалармен салыстырғанда, Қазақстан
аумағында қиратқыш әлуеті жағынан орасан
зор ядролық арсенал болды. Қазақстандағы
қарудың жиынтық ядролық қуаты бұрынғы
Кеңес Одағының барлық ықтимал дұшпандарының
аса маңызды стратегиялық объектілерінің
барлығының тамтығын да қалдырмауға жетіп
артылатын. Бұл қаруды қолдану миллиондаған
халқы бар мыңнан астам қаланы, ол былай
тұрсын, тұтас бір мемлекеттерді, тіпті
континенттерді жермен жексен етуге мүмкіндік
беретін. Қазақстан стратегиялық қару-жарақ
пен оны жеткізу құралдары орналастырылған
жай ғана орын болған жоқ. Біздің елде
жайласқан сұмдық әскери-техникалық әлует
қуаты жағынан тұтас бір индустрия, өзіндік
бір «мемлекет ішіндегі мемлекет» еді.
КСРО-ның ыдырауы нәтижесінде Қазақстан
толық әскери ядролық циклды: ядролық
қаруды сынау, жаңғырту және өндіру циклын
жүзеге асыру мүмкіндігі алды. Негізгі
бөлім
Невада-Семей полигонының
инфрақұрылымы
Сол ядролық сынақ полигондарының
бірі – Семей полигоны Кеңес Одағының
аса маңызды стратегиялық объектісі
болды. Осынау полигонның кемел инфрақұрылымы:
Курчатов қаласын (Семей – 21), реакторлар
кешенін, «Балапан», «Г» (Дегелеңдегі
сейсмокешен), «Ш» («Тәжірибелік алаң»
дейтін) сынақ алаңдарын, толып жатқан
басқа да ұсақ тәжірибелік алаңдарды
қамтиды. Семей ядролық полигонның
осынау тәжірибелік алаңдарында 456
ядролық жарылыс жасалды. Осынау
сынақтар атом қаруының қиратқыш қаруын
айтарлықтай арттыруға ғана емес,
оның жаңа түрлерін де жасауға мүмкіндік
берді.
Семей ядролық полигонның
алғашқы жүргізілуі
Семей ядролық полигонындағы
сынақтардың жалпы саны 456 ядролық
және термоядролық жарылысты құрады.
Олардың 116-сы ашық болды, яғни жер бетіндегі
немесе әуе кеңістігінде жасалды. Семей
полигонында әуеде және жер бетінде
сынақтан өткізілген ядролық зарядтардың
жалпы қуаты 1945 жылы Хиросимаға тасталған
атом бомбасының қуатынан 2,5 мың есе
көп болды. 1949 жылғы 29 тамызда тұп-тура
таңғы сағат жетіде көз ілеспес
жылдамдықпен ұлғайып бара жатқан отты
доп кенеттен Жер денесіне қадалып,
оны шарпып өтіп, аспанға көтерілген.
Отты шардан соң, сұрапыл қуат пен
көз қарастырар сәуле бас айналдырып
жібергендей бір сәтте жер
қабығының ыстық күлі мен иісі
көкке көтерілген. Жер лыпасының
өртең иісі қолқа атар түтіннің ащы
иісін қолдан жасалған жел әп-сәтте
жан жаққа таратты. Таяу жерлердегі
сирек ауылдарда тұратын адамдар
дір ете түскен жер мен жарты
аспанды алып кеткен от-жалынға таңырқап,
үйлерінен қарап тұрған. Жалғыз түп
шөп қалмаған, түтігіп қарайып
кеткен даланың тұл жамылғысы. Жан-тәсілім
алдында жанталасқан тышқандардың,
қарсақтардың кесірткелердің өлі денесі
табылған. Жаңадан келгендер бұл
тозақты Семей ядролық сынақ
полигоны ретінде белгілі № 2 оқу
полигонында РДС-1 (зымырандық көрсеткіш
снаряды) плутоний зарядан жер бетінде
сынақтан өткізу жарылысы деп атады.
Бұл КСРО-да тұңғыш атом бомбасының
жарыдуы еді. Полигонда жаңа таталды
жұлдыздың тууын Лаврентий Берия,
Сергей Курчатов, әскери бастықтар
мен атақты ғалымдар, Кеңестік атом
бомбасының толып жатқан идеологиялық,
идеялық және техникалық аталары
тасадан бақылап тұрды.
Семей ядролық полигонындағы
сынақтардың адамдарға, қоршаған ортаға
әсері
Тұңғыш атомдық жарылыстың
радиоактивті өнімдері аймақтың барлық
елді мекендерін жауып қалды. Көрші
қонған әскери объектіде не болып
жатқаны туралы титімдей түсінігі жоқ
жақындағы ауылдардың тұрғындары радиациялық
сәуленің сұмдық дозасын алды. Халыққа
сынақ туралы ескертілмеген де еді.
Ядролық жарылыстар туралы халыққа
1953 жылдан бастап қана ескертіле бастады.
Онда адамдар мен малды радиоактивті
заттардың таралу аймағынан уақытша
көшіру, оларды қарабайыр қорғаныш
объектілеріне, орларға немесе кепелерге
жасыру көзделді. Алайда жарылыстан кейін
адамдар радиациядан былғанған
жерлердегі өз үйлеріне оралып отырды.
Жарылыс толқыны көптеген үйлер
терезесінің шынысын ұшырып жіберген,
кейбір үйлердің қабырғалары қирады.
Кейінірек сынақ алдында уақытша
көшірілген адамдар полигон жанындағы
туған жерлеріне қайтып орала
бастағанда, олардың көбісі үйінің
орнын сипап қалды, не қақырап
кеткен қабырғаларды көрді. Семей ядролық
полигонындағы сынақтардың әсері
туралы алғашқы шын да жүйелі деректер
Қазақ КСР Ғылым академиясы жүргізген
кең ауқымды медициналық-экологиялық
зерттеулердің нәтижесінде алынды.
Зерттеулерді, ғылыми экспедицияларды
профессор Б. Атшабаров басқарды.
Радиацияның адамға ықпалының механизмі
қазіргі кезде едәуір жақсы парықталған.
Бұл орайда ең қауіптісі – иондалатын
радиацияның ықпалы гендік кодты
дауасыз өзгерістерге соқтыруға
мүмкін екендігі. 1949 жылғы алғашқы
жер бетіндегі жарылыстан бастап
Семей және Павлодар облыстарының радиациялық
сәулеленудің ықпалына ұшыраған басқа
аумақтардың тұрғындарының арасында
сырқат санының ұдайы өсіп келе жатқаны
байқалады. Бұлар өкпе мен сүт
бездерінің рагы, лимфогемобластоз және
басқа да қатерлі ісікті патологиялары.
Жалпы алғанда рак ісігі сынақтар
басталғалы бері үш есе өсті. Семей
полигонына жақын нақ сол аудандарда
жетілуіндегі әртүрлі ауытқулар, тәндік
және естік кемшіліктер әрқилы сәбилер
дүниеге ерекше көп келеді. Мамангдардың
айтуынша, соны бәрі нақ қысқа мерзімді
және қалдықты радиацияның кесірінен
болатын генетикалық мутациямен
байланысты. Адамдар ғана емес, жер
де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтердің
жинала беруі жердің құнарлығын азайтады.
Жерде орасан зор микроэлементтер:
темір, мыс, магний және басқа металдар
әрттүрлі дәнді дақылдар адам организміне
сіңеді.
Суарылған ядролық темірмен
Сутегілік құрылымы РДС-2 бұйымы
дегеннің қуаты жағынан соған
дейін болып көрмеген. Жарылысы 1953
жылғы 12 тамызда Семей ядролық
полигонының төңірегін тетірентті.
Оның қуаты 480 килотонна еді. Жарылыстан
кейін пайда болған нарттай жанған
радиоактивті газдардың саңырауқұлақ
секілді бұлты 16 километр биіктікке
көтерілді. Осы жарылыстан кейін
радиусы ондаған километр болатын
жерде дала шөптері бірнеше күн
бойы көгілдір сәуле шығарып тұрды.
1955 жылы 22 қарашада ТУ-16А әскери бомбалағышы
Семей полигонының үстінен ұшып
бара жатып, жаңадан жасалған қуаты
1,7 мегатонна болатын, термоядролық
РДС-37 зарядын тастады. Бомба бір
жарым километрлік биіктікте
жарылды. Бұл жарылыстың соққы толқыны
мен жер қабатының дірілі бүкіл
дерлік Қазақстан аумағы мен Ресейдің
көршіліс аймақтарында сезілді. 1962-1989
жылдар арасында Семей полигонындағы
Дегелең тауының жер астындағы
шахталарында 340 жарылыс жасалды. Бұл
арада жыл сайын 14-18 ядролық сынақ
өткізіліп тұрды. Осынау жарылыстың
салдарынан бір көздері жартастардан
құралған Дегелең тауы іс жүзінде
киыршық тас үйіндісіне айналды.
Жер астындағы әрбір үшінші жарылыстан
соң, жарылыс нәтижесінде пайда
болған жарықтар мен саңылаулардан
радиоактивті газ шығып кетіп
жатты. 1989 жылы 12 ақпанда кезекті
жоспарлы ядролық сынақ өткізді.
Үңгірлердің бірінде қуаты 70 килотоннадан
астам ядролық заряд жарылды.
Соның салдарынан жер бетінде
саңылаулар пайда болып, олардан
екі тәулік бойы радиоактивті газдар
шығып жатқан. Содан пайда болған
радиоактивті бұлт 30 мыңнан астам адам
тұратын аумақты бүркеді. Бұл
аймақта радиациялық фон 3000-4000 микрорентгенге
жетті. Бұл көрсеткіш қалыпты
жағдайда сағатына 15-20 микрорентген болатын
табиғи радиациялық фоннан екі жүз
есе асып түсті.
Қорытынды бөлім
Бір кездері ядролық полигон
нақ Семей жерінде неге құрылды
деген сұрақтың жауабын іздегенде
сол кезде бұл өңір Кеңес Одағының
адам ең аз қоныстанған, сонымен бірге
негізгі коммуникация жерлерінен оншалықты
қашық емес деген сөздер шыққан.
Тек осы себептерден ғана құрбандыққа
шалу үшін адам саны қандай болуы керек
деген сұрақ туындайды. Темір
жолдың екі жүз километрін үнемдеуден
гөрі, жалғыз да болса, адамның өмірі
арзан бағаданғаны ма? 1989 жылдың
ақпанында Семейдегі атом полигонын
табу үшін күресті бастауға ұйғарған
«Невада - Семей» қозғалысының алғашқы
митингісі өткізілді. Оны басқарған
– белгілі қоғам қайраткері, ақын
Олжас Сүлейменов. Сол жылдың 6 тамызында
Семей облысының Қарауыл ауылында
ядролық қаруды сынауға мораторий
жариялау жөніндегі ұсынысты КСРО және
АҚШ Президенттеріне үндеу қабылданды.
Онда былай делінген болатын: «Сайын
даламыз ядролық жарылыстардан
қалтырап бітті, сондықтан да онда ары
қарай үнсіз қалу мүмкін емес. 40 жыл
ішінде бұл арада мыңдаған Хиросималар
жарылды. Біз келешекті қауіппен
күтудеміз. Уайымсыз отырып, су мен
тамақ ішу, өмірге нәресте әкелу
мүмкін емес болып барады. Қазақстандағы
ядролық қаруды тоқтату үшін, өз
үйімізде бейбітшілік пен тыныштық
орнату үшін, өз құқықтарымыз үшін күресу
мақсатында біз «Невада - Семей» қозғалысын
құрдық». Осы уақытқа дейін үнсіз
тығылып келген халық бір дауыстан
«ядролық қаруға жол жоқ!», «Сынақтар
тоқтатылсын» деп мәлімдеді. Ядролық
сынақтардың қатері жөнінде барлық
бұқаралық ақпараттары құралдарында,
телевидение мен газеттерде әңгіме
бола бастады. Түрлі елдердің парламенттері
өз сессияларында қозғалыс ұрандарын
талқылап жатты. Радиациялық сәулелердің
зардаптары жайлы дәрігерлер мен
ғалымдардың ашық әңгіме қозғауға батылдары
жетті. Бұқараның қысымымен Семей
полигонындағы сынақтар саны азая бастаған
еді. Халықтың бастамасымен тұңғыш ретКСРО
Үкіметі ядролық қаруды сынауға
тыйым салу – мораторий жасау
туралы шешім шығарды. Қазақстан
Республикасының егемендігі туралы
Декларацияда ел ауағы ядросыз аймақ
деп жарияланды. Қазақстан Президенті
Н.Ә. Назарбаев Семей полигонын
жабу туралы Жарлық шығарған күні – 1991
жылдың 28 тамызы. Сөйтіп тиянақтылық
пен елімталдық көрсеткен қазақ
халқы өз мақсатына жетті: ең үлкен
полигон жабылып, атом қаруынан бас
тарту әрекеті жасала бастады. Семей
полигоны жабылғаннан кейін Ресейдің,
АҚШ пен Францияның полигондарында
ядролық қаруды сынауға мораторий
жарияланды. 1991 жылдың 29 тамызында Семей
ядролық полигоны жабылып, 1992 жылдың
мамырында оның базасында Курчатов
қаласындағы Ұлттық ядролық орталық
құрылды.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Н.Ә. Назарбаев «Бейбітшілік
кіндігі». – Астана «Елорда», 2001
2. О. Жанайдаров «Менің елім - Қазақстан».
– Алматы: «Балауса баспасы», 2003
3. Журнал «Арай» 1988 жыл № 10
Каспий теңізінің
экологиялық проблемасы
Каспий теңізінің алып
жатқан географиялық орнына байланысты
(шөл зонасы) еліміздің шаруашылық
саласында атқаратын маңызы өте
зор. Сонымен қатар сол маңдағы
шөлді алапқа ылғал әкелуші су
айдыны ретінде де үлкен рөлі бар.
Солтүстігіне құятын Еділ өзенінде бөгендердің салынуы, мұнай кәсіпшілігінің өркендеуі
теңіздің экологиялық жағдайын нашарлатты.
Соңғы жылдары бұл аймақ мұнай мен газды
өндірудің маңызды экономикалық ауданына
айналды. Теңіз деңгейінің көтерілуіне
байланысты бұл аймақ табиғи апат жағдайына
ұшырады. Табиғи қорларын игеруде де, бұл
аудандағы табиғат компоненттерінің өзгеруіне
байланысты мынадай проблемалар туындауда:
- экологиялық апатты аймаққа жататындықтан, негізгі әрекет етуші Капустин Яр, Азғыр полигонының ұзақ уақыт бойы жұмыс істеуіне байланысты тұрғын халықтардың денсаулығының күрт нашарлауы;
- мұнай мен газдың өндірілуіне байланысты тіршілік дүниесінің өзгеруі, балықтардың (бекіре) қырылуы, уылдырық шашатын көксерке балықтарының кеміп кетуі;
- осы теңізге ғана тән (эндемикалық) итбалықтың мезгіл-мезгіл қырылуы;
- аңызақ жерлердің шаруашылыққа тигізетін кері әсері (жел эрозиясы).
1. Каспий теңізінің солтүстік
жағасы, Еділ мен Жайық өзендері
аралығының көп жері Атырау
облысының Құрманғазы ауданына
қарайды. Теңіз жағасының шекарасын
Еділ өзенінің теңізге құятын
Қиғаш саласы анықтайды. Осы
Қиғаш өзенінен Исатай ауданының
Забурын елді мекеніне дейінгі
жағалық аймақ түгелдей Құрманғазы
ауданының жері. Бұл жердің экологиялық
жағдайынан сөз қозғау үшін
оның бұрынғы жағдайы қандай
екеніне көз жеткізу керек.
Бұрын бұл жердің кеңестік
кезеңге дейін, онан кейін де
теңіз суының және оның құрлыққа
суғына кіріп жатқан шалқыған
саналуан сулы шығанақтары мен
теңізден бөлініп қалған көлдері
көп болды. Қай кездерде де
осы көлдерден, шығанақтардан
жергілікті халық балық аулап,
олардың түрлі өнімдерін шығаратын
шағын да ірі кәсіпорындарына
тапсыратын. Оларды балықшылардың
тілімен айтсақ «Балық батағалары»
дейтін. 1925 жылдан бастап Каспий
теңізінің суы тартылып, барған
сайын азайды. 1930 жылы бұл су
арналары, шығанақтар сусыз қалды.
Біртіндеп тартылған теңіз суы
100 километрге қашықтаса, кейіннен
ол одан екі есеге жуық қашықтап
кетті. Балық батағалары жабылды.
Аудандағы кеңестік кезеңде құрылған
балық колхоздарының балықшылары
теңізге балық аулауға шығатын
кеме-қайықтарын Астрахань облысы
аумағына қарасты теңіз жағасындағы
«Тұмақ» аралына күзде тастап,
көктемде сол жерден жарақтанып
теңізге шығатын болды. Бұрынғы
теңіз ротасындағы Белужий, Трешкин,
Дементьев, Қарабөлек, Ленкоса,
Комсомольск, Бесшифер, Жаркөсе,
Әбу аралдары қара жерге жалғасты.
Бұл аралдар соңғы 30-40 жылдар
бойы Атырау облысы мал шаруашылықты
колхоздарының мал азығын дайындайтын
учаскелерге, малшылардың қыстақтарына
айналды. Қиғаш өзенінен Забурын
елді мекеніне дейігі 200 километрге
жуық жердегі халықтың байырғы
қонысы сусыз қалды. Оншақты
колхоздар тұрақты тұра алмағандықтан
Қиғаш, Шарон өзендерініңбойына
қоныс аударды. Бірақ бұл сусыз
қалған мыңдаған гектар жерді
малшылардың қонысына, жайылымға
айналдырар бағдарламасы ел алдына
қойылды. 1946 жылы Шортанбай балық
зауытының қасынан Қиғаш өзенінен
басын алатын Қиғаш-Кобяков каналы,
одан басын алатын Көкарна-Белужий-Трешкин,
кейін Кобяков-Жанбай каналдары,
мал су ішетін Кобяков-Мальцев
каналы, сонан кйін Ганюшкиннен
Забурынға жететін жоғары жақпен
Сурхан каналының желісі іске
қосылды. Бұл каналдардың тұщы
ағынды суы түгелдей каналдың
төменгі желісімен бұрынғы арналар
ізімен теңізге құятын болды
және осы арналар ізімен суды
теңізге жеткізетін Ленкоса, Мальцев,
Жанбай-Дементьев каналдары да
қазылды. Мысылы «Белужий» арнасы
атына сай Белуга (қортпа балығы)
балығының ішкі суға кіретін,
уылдырық шашатын бұрынғы терең
арна болатын. Бұл каналдар
бойындағы жайылымдық жерлерге,
малшыларға Еділдің тұшы суын
жеткізіп қана қоймай, бұрынғы
теңіз суы жайылатын көлдерге
құйып, теңіз балықтарының көктемде
уылдырық шашып, көбеюіне мыңдаған
суды мекендейтін құстардың көбеюіне
мыңдаған жол ашты. Мұның бәрі
кешегі өткен кеңістік кезеңдегі
теңіз жағасын мекендеген Құрманғазы
ауданы жерінің келбеті еді.
Теңіз жағасының қазіргі жағдайы
мүлде өзгерді. Аудандағы өнеркәсіптік,
ауыл шаруашылықты өндіріс орындарының
көбі жабылды. Аудан экономикасы
төмендеді. Табиғаты қорғалмай,
экологиясы бұзылды.Өткен 30 жыл
ішінде каналдар бір де бір
рет аршылмағасын, арналары бітелді.
Қамыс, қоға, су балдырлары қаптап
кетті, көпшілігін су жүрмейтін
болып, құм басты. Теңізбен
байланыс үзілді. Көлдерде тұрып
қалған су бұзылып, мыс купросының
ерітіндісіне айналды, зәрленді.
Ауру таратудың көзіне айналды.
Мыңдаған гектар шабындық, жайылымдық
жер шөпшықпай, пайдаланудан қалды.
Ауданға қарайтын батыстан-шығысқа
ұзындығы 200км, терістіктен-түстікке150
километрге созылатын теңіз жағалауын
нар қамыс, қоға басты, су
арналары жойылды. Өзен суы
теңізге жетпейді. Бірнеше жылғы
ну орман болып шыққан қамыс,
қоға, жыңғылдар 1974 жылдан бері
өртелмегендіктен қурап, үйінді-шөгіндіге
айналды, су балдырларымен қопаға
айналып шіріді. Қопа үстінен
қайталап шыққан биік қамыс-қоғалар
жыртқыш қасқыр, қарсақ, түлкі, қамыс
мысықтарының, борсықтын, күзен,
жанат, қабандардың және кемірушілер-егеуқұйрық,
тышқан, атжалмандардың тұрақты
мекеніне айналды. Жылма-жыл олардың
санының ұлғаюына сай жұқпалы
да, қатерлі аурулар туу қаупі
өсті. Әсіресе қасқыр, түлкілер құтырып
ауырып, адамға, малға шабатын болды.
Тышқандар осы оңірде 1920 жылдарда
болған оба ауруының қайталануына
мүмкіндік туғызып отырТеңіз
суын жағалай және су астындағы
жеке аралдарға мұнай компаниялары
қожа болып, мұнай ұңғымаларын
қаптата бастады. Жағадағы «Белужий»,
«Ленкоса», «Трешкин» аралдарында
жиырмашақты мұнай ұңғымылары
жұмыс үстінде. Мемлекеттер арасындағы
Каспийді бөлісу келісіміне сай
Ресей үкіметінің мұнай-шылары
біздің аудан жері болып саналатын
теңіз суындағы «Новинск» аралына
мұнай ұңғымасын орнатып жатыр.
Мұнай ұңғымалары қамыс, қоға,
қопа, балдыр үйіндішірінділердің
ортасына орналасуда. Бұлар теңіз
жағасының бұзылған ауасын одан
сайын ластаса, екінші жағынан
қураған қамыс мұнай көздерінің
өртену қаупін туғызады. Аудан
халқы үшін кәсіптік және күнкөрістік
балық көзі-Каспий теңізінің балығы
мен жер астының мұнайы. Оларды
бұрынғы қалпына келтіріп, халық
игілігіне айналдыру үшін төмендегідей
шараларды шұғыл іске асыру
қажет деп санаймыз: 1. Аудан жеріндегі
каналдары қалпына келтіру, бітелген
жерін аршып, қазып, Қиғаштын
мол тұшы суын Каспий теңізіне
құюын қамтамасыз ету керек.
Ол үшін Сурхан каналының Қиғаш
–Кобяков каналынан бастау алатын
жеріндегі 15км жерін тереңдетіп
қазған жөн. Онан кейін Кобяков-Жанбай-Забурын
каналының бойындағы бұрын теңізге
құятын Ленкоса каналын, Жанбай
арнасын, Деменьтев каналдарының
бітелген жерлерін қазып, кейбіреулерін
теңізге қарай ұзартып, Шаронка
суының осылар арқылы теңізге
құюына мүмкіндік беруміз керек.
Бұларды аршып, қазғаннан қандай
пайда бар? Біріншіден, теңіз балықтарының
үлкен-кішісі болмасын көктемде
уылдырық шашу үшін үйірімен
теңізді жағалап келіп, дағды
бойынша өзен суы ағысына қарсы
каналдармен жоғары өрлейді, көлдерге
жайылған суға шығады, тұшы суда
балық жақсы өседі. Мұның өзі
аудандағы балық аулайтын колхоздар
мен балық зауытының, кәсіпшіліктердің
өркендеуіне, аудан экономикасын
котеруге, халықтың әл-ауқатын жақсартуға
мүмкіндік береді. Екіншіден, қазіргі
кезде Жайық өзенінің теңізге
құяр тамағы тайыздалған. Жылдар
бойы қазылмағандықтан балықтар
Жайық бойына толық шыға алмайды.
Біздің ауданның тұсындағы теңізге
құятын негізгі арналар бітелген,
балықтар кіре алмайды. Соның
салдарынан балықтар көктемде
үйірімен жоғырылайды. Кейде онан
да асып Мақашқалаға қарай
асады. Сондықтан да Каспий
балығының өз жерімізде көбеюіне
жағдай жасауымыз керек. Үшіншіден,
Еділ-Қиғаш суы өте көп. Көктемде
олардан келетін мол суды бұрынғы
қазылған Каспий теңізіне жібермесек
ең адымен аудан орталығы Ганюшкинді
су басады. Селоны бірнеше жылдар
бойы богет салып қана аман
алып қалып отырмыз, ал биыл
жағдай өте қауіпті. Су басса
мыңдаған саман үйлер құлап,
ел баспанасыз қалады. Төртіншіден,
су келсе каналдар бойындағы
көлдер жағасы мен жайылымдарға
шөп шығады, егін егіледі, халықтың
күнкөрісі, ауа райы жақсарады,
табиғат түзіледі. 2. Теңіз жағасына
жағалай шыққан, адам жүре алмайтын,
ит тұмсығы өтпейтін, жүздеген
гектар жерді алып жатқан қураған
қамыс, қоғалар, қопаларды көктемде
және күзде өртеу керек. Өйткені
олар қопаланып шіріп, бұларды
паналап жүрген сансыз көп
жабайы аңдар мен тышқандардың
сүйегінен улы заттар, газдар
көбейіп, экология бұзылады, аурулар
тарайды. Оның елге келтіріп
отырған зияны көп. Сондықтан
да қамыс, қоғаларды жылма-жыл
өртесе жер тазарады, қажетті
аралдар мен су өз арналарын
табатын болады.Оны осы жерді
игеріп, өнімін алып жатқан мұнай
компаниялары жүзеге асыра алар
еді. Ал бұған бақылауды облыстық
қоршаған ортаны қорғау басқармасы,
одан жоғары министрлік жургізуге
тиісті.