Қазақстанның экологиялық проблемалары

Каспий экологиясына мұнай  өндірудің қаупі қанша және Каспий аймағының ахуалы

Каспий теңізі қайраңында кең көлемде басталған бұрғылау жұмыстары теңізге қауіп төндіре  ме? Әрине. Әлемнің әр түкпірінде болып  жатқан экологиялық апаттардың ащы  сабағынан оң қорытынды шығармасақ, Каспийдің келешегіне де қауіп төнеді. Қазір мұнда тек іздестіру  шаралары ғана жүргізілуде. Осындай  геологиялық жұмыстардың барысында-ақ бірнеше оқыс оқиғалар орын алды. Алдымен  итбалықтардың, соңынан құстардың  жаппай қырғынға ұшырауы теңіздің қазақстандық бөлігінде дабыл қағылар жағдайдың  қазір-ақ қалыптасып келе жатқанын аңғарды. Ең сорақысы – сол апаттардцың  аяғы анықталмай, себебі сараланбай қалғандай. Аджип компаниясы азды-көпті айыппұл  төлесе, бұл осымен іс тыңды деген  сөз емес. Бізге “қара алтын” игеру жолында табиғатты құрбандыққа  шалмау, қоршаған ортаны таза күйіде сақтау жолындағы шараларды қолға алатын кез жетті. Жалпы, адам мен табиғаттың байланысы ықылым замандарда қалыптасқан. Адамзат өзінің өмірлік қажеттілігін қоршаған ортадан алады. Бұл үлес қазір артып келеді. Бүгінде қоғам  қажеттілігінің 80%-ы табиғи қорлардан  алынады. Осы қарқын алдағы уақытта  да сақталса, мұнығ арты табиғи ортаның  азуына, яғни деградацияға апарып соқтырады. Бұл – табиғаты күрделі аймақта  орналасқан Атырау облысы үшін үлкен  қауіп. Күн тәртібінде Каспий теңізінің  су алып, су басып кеткен аймақтарындағы ұңғымаларды жою проблемасы тұр. Ұңғымаларды жою жөнінде шұғыл  шаралар Каспий теңізінің акваториясы  үшін жағымсыз салдарларға әкеп соқтыруы мүмкін. Аймақта үш басты экологиялық  проблемасын атап өтуге тболады: 1. Қошқар-Ата қалдық сақтау қоймасының проблемасы, онда 105 млн тонна улы  және радиоктивті қалдықтар сақталады. СКЗ және ХГМЗ зауыттарының толық  тоқтап тұруына байланысты 1988 жылдан бастап ағынды сулар ағызылып жіберілмейді. Сұық фазаның деңгейі төмендеуде. Қазіргі уақытта жалпы көлемі 77км жер тазартылып, көлемі 30км жағажайлар пайда болды. Қалдық сақтау қоймасы  жөніндегі проблемалық мәселелерді  шешу үшін миллиондаған қаражат қажет. 2. БН-350 реакторлық зауытының істен  шығуы, оны радиациялық қауіпсіз жағдайға келтіру. 3. Каспий теңізінің  Солтүстік теңіз қайраңында мұнай  операцияларын жүргізу және Каспий теңізінің теңіз қайраңын игеру  кезінде қоршаған ортаны қорғау жөніндегі  мәселелерді шешудегі негізгі проблемалардың бірі – толыққанды экологиялық мониторингтің  болмауы. Қазақстан Республикасының  оны жүзеге асыру үшін тиісті база жасақталмаған. Аймақтың тағы да бір  проблемасы қоршаған ортаны қорғау компоненттеріне  жасалған толыққанды мемлекеттік мониторингтің  жоқтығы болып табылады. Теңіз  көлігінің көтеріңкі қарқынды қозғалысы  нәтижесінде теңіз ортасына, оның флорасы мен фаунасына әсері  өрши түседі, ол жағалаудағы аймақтарға және сулы ортаға экологиялық мониторинг жүргізуді талап етеді. Каспий теңізі жағалауының 1350 км бақылаусыз қалып  отыр. Қазіргі уақытта құрғақ жүктерден  басқа жылына 5 млн мұнады тасу жүзеге асырылатын теңіз портының жұмысына тұрақты бақылау жетіспейді. Зертханалар  мен инспекторлық құрамның көптігінен теңіз портының акваториында, сондай-ақ Каспий теңізінің қалған аумағындағы  теңіз суының сапалы құрамына мемлекеттік  бақылауды жүзеге асыратын жағдай жоқ. 3. Соңғы жылдары кәрі Каспийден  мұнай өндіру мәселесі қатты қолға  алынып жатыр. Мол байлық бірнеше  шет ел алпауыттарын дедектетіп біздің республикамызға алып келгеніне  де бірнеше жыл болды. Олар қазір  ақ тер, көк тер болып теңізге  мұнай соратын қондырғыларды  орнатып жатыр. Пиғылы белгілі –  оларға мұнай керек. Және көп мұнай  керек. Ал ертең мұнай сора бастағанда теңізіміздің табиғаты не болады? Алтынға  парапар бекіре балығы мен қара уылдырық өндіре аламыз ба? Басқа да теңіз  жәндіктері қырғынға ұшырамай ма? Айталық, ана жылы итбалықтар қырылды, балықтар да өлді. Сонда осы мол мұнай  Қазақстанның келешекте соры болмай ма? Себебі деректер бойынша Каспийдің  Қазақстан жақ бетіндегі биоқорлардың жалпы құны 500млрд доллар. Ал теңіз  тіршілігі жойылса, халықаралық  сот жыл сайын сондай мөлшердегі айыпты біздің елге салады да отырады. Мүмкін ол бірнеше ғасырғы созылар? Осы сұрақтар еріксіз ойландырады. Ең қиыны, теңізіміздің ертеңі не болады? Теңіздің жерасты қойнауында байлықтың  мол қоры жатқаңына қай жақ  та күдіктенбеді. Кеңес үкіметін ойландырған  бұрғылау кезіндегі теңіз экологиясын  сақтау болатын. Оған Кеңес Одағының көзін жеткізу үшін халықаралық  мұнай бірлестігі компаниясы мамандарды Мексика шығанағы мен Кариб теңізінің  атырауында орналасқан мұнай бұрғылау алаңдарына апарып, сонда жіберілген крокодильдерді көрсеткен. Оның себебі мұнай араласқан ортаға ең төзіімсіз  тіршілік – крокодильдер екен. Ал апарылған  крокодильдер онда жақсы өсіп жатқан. Сол кезеңде АҚШ-тың КСРО-дан  Каспий теңізінің су асты алқабын  сатуды қолқалағаны белгілі. Алайда кеңес үкіметі бұған келіспеді. Бірақ сол дәуәрде де теңіз  асты мұнайын өндіру жөнінде әңгімелер  болды. Оған екі жақтың космостан  түсірілген бейнематериалдарындағы мұнай  белгілері дәнекер болса керек. Алайда негізгі келісімшарт Қазақстан  тәуелсіздігін алғаннан кейін басталды. Теңіз астын геологиялық-геофизикалық зерттеу жөніндегі «Қазақстан-Каспийшельф» компаниясын құру туоалы қаулы 1993 жылдың 13 ақпанында дүниеге келді. Сол  жылдың 3 желтоқсанында бұл компания халықаралық консорциум болып қайта  құрылды. Қазақстан шельфінің теңіз  асты қайраңының Атырау-Маңғыстау облыстарының жерінде жатқаны белгілі. Ал бұл  екі облыстың шекарасы құрлық бойындағы  шекалармен тұтас келеді. ШШШельф  орналасқан аймаққа қарай судың  тереңдігі – 1,5 метрден 9 метрге дейін  барады. Оңтүстік бетін құрайтын Түрікменстан шекарасыа дейінгі тереңдік 20 метрден 400 метрге дейін барады. Мұнай өндіретін  бөліктің тайыз болуы жұмыстың жеңілдеуіне, құрылыс бөлшектерінің аз жұмсалуыне әсерін тигізері хақ. Сейсмикалық барлау жұмыстарының жүргізілуіне 1994 жылдың тамыз айында Ақтауға «Вестерн Джеофизикалдың»  келуі айтарлықтай роль атқарды. Осы жерде сейсмикалық жұмыстардың  атқарылу нәтижелерін сараптау мақсатында есептеу орталықтары құрылды. Ол әуелі Атырауда, кейін Алматыда дүниеге  келді. Сол кездегі тағы бір өзгеріс  – 1995 жылы «Каспийшельф» компаниясының  «Қазақстанкаспийшельф» акционерлік  қоғамы болып қайта құрылуы еді. Мұның өзі біздің ел үшін билік  тұтқасына ие болуға жол ашатындай  көрінді. Алайда ол Қазақстанды жай  алдау ғана болып шықты. Біртіндеп  ол өзге компаниялардың қолына көше бастады. Оған Қазақстанның бұл консорциумға қаражат қоспауы да әсер етті. Сол  жылдары Ақтау қаласында консорциумның  мониторингі өтті. Онда консорциумның  алматы филиалының өкілдері басым болды. Негізгі әңгіме теңіздің экологиялық  жағынан бүлінбеуіне арналды. Геология-минерология  ғылымдарының докторы, академик Қ.Аманиязов  өз сөзінде «егер теңіз экологиялық  жағынан бүлінетін болса. Ондай  жағдайда оның шығыны консорциум есебінен өндірілетін болсын» деген пікір  айтты. Алайда бұл мәселе хақында  шешім алынған жоқ. Тек консорциумның  қорына 200 млн доллардың бөлінгендігі, одан 20 млн әлеуметтік салаға, 6 млн  мамандар дайындауға кететіні белгілі  болды. Мұнай өндірісі еліміздің  қазіргі дамуы үшін ең негізгі  екендігіне дау жоқ. Былайша айтқанда ол – Қазақстан экономикасының ең басты көзі. Осыдан он жыл бұрынғы  сараптама-салыстыруларға қарағанда  Қазақстан мұнайының негізгі  қоры теңіз астында болып отыр. Есепші экономистердің пайымдауынша қайраңның  Қазақстан жақ бөлігіндегі мұнайдың қоры бүкіл Қазақстандағы мұнай  қорының тең жартысындай деп  жорамалдаған болса, қазір шельфтегі  мұнай қорының ондай болжамнан  әлдеқайда көп екендігі анықталып  отыр. Олай деліну себебі Батыс Қашағанды  қазғанда теңізасты мұнай қоры 7 млрд тонна делінсе, Шығыс Қашағанды  қазғанда оның мөлшері 50 млрд-қа артып  кетті. Ал қазір 6 алаң зерттелуде. Демек, жоғарыдағы көрсеткіштің әлі де еселей өсетіндігінде дау жоқ. Олай болса  бұл Каспий астын мұнай теңізі алып жатыр деген сөз. Теңіздің тайыз  бөлігі мен терең бөліктеріндегі атқарылатын жұмыстардың ауқымы әрқилы болып келеді. Әсіресе оны  сейсмикалық жұмыстартар кезінде  ерекше назарда ұстау қажет. Жүз  мың шаршы шақырым алаң зерттеліп  шықты. Сол кезеңдердегі ақпарат  ағымдарының хабарлауына жүгінсек, теңіз тіршілігінің жойылуы о  баста-ақ байқалған. Атырау экологтарының  анықтамаларына қарағанда жер асты дүмпулерінен теңіз тіршіліктері үнемі  зақымдалып отырған. Оның шындығын кейінгі  кезең толық дәлелді. Итбалық  эпидемиясын былай қойғанда, қазір  балықтардың қырылуы жаппай етек алуда. Әрі оның көрініс бергеніне  де бірнеше жылдың жүзі болды. Екінші мәселе, Солтүстік теңіздердегі мұнай  өндіру жолдарын Каспийге қолдана салуға болмайды. Ең алдымен екі жақтың тіршілігі екі басқа. Ауа-райы мен  табиғи ортасы да екі бөлек. Сондықтан  Каспий астынан мұнай өңдіруге басқаша  қарау керек. Экваториялық өзгешеліктерін де естен шығаруға болмайды. Бұл  жерде Кариб өңіріндегі әдістерді  қолдану да тиімсіз. Демек Каспий астынан мұнай өңдірген кезде  өзге теңіздердегі әдістерді басшылыққа алудың пайда бермесі хақ. Алайда шетелдік компанияларға теңіз тіршілігінің жойылуы ешқандай әсер етпейді. Себебі Қазақстанның табиғаты олар үшін көк  тиын. Өткен жылдың шілде айында БҰҰ-ның шешімімен бекіре тұқымдас балықтарды аулауға мараторий жарияланды. Қара уылдырықты экспорттауға да рұқсат етілмеді. «Атырау балық» бірлестігінің  тоңазытқыш цехында 4 тонна уылдырық қалды. Ал сол уылдырықтың Америкадағы  құны 14 млн доллар. 2002 жылдың 7 наурызы  күні «Хабар» арнасында теңіз  жағасындағы бес мемлекеттің  уылдырықты экспорттау мөлшері көрсетілді. Сонда Қазақстан 23,5 тонна уылдырық экспорттауға құқылы болды болып  шықты. Бұрынғы кездерде сондай уылдырық бір самолетке тиеліп, шетелдерге жөнелтіліп отырған. Қысқасы, қазір  теңіз тіршілігіне қатер төнуде. Балық қоры мүлдем азайды. Оны броконьерлерден  көреді. Олар бір-бір ұшқыр моторларға мініп алып, балық сақшыларын маңайлатпай  кетеді дейді. Мемлекеттік қорықшылар сондай ұшқыр кемелерге неге мінбейді? Балық инспекторларының тікұшақтар алуына да мүмкіншіліктері де бар. Осы  тұрғыдан алғанда қызыл балықтарды броконьерлер тауысып жатыр деген  пікір – алдамшы сөз. Биылғы бозторғайлардың  қырылуына да броконьерлер кінәлі ме? Жоқ, оның бір ғана себебі бар, ол –  Батыс, Шығыс Қашағанды қазу кезіндегі  теңізге жіберілген лай су, ыссы фонтан, жер астынан атылған инертті  газ. Нәтижесінде теңіз тіршілігі  қырғыеға ұшырауда. Оны басшылар көрсе  де көрмеген, білсе де білмеген болады. Әрине, мұнай керек, бірақ теңіз  табиғаты құрыса, ол байлықтың құны көк тиын. Теңіз тіршілігі қалай  болғанда да жойылуға тиісті емес.

Аралдың экологиялық  проблемасы

Арал теңізі деңгейінің төмендеуі(1960-2010 жж.)

Бұл проблеманың тууына себепші  болған - адам әрекеті. Ұзақ жылдар бойы Аралға құятын ірі өзендер Әмудария мен Сырдарияның суын теңізге жеткізбей, түгелдей дерлік егістіктерді (мақта, күріш) суландыруға пайдаланылып келді. Буланушылық дәрежесі жоғары болатын шөл зонасында орналасқан теңіз суының көбірек булануы оның тартылуына әкеп соқты. Қазіргі кезде Арал теңізі екі су айдынына Үлкен және Кіші теңізге бөлінген. Арал теңізіндегі суы тартылған бөліктің ауданы 30 мың км² жетеді. Ғалымдардың есептеуі бойынша, теңіз табанынан атмосфераға жылына 200 млн тоннаға дейін тұзды шаң-тозаң ұшады. Теңіз суының шегінуінен оның жағалауындағы 800 гектар тоғай, жануарлар дүниесі жойылып, теңіз айналасы бұл күнде тіршілігі жоқ құмды, сортаң жарамсыз жерлерге айналды. Теңіз суының тартылуынан мұнда теңдесі жоқ Барсакелмес қорығы жойылды. Бұл өзгерістер өз кезегінде сол аймақ тұрғындарының денсаулығына кері әсерін тигізді. Аралды сақтап қалуға арналған Халықаралық қордың құрылғанына 15 жыл толды. Осы жылдар аралығында аткарылған жұмыстар аз емес. Аралды қалпына келтіру үшін көптеген іс-шаралар қаралып, жобалар жасалды. Кіші аралдың оңтүстігіне ұзындығы 12 км болатын Көкарал бөгені салынды. Соның салдарынан Кіші Аралдың (Солтүстік) деңгейі 42 метрге, аумағы 800 шаршы километрге ұлғайды. Суы тартылып қалған тұзды көлдің табанын жауып, көлге тіршіліктің нышаны енді. Ғалымдардың айтуынша Аралдан ұшқан тұзды дауылдың бір ұшы Гренландия мұздықтары мен Норвегияның орманды алқабына да жеткенін дәлелдеген еді. Еліміздің көлемді атқарып жатқан іс-шараларының алды, аймақтың және жергілікті жердің экологиялық жағдайын көтеру. Бүгінгі күні Солтүстік Арал маңына халықтар қайта қоныстанып, үй салып, балық шаруашылығымен қайта айналыса бастады. АРАЛ ТЕҢІЗІ - Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе облысы) жерінде, Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде орналасқан тұйық көл. Алабындағы қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін (1960 — 70 ж.) дүн. жүз. теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте жатқан (кестені қ.). Осы деңгейдегі айдынының ауданы 66,1 мың км² (аралдарымен қоса), суының көл. 1064 км3, орташа тереңд. 16,1 м (ең терең жері 67 м), ұзындығы 428 км, ені 235 км, су жинау алабының ауданы 69000 км² болған. Алабындағы шаруашылық мақсаттарға үздіксіз су алу барысында 1998 ж. теңіз деңгейі 18 м-ге төмендеді (1997). Нәтижесінде теңіз 2 суқоймаға — Үлкен Арал және Кіші Аралға бөлініп қалды. А. т. көне замандардан белгілі. Ежелгі гректер мен римдіктер теңізді Каспийдің "сақ шығанағы" деп есептесе, А. Македонский кезінде Окс теңізі (Окс — Сырдарияның грекше аты) деп атаған. Кейін Птолемей оның геогр. орнын анықтаған. А. т-нің Хорезм т., Жент т., Кердері т. сияқты аттары да бар. Араб саяхатшылары Әбу Әли Ахмед ибн Русте (10 ғ.), Әбу Исхақ әл-Истахри (10 ғ.), Әбу Абдал-лаһ Мүхаммед ол-Идриси (12 ғ.), Әбу-л-Фида (14 ғ.), сондай-ақ Әбілғазы жазбаларында А. т. туралы деректер кездеседі. 1850 ж. Аралдың алғашқы толық картасы жасалды. Теңіздің морфометриялық сипаттамаларын тұңғыш рет (1874,-1889) И.А. Стрельбицкий анықтады. Арал ойысы жоғарғы плиоценде жер қыртысының төменге майысуы нотюкесінде қалыптасқан. Табанының бедері жота-жоталы жазық болып келеді. Деңгейі күрт төмендегенге дейінгі тереңд. 20 — 25 м, А. т-нде жалпы ауданы шамамен 2235 км² (айдынның 3,5%) болатын 1100 аралдар тобы болған, кейін олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылған. А. т-не Орталық Азияның 2 аса ірі өзені (Әмудария мен Сырдария) құяды. Климаты континенттік, кұрғақ, ауаның орташа температурасы жазда 24 -26°С, қыста -7,0 - 13,5°С. Жьылдық жауын-шашынның орташа мөлш. шамамен 100 — 150 мм. Табиғи жағдайдағы теңіздің су теңдестігінің құрамы: көл бетіне жауатын жауын-шашынның мөлш. 5,9 км3, өзен ағындысы 54,8 км3, көл бетінен буланған ылғал 60,7 км'. 1970 ж. бастап көлге құятын өзен ағындысы жоққа тән болғандықтан, булануға кеткен шығынды толтыруға шамасы жетпейді, сондықтан теңіз суы жылдан жылға тартылып келеді. Су деңгейінің маусымдық тербелісінің орташа мәні 25 см, көп жылдық (ғасырлық) ауытқуы 3 м-ге дейін жеткен. Соңғы кезде маусымдық кұбылмалылық болмаса, су деңгейінің көпжылдық ауытқу көрсеткіші тек төменге бағытталған. Судың беткі қабатының темп-расы жазда 26 — 30°С, қыста 0°С-тан төмен. Қыс бойы теңіз айдынын толығымен мұз басады. Суының тұзд. табиғи жағдайда 9 — 14%с болатын, соңғы он жыл ішінде (1988-98) 25 — 30%-ға дейін өсті. Суы өте мөлдір, 25 м-ге дейінгі тереңдікті көруге болатын еді. Теңіздегі ағыстар сағат тілінің бағытымен айналым жасайды. А. т-нде балықтан арал шоқыры, сазан, каяз, торта, т.б. бар. Соңғы кезде камбала жерсіндірілген. Кеме байланысы шамамен 7 айға созылатын, қазіргі кезде тек иірімдерде ғана қатынайды. А. т-нің жағалауында халық аз тұрады, жергілікті халық балық аулау, мал ш-мен жөне көкөніс-бақша өсірумен айналысады. Арал балық аулау ауданына А. т-не құятын өзендердің атырау аумағы кіреді. Балықөндеу (тұздау) зауыттары бұрын Әмударияның атырауында, Аван кентінде (Көкаралда), Бөген ауылында (шығыс жағалау), бұрынғы Ұялы және Ұзынқайыр аралдарында орналасқан болатын. Алғаш Әмударияның атырау тұсы А. т. Аталып, кейін теңіз түгелімен Арал аталған.

Арал теңізінің экологиясы Арал теңізі – Қазақстаныың інжу-маржаны, шөл белдеміндегі бірден-бір көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі -1066 км², тереңдігі - 30-60 метр, тұздылығы - 10-12% болған. Қойнауы  кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол  кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген. Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген  тіршілік көшті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық  өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты  тұрақты жұмыс істеген. 1960 жылдардан  бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы игерілетін жер  көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен  Тәжікстанда 1,5, Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Әмудария мен Сырдария бойындағы халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық  санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай, 1970-1980 жылдар аралығында Аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның негізгі себептері - антропогендік  факторлар еді. Екі өзен бойындағы  суды мол қажет ететін күріш пен  мақта өсіру ісі қаркындап  дамыды (Шардара). Оның үстіне ауыл шаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз  пайдалану жүзеге асты. Мәселен, Аралға 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м3 су құйылса, бұл көрсеткіш 1974-1978 жылдары 13 мың  м3, ал 1990 жыл-дары екі есеге қысқарды. Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 метрге дейін төмендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қусырылды. Судың  тұздылығы 40 пайызға дейін артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда  тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды  қолдану бұрын-соңды болмаған көрсеткішке  жетті. Тыңайтқыштарды қолдану 10-15 есеге  өскен. Осындай антропогендік факторлар  Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен жыл  сайын айналаға зияндылығы өте жоғары 2 млн. т тұзды шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына  себеп болған факторларға: - жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу; - ауыл шаруашылығын дұрыс  жоспарламау, судың қорын есепке алмау; - суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша  көбейтіп жіберу; - жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдаланбау; табиғат ресурстарын  пайдаланудағы жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады. Осы  аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының  қолдан істеген қателігі ретінде  дүние жүзіне белгілі болды. Арал өңірінде туындап отырған қазіргі  экологиялық апаттар нышаны жыл  өскен сайын теңіз суын тарылтуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып  бітуге жақын. Топырақтың тұздануы өте  жылдам жүруде. Арал теңізінде балық  өсіру шаруашылығы тоқталып, соңғы 1-2 жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайы  төмендеп кетті. Теңіз түбінен көтерілген улы тұздың мөлшері жылына 13-20 млн. т деп есептеледі. Тіптен, тұзды  шаңдар әсері сонау Орта Азия республикалары аумағына жетіп, ауыл шаруашылығына  зардабын тигізуде. Топырақтың тұздануы Өзбекстанда - 60%, Қазақстанда -60-70 %-ға артып отыр. Мұның өзі жалпы шаруашылыққа зиянын тигізуде. Арал өңіріндегі климаттың өзгеруі шөл белдемінің табиғи ландшафтар бірте-бірте күрделі әрі қайтымсыз антропогендік экожүйелерге қарай ығыстыруда. Арал өңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етуде. Жұмыссыз қалған балықшылар әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып, басқа аймақтарға еріксіз қоныс аударуда. Қазіргі Арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл өңірде соңғы мәліметтер бойынша туберкулез, бүйректе тас байлану, сарысу, өкпе-тыныс жолдарының қабынуы, жұқпалы аурулар республиканың басқа өңірімен салыстырғанда жоғары көрсеткішті беріп отыр. Арал теңізінің болашағы дүние жүзі халықтарын толғандыруда. Оның біржола жойыльш кетуі Орта Азия мен Қазақстанды ғана емес көптеген ШЫҒЫС елдеріннің тыныс-тіршілігіне өзгерістер әкелмек. Ал әлемдік климаттың өзгеруі, шөлге айналу, атмосферадағы ауытқу-шылықтар, антропогендік экожүйелердің тұрақсыздығын тудырады. Арал мәселесі соңғы 10 шақты жылда географ және эколог ғалымдар арасында жиі-жиі пікірталастар туғызуда. Арал мәселесі туралы халықаралық конференциялар ұйымдастырылды. Өркениетті елдер қаржылай көмек көрсетуде. Олар негізінен Орта Азия республикалары, Ресей, АҚШ, Жапония, т.б. мемлекеттер.

Арал теңізін құтқару  жөнінде бірнеше ғылыми болжамдар  мен жобалар бар. Олар: 1. Сібір  өзендерін Қазақстанға бұру. 2. Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту. 3. Арал теңізін  жартылай сақтап қалу. 4. Каспий теңізінің  суын жасанды канал арқылы әкелу. 5. Жер асты суларын пайдалану. 6. Арал теңізінің өздігінен табиғи реттелуін  немесе толысуын күту. Әрине, бұл жобалар  болашақтың ісі болғанымен, уақыт  талабы оны күттірмейді. Бәрі де қаражатқа  тірелуі мүмкін. Ал оның іске асуы адамзат  кауымының білімі мен біліктілігіне  байланысты екені анық. Қазіргі кезде  Аралды құтқару бағытында батыл  да жоспарлы түрде ғылыми негізде  жұмыстар жасалуда. "Арал тағыдыры - адам тағдыры" болғандықтан оны сақтап қалу.

Балқаш проблемасы

Балқаш көлі алабында да қүрделі экологиялық жағдай қалыптасып отыр. 1970 жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр станциясының (СЭС) салынуы Іле-Балқаш су шаруашылығы кешенінде бетбұрыс кезең болды. Іле өзенінің гидрологиялық режимі өзгеріп, жалпы Іле-Балқаш алабындағы экологиялық жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын жобалау кезінде Іле өзенінің атырауындағы табиғат кешенінің жағдайы ескерілмеді. Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін жануар дүниесіне (ондатр, балық, т.б.) және ауыл шаруашылығына көп зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып, күріш егу жобасы да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы текке жұмсалды. Іле өзенінің атырауы кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді. Суармалы алқаптардың көлемінің есепсіз кеңейтілуі, төменгі Іле қоңыр көмір кен орнын игеруді бастау көлдің болашағы үшін қауіпті. Болжау бойынша, XXI ғасырдың басында, көлдің батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының тұзды шалшыққа айналуы мүмкін. Бұл өз кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар мен экологиялық жағдайларды түбірімен өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады. Көл деңгейінің төмендеуі оның суының шамадан тыс минералдануына әкеп соғуда. Бұл, бір жағынан, егістік далалардан көлге қайта келіп құятын су құрамында әр түрлі тұздардың көп болуына байланысты. Сонымен қатар алаптағы өзгерістер Балқаш маңы аймағының климат жағдайларына да әсерін тигізеді. Су айдынының тәуліктік температураны, ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша, Балқаштың тартылуы Батыс Сібір мен Қазақстандағы географиялық зоналардың шекараларын өзгертуі мүмкін.

Үлкен қалалар  мен өндіріс орталықтарында қоршаған ортаның ластануы

Ауаға шығатын улы заттардың  концентрациясы (ауыр металдар, шаң-тозаң, күкірт тотығы, көмірқышқыл газы және т.б.) белгіленген мөлшерден он есе артық. Ең ауыр жағдай Тараз, Теміртау, Алматы, Шымкент, Балқаш, Риддер, Өскемен және басқа да қалаларда қалыптасқан. Осы қалаларда лас заттардың концентрациясы жыл бойынша белгіленген мөлшерден 5-10 есе артады. Ауа кеңістігінің ластануы пайдалы қазбалар өндіретін аудандарда да байқалады. Атмосфераның ластануы Байқоңыр космодромында ғарыш кемелерін ұшыру кезінде де байқалады. Өнеркәсіпті аудандарда ауа кеңістігінің ластануымен катар ластану сол жердегі су көздерін қамтиды. Сырдария өзені ағысының 35-40%-ы өндіріс орындарының қалдық суларынан түрады. Өзен суында дизентерия, паратиф, гепатит, сүзек ауруы қоздырғыштары мен өте қатерлі гексахлоран ДДТ кездеседі. Өнеркәсіп орындарының ластаушы заттарына жер игеру нотижесінде пайда болған масштабы химиялық ластанудың көлемдері ұлғаюда. Өсімдік жамылғысын қорғайтын әр түрлі химиялық заттар, дефолианттар, пестицидтер, мөлшерден артық қолданған тыңайтқыштар, тек қана қоршаған ортаны емес, тамақ өнімдерін де ластауда.

Семей ядролық полигонында да экологиялық апатты аймақ қалыптасып отыр. 1948-1964 жылдар аралығында Семей полигонында жер бетінде ядролық сынақтар жүргізілді, ал 1964-1989 ж. аралығында жер асты сынақтары жүргізілді. Ядролық қару-жарақтарды сынау аймақтың табиғи ортасына және халықтың денсаулығына кері әсерін тигізді. Республика көлемінде қоршаған ортаны қорғауға бағытталған жұмыстар жоспарлы түрде іске асуда. Олар: жер қойнауын тиімді пайдалану (минералды шикізаттарды кешенді пайдалану, игерілген жерді рекультивациялау және көгалдандыру).^[2]

Пайдаланған әдебиет

1. Jump up ↑ Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-927-4
2. Jump up ↑ Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х

<img src="//kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%90%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%B9%D1%8B:CentralAutoLogin/start&amp;type=1x1" alt="" title="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;" />

«http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қазақстанның_экологиялық_проблемалары&oldid=1965877» бетінен алынған

Санат:

• География
• Биология
• Экология

Жасырын санаттар:

• Уикипедияны аршу
• Аршуы қажет барлық беттер
• Уикилендіруі қажет мақалалар
• География бойынша аяқталмаған мақалалар
• Үлгісін дәлдеу қажет аяқталмаған мақалалар
• Биология бойынша аяқталмаған мақалалар

Бағыттау мәзірі

Жеке құралдар

• Жаңа тіркелгі
• Кіру