Баға және бағаны белгілеу

 

 

 

 

 

 

ІІ. Баға белгілеу реформасы.

2.1. Баға белгілеудің  формалары мен әдістері

 

Сатып алу бағаларын  жоспарлай отырып, мемлекет қалыпты  жұмыс істейтін әрбір шаруашылықтың  өндіріс шығынының орнын толтыру  және ұлғаймалы ұдайы өндіріс мақсаттары үшін қор жинауға, салықтар төлеуге, бюджетке қаржы аударып төлемдер төлеуге, әр түрлі қорларды жасауға мүмкіндік беретін мөлшернде таза кіріс алуды қамтамасыз ету қажеттігін негізге алады.

Баға шаруашылық процестерін реттеудің мейлінше маңызды тұтқасы болып  есептелінеді. Осыған байланысты бір жағынан, орталықтан белгіленетін бағалар мен, екінші жағынан, шарттың, кәсіпорындар белгілейтін, сондай –ақ еркін бағалардың ара – қатынасы баға белгілеудің өзекті проблемаларының біріне айналып отыр.

Бағаның деңгейі мен арақатынасын өздері де өзгерістерге ұшырап отыратын көптеген экономикалық және әлеуметтік жағдайлар анықтайды. Бағаның өз міндеттерін атқаруы – қоғамдық еңбек шығындардын салыстыруы айырбастың эквиваленттігін, халық шаруашылығы мүдделерінің, басымдылығын қамтамасыз етуі, өндірісті ынталандыруы, сұраным мен ұсынымның арақатынасын реттеуі, рыноктағы тепе – теңдікке жету үшін – олар белгілі бір дәрежеде икемді болуға және өздерін айқындайтын жағдайлармен бірге өзгеріп отыруы тиіс.

Шарттық және нркін бағалар өндірістің нақты жағдайын белгілейтін неғұрлым икемді баға болып табылады.

Баға белгілеудегі өндірістердің  екі түрі болады: олар тауарлардың  жекелеген топтарының бағасын және жетілдіру және баға деңгейін, баға белгілеудің арақатынасы мен тәртібінің өзін сапасы жағынан қайта өзгертуге байланысты баға реформасы. Басқарудың экономикалық әдістерінің меңгерілуі және шаруашылық өмірдің демократияландыру дәрежесіне қарай орталықтандырылған бағалардың (үлгісі) қысқарып, ал шарттың және еркін бағалардың үлесі арта түседі. Тауар рыногында тепе – теңдікті жақсаурту мен баға белгілеуге басшылық ету, жағдайдың өзгеруіне қарай икемді болу, рынокқа жоспарлы ықпал жасау әр түрлі арналар бойынша сатылатын бір тектес тауарлар бағасы деңгейінің жақындауына жеткізеді. Атап  айтқанда, әңгіме мемлекеттік саудада, тұтыну кооперациясында және колхоз рыногында сатылатын жекеден өзгеру – жүйрік жүйелерінің бағасы жайында болып отыр. Тұтыну бағасының рыногы немесе индексі 1996 жылдың қарашасында өткен жылдың желтоқсанымен салыстырғанда 127,7 процент болды.

Басқа тауарларға қарағанда  халыққа ақылы қызмет көрсетудің бағасы мен тарифтерінің өсуі қарқыны бір айға шыққанда орта есеппен 7,8 процентке жоғары болады. Әр тұрғын үй коммуналдық шаруашылықтық дотоциясыз жұмыс істеуге келуіне байланысты.

Азық – түлік тауарларының қарамағындағы бағасы 1995 жылдың желтоқсаны мен салыстырғанда 15,1 процентке, ет өнімдері мен жарма  - 31,43 процентке, жай кондитерлік бұйымдлармен көкөніс – 1,4 процентке, макарон және сүт тағамдары 11 – 16 процентке ұн мен нан 24 27 прцентке, өсті. Сонымен қатар өсімдік майы және қанты15 – 16 процентке, жеміс 6 процентке өсті.

Журнал мен газеттердің бағасы 15 – 25 процентке өсті. Халыққа қызмет көрсетілетін ақылы қызмет  түрлері, тұрғын үйлері – 3,3 есеге өсті.

Бағаларды басқаруды  үйрену, олардың орынсыз өсуіне жол  бермеу, тұтыну рыногы мен өндіріс  – құрал жабдықтар рыногында  тепе – теңдікті сақтау социалистік мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды міндеті.

Біздің елімсізде жекелеген  тауарларға қолданылып жүрген бағалар  көбінесе бір – біріне тәуелсіз белгіленіп, өзгертіліп келеді. Соның  салдарынан қазіргі уақытта біщдің елде шын мәнінде, бағалардың өзара байланыстьырылған жүйесі жоқ. Көптеген товарларға баға белгілегенде «шығынды» көз қарас басым болады, бұл орайда бағаның деңгейін өнімнің сапасы мен тиімділігне байланысты қарамастан және қоғамдық ұдайы өндіріс жағдайында емес, қайта белгілі бір кәсіпорындағы ұдайы өндірістің жеке дара жағдайына сәйкес, шикізат, отын буып – түюмен бұйымдар шығынына қарай болса солай жинақтау арқылы белгіленіп отырады.

Баға белгілеу рефоргмасы ең алдымен баға белгілеу тәртібін өзгертуді, счондай –ақ оның бүкіл комплексін –көтерме сауда, сатып алу, бөлшек сауда бағаларын қайта құруды көздейді.

Отын мен шикізаттың көтерме бағасы ресурс үнемдеуді  ескере отырып, белгіленеді, ол тұрақты  болып, отын – шикізат салаларының  өзін  -өзі қардыландыруын қамтамасыз етуге тиіс. Ішкі бағалар дүние жүщі рыноктағы бағаларға сай келуі үшін дайын өнімнің көптеген түрлері бойынша шамадан тыс рентабельдік қалыпты деңгейге дейін немесе төмендейді. Бағалардың құрылымында өзгерістер болады. Ппайдаланылатын ресурстардың барлық түрлері үшін ақы төлеу енгізіледі, жалақы қорына сақтандыру жөнінде қаржы бөлу едеәуір көбейтіледі. Баға белгілегенде еңбек фокторларын төмен бағалауды тек осылайша ғана жоюға болады. Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Материалдық өндіріс сферасында еңбекке ақы төлеу қоры қаржы ның көмегімен өнімді өткізуден түскен түсім ақшадан бөлінеді. Шаруашылық практикада табыс категгориясын пайдаланған жағдайда еңбекке ақы төлеу қоры қол жеткен қаржы нәтижелермен тығыз байланысты үйлесімді қалыптасады.

Сырттай қарағнда еңбекке ақы төлеу қорын анықтауға баға факторы тікелей қатыспайды деген пікір туады. Бірақ тек табысты бөлу арқылы оның әсері ақиқат көрінеді. Нарықтық жүйеде бағаның еңбекке ақы төлеу қорына әсері бұрындыдан бетер арта түседі. Өндірістік емес  сферада қызметкерлердің еңбекке ақы төлеу қоры елеулі дәрежеде бюджет қаражаттары есебінен қалыптасады.

 

 

 

 

 

 

2.2. Баға бәсекелестігі

 

Баға бәсекелестігі  бәсекелестік шаруашылық қаржыларына  қарағанда төмен баға белгілеп, тұтынушыларды  өзіне тарту мақсатымен жүргізіледі.

Сонымен қатар олар тұтынушылардың тауарға жету шығындарын төмендетіп, тұтынушылардың өнімнен табатын  табысын және өз өнімінің бәсекелстік  қабілетін жоғарлатады. Осындай  бәсекеден кейін өндіруге кеткен шығындарды өтейтін баға қойылады –  да және нарықта ресурстарды орналастыру тиімділігін арттырады бұл іс - әрекет нарықтағы жоғарғы өндірістік шығындары бар тиімсіз өндірушілерді жою арқылы жүзеге асырылады.

Баға бәсекелестігінің кері түріне өз шемімдерімен өндірушілердің іс әрекетіне ықпал жасайтын тұтынушылардың баға белгілеуі жатады.

Тұтынушылардың бағаны таңдауы сұраныс дәрежесін анықтайды, сұраныстың өзгерісі бәсекелес өндірушілердің ұсыныс көлеміне ықпал етеді.

Баға бәсекелестігінің себептері мыналар болып табылады:

Нарықта қалуды қамтамасыз ету, ағымдық пайданы максимизациялау, өтімділікті қолдау, яғни үздіксіз жүргізу акция өтімділікті қамтамасыз ету, нарықта үлкен үйлесіміне болу, нарықта лидер болу. Шетелдік ірі және өте ірі пропорцияналдың көп жағдайда нарықта қалуын қамтамасыз ету ететін капиталдың 10% рентабельділігімен қанағаттандырылуда.

Қазақстанда баға бәсекелестігі  экономиканың түрлі салаларында  дамыған.

Бірақ мұны Қазақстандағы  шаруашылық жүргізуші объектілер жеткілікті дәрежеде пайдаланбайды.

Баға бәсекелестігі  сату, сатып алу, өткізу нарығын кеңейтеді, өнім бағаны төмендетіп және үлкен тұтынушылар ортасын ұсынатын өндіруші компонялардың қуаттылығын қамтамасыз етеді.

Нарық фактісінің өсуі белгілі  минералдардың төмендеуіне алып, келеді, бұл жаңадан бағаның түсуіне  алып келеді. Көптеген жекелеген кәсіпорындарда қуаттылығын ақырына дейін дұрыс қолданбауы байқалады, бұл жағдай белгілі шығындардың өсіп, бағаның да жоғарлауына септігін тигізеді.

Нарық жоғары бағамен  «қыспаққа алу» жағдайында қалады.

 Мұнда жағдайда қаржылардың өндірушілерге баға дискриминациясын бәсекелестік құралы ретінде пайдалануға болады.

Әр тұтынушылар топтарына  өзіне  сай баға белгіоеу қоыртындысы  бойынша өндірушілер жиынтық  жалпы табысты молайту  мүмкіндігіне ие болады, өйткені ол арзан және қымбат нарықтарға бөлініп қойылады. Баға бәсекелстігі біріншіден сұраныстың бағалық икемділігіне негіздеу керек,  себебі төмен табысты тұтынушыларға баға өзгерісі бірден өсуі немесе төмендеуін тудырады.

Жетілген баға дискриминациясын, яғни өнімді сатып – алу көлеміне және тұтынушылар тобына байланысты баға дискриминациясын анықтайды.

Жетілген баға дискриминациясы  – бұл берілген нарықтың барлық бөлігін тұтынудан қалған артық  шаруашылық жүргізуші субъектілердің иелігіне көшіру негізінде баға белгілеу. Бұл жағдайда әр тұтынушы өнімді қаншаға бағаласа, сол соммаға сатып алу мүмкіндігі бар. Шаруашылық жүргізуші субъект өз өнімін қосымша сатылған өнімге кеткен шығындарды жабатындай бағаға жеткенше сата береді.

Жетілген баға дискриминациясы  екі жақты жүйесі арқылы жүзеге асырылады, өнім құны екі бөлімнен құралады: аккордты белгіленген норманы, өнімді сатып алу құқығы мен бағаның қосымша бірлігінің құны.

Екі жақты тармақты бір  – біріне толықтырушы өнімдерге  баға белгілеуде қолданылады. Оның біріне жоғары баға аккордтық, екіншісіне біршама төмен баға аз өндірістің шекті шығындар көлеміне тең.

Эффективті баға бәсекелестігі  экономикалық өсімге алып келуі. Бірақ  бақылаусыз баға бәсекелестігінің әдістерін теріс пайдалану елдердегі экономикалық жағдайдың нашарлауына ұшыратыды. Осылайша баға бәсекелестігі бағаларкүресінің мінезіне сипат бере  бастайды, бұл күрсетің мақсаты болғаны минималды төмендетіп өнім көлемін жоғарлату арқылы максималды пайда табу және кейінірек жеке монополия болып  нормалды баға белгілеу. «Бағалар күресі» тез бәсекелестерді жоя отырып, нәтижесінде көп артықышылыққа ие болу, бұл олардың бәсекелестігі өзіндік шығындарын табады. Қазақстанда баға бәсекелестігінің кең тараған жиі әдісі делініп болып тасталады. Демпинигтің көлемі мен өнімді өндіру көлемі экспорт тағайындайтын елдерге байланысты ерекшеленеді. Мысалы Отандық газы Россияға сату орташа дүниежүзілік бағаға қарағанда 10 – 20 % арзан. Қазақстанда төмен газдың сатылуы 8 – 31% – ға өзгереді, ол Европада 125% түспейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ. Қазақстан  республикасындағы баға белгілеу жүйесі.

3.1. Баға түрлері

 

Қазақстан республикасы егемен мемлекет ретінде ХХІ ғасыр  табылады бүкіл дүние жүзі қоғамдастығына тең құқықты мүше болуы бағытына жетіп отыр. Ғасыр аяғында еліміз экономикасы соңғы он жылдықта көпке  білгілі өзгерістердің салдарынан әлеуметтік - экономикалық дағадарыстарға ұшырап отырғаны аян.

Әйтсе де Қазақстанның өндірістік қуаттары болашаққа сеніммен қарауға  мүмкіндік беруде. 1991 жылы Қазақстан  Одақтың ыдырауынан кейін саласындағы  алса да өмір сүруге қажетті құрал  жабдықтарға бұрынғы республикаға тікелей тәуелді болады. Орталықтандырылған жоспарлаудың соңғы 1991 жылы Одақтың Қазақстанға бөлінген қаржы көзі қомақты. Саяси тәуелділік алудың үкіметті экономикалық төрт тығырыққа тіреледі. Біріншіден, сауда және төлем қатынастары Мәскеуден КСРО ның жомпарлауы мен өнеркәсіп орындары арқылы басқарылып келгендіктен, еліміздің экономикасы алақандай ашық кері кешті. Әр түрлі қатынастарға және ішкі қызметіне сыртқы өзгерістердің ықпалын жасау бақылау, және дара басшылық жасау республика үшін әлі де болса дағдылы емес еді.

Және басқарудағы күрделі  тәжірибелер сыртқы сауданың 80 прцентін құрайтын сұраныстың күрт төмендеуден  тұтынады. Сыртқы қатынастардағы бұл  кедергілер ішкі жағдайда кері әсерін тигізеді. Себебі, жоспарлау саясаты  жойыла бастады да нарық қатынастарына батыл қимыл жасалынды. Мемлекеттік ақпарат микроэкономиканың деңгейден макроэкономикалық деңгейіне өтудегі реттеуші ролін атқара алмады. Екіншіден, Ресей үкіметінің 1992 жылғы 2 қаңтарда бөлшек сауда және көтерме сауда бағасын ырықтандыру жөніндегі иесін Қазақстан қолдады. Жаңадан қалыптасып нарық жағдайында баға мен еңбек ақының өсуі шарықтай түсті.

Үшіншіден, дағдарыс ақша қорының тез өсуінен де белең  алады.

Реформаларда жүзеге асырудың алғашқы жылдары қолға  алынған өзгерістердің сақталғаны мен жүйелігінің болмауынан сипатталады.

Үкіметтің бағдарламасы 1996 – 1998 жылдары реформаны тездету басшылығында өндіріс құралдарын тоқтатуды, экономикалық  өрлеуін қамтамасыз  етуді мындай етіп етіп қойды.

Қоғамның ішкі жалпы  өнім құрылымында өнеркәсіп, сауда мен ауыл шаруашылығы жетекшісі орын алады.

Инфляцияны төмендету  және өнеркәсіп өнімдері бағасының  өсуі қарқынының бәсеңдету қалыптаса  түсті.жалпы тұрғындардың ақшалай  кірісі мен шығысы және көтермелі  сауда өсімі тьұрақтандырылды. Ақша саясаты инфляцияға қарсы 1995 жылдардағы іс әрекет аумағында өрістеді. Мұны сарапшылары жақсы бағалап отырды. Ұлттық валюта биік түсті. Америка доллары мен салыстырғанда 1996 жылы ол 10 пункте төмендеді. Ал Ресей рубліне қатысты бағыты тұрақты болып, 1000 рубле шаққанда 12,8 – 13,8 ғана аралығында ауытқыды. Алтын валюта қорын молайта түскен Ұлттық бөлек тарапынан теңгені қолдау күші артты.

Бағаға – келетін  болсақ. Оның басты бағыттары несие  ақша саясатын қайтаруға, монополистер өндіретін өнім бағасына бақылауды кемітуге, тұтыну бағасы мен тарифтерін босатуды көксейтіндердің оған шығынын шектеуге негізделген.

Мемелекет бұл мәселеге ұлттық валюта бағытын реттеу, өндірістік техниканың өнім өндірушілерге ықпал  ету және ауылшаруашылығының өнімдерін  сатып алу бағасын реттеу шаралары арқылы әсер етті. Нақты валютаға қатысты теңге бағытына алып сатарлықты және инфляцияны жету нәтижесінде өндірістік қажеттіліктер мен халық тұтынатын тауарлардың және көтерме сауда бағасының жақындау үрдісін байқап отырмыз. Өнеркәсіптің негізгі салаларында өндіріс жалдана бастады. Экономиканың еркіндігі күшейді. Меншік қатынастарын реформалау мен нарық құрылымдарын құру барысында жаңа қадамдар жасалды.

Заман өзгеріп, өмірге нарықтық экономика делініп енген сайын  бағаның сан алуан түрі пайда болды.