Жаңа замандағы Қазақстан (XVIII –XX ғғ.)

Хан өкіметінің патша әкімшілігінің  органдарына және ірі жергілікті феодалдық шонжарларға арқа сүйеп  барынша күш сала жүргізген саясаты феодалдық және отаршылдық езгінің күрт күшеюіне, шонжарлардың ауылдық-қауымдық жерлерді жаппай тартып алуына әкеліп соқтырды. Осының салдары ретінде бұл саясат шаруашылық өмірдің берекесін кетірді, ауыл ұжымдарының экономикалық күш-қуатын құлдыратты, кедейленген және кедей шаруашылықтар санын көбейтті, халықтың арасында сенімсіздікті күшейтіп, хан өкіметінің беделін күрт түсірді, орныққан тәртіпті өзгертпекші ниеттерді туындатты.

Осындай жағдайда әсіресе 1836-1837 жылдары  хандықтың іргесін шайқалтқан қазақ малшы шаруа бұқарасының көтерілісі болды.

Көтерілістің негізгі  себептері:  
- Ақшалай салықтың өсуі;  
- Күз сайын әр шаңырақтың хан сарайының мұқтажына құны 70 сомдық жылқы беруге міндеттенуі;  
- Көшіп-қонғаны, шөп жинағаны , орыс помещиктерінің шабындығын басып өткені үшін салық төлеуі;  
- Жәңгір ханның әділетсіздігі мен рақымсыздығы.

1833 жылы Жәңгір ханның қайын  атасы Қарауылқожа Бабажанұлын  Каспий теңізі өңіріндегі қазақ  руларына билеуші етіп тағайындауы-көтеріліске  түрткі болды. 

Көтерілістің негізгі қозғаушы күші-шаруалар, сонымен бірге оған старшын, билер де қатысты. Көтеріліс басшылары Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы.

Ел ауызындағы әңгімеде Исатай Тайманұлы  Атырау облысы, Қызылқожа ауданы, Жанкелдин  совхозы Тайман жолы деген жерде 1791 жылы көшпелі шаруа отбасында дүниеге келген.

Истайдың жастық шағында оған өте  үлкен ықпал жасаған адамның  бірі немере ағасы Жабал Бегәліұлы  болған. Ол Истайдың өсіп, азаматтық  көзқарасының қалыптасуына, жетілуіне  ықпал жасап, тәрбиелеген.

Бөкей хан Исатайды 1812 жылы 21 жасында Беріш руының Жайық бөлімінің старшины етіп тағайындап, 1814 жылы Орынбор шекаралық комиссиясы старшындыққа бекітті. 1817 жылдан бастап, батырдың патша чиновниктерімен байланысы салқындай бастады. 1817, 1823 жылдары Орынбор генерал-губернаторының нұсқауымен сотқа тартылды. Исатайдың ең жақын серігі –ақын, Беріш руының старшины Махамбет Өтемісұлы (1804-1846 жж.).

1829 жылы 15 шілде - 1830 жылы қыркүйек  аралығында Махамбет Калмыков  түрмесіне қамалды. Оған халық  арасында хан иелігінен кетуге және жайықтын сол жағасына өтуге үгіт жүргізді деген айып тағылды. Махамбет орыс жазушысы әрі этнограф Р.И.Дальмен және оқымысты саяхатшы Г.С. Карелинмен тызыз қарым-қатынаста болды. Оның өлеңдерінен Кіші жүзді қамтыған көтерілістің мақсаттарын, басты талаптарын айқындауға болады.

Көтерілістің басты  мақсаты:  
1. Хан озбырлығына шек қою.  
2. Шаруалар жағдайын жақсарту.  
3. Жер мәселесіндегі патша үкіметінің отаршылдық саясатын өзгерту.  
4. Әскери бекіністердің салынуын тоқтату.

Көтерілістің сипаты: Антифеодалдық отаршылдыққа қарсы.

Көтерілістің барысы. Көтерілістің кезеңдері- үш кезеңге бөлінді.

Бірінші кезең: 1833-1836 жылдырға келеді және қарулы көтеріліске әзірлік кезеңі ретіңде сипатталады.

Екінші кезең: көтерілісшілердің ханға қарсы аттануынан бастап олардың жеңіліске ұшырауына дейінгі-1837 ж. қарашаның орта шеніне дейінгі кезең.

Үшінші кезең: Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілердің шағын тобының Жайықтық сол жағалауына өтуінен (1837 жылдын желтоқсанынан 1838 жылдың шілдесіне дейін көтерілістің жеңілуі).

1836 жылы ақпан айында Исатай  Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы  басқарған халық азаттық сипаттағы  көтеріліс басталады. 1836 жылы 17 наурызда  Жәңгір хан қайын атасы Қарауылқожаға  бүлік шығарған старшындарды  тұтқындауға бұйрық береді. Қарауылқожаның Исатайға күресті тоқтатып, хан сарайна барып бас июді талап етүі қозғалыстың кең арнаға түсуін тездетті. 1836 жылы қазан айында Исатайдың қарамағына 20-дай ауыл көшіп келеді. Исатай қол астындағылармен бірге Жәңгір ханның ешбір талаптарын орындамай, оның билігін де мойындамады. Бұдан соң 1836 жылы 13 желтоқсанда Жәңгір ханның сыбайластары Махамбет пен Тінімнің ауылын ойрандап, малдарын айдап әкетеді. 1836 жылдың аяғында көтеріліс патша сарайындағыларды алаңдата бастайды.

1837 жылғы 30 наурыз - Шекаралық комиссия Исатай мен Махамбетті ұстап, сотқа тартуды талп етті. 1837 жылы 2 қазанда атаман Покатилов басқарған жазалаушы (200 адам) қазақ отрядтарының Исатайды ұстау әрекеттер босқа кетеді.

1837 жылы 15 қазанда Исатай мен  Махамбет бастаған көтерілісшілер Теректіқұмда Балқы би ауылын шабады. Бұл жеңіс сарбаздар қатарының өсуіне әсер етті.

1837 жылы 24 қазанда Исатай 2000-ға жуық  көтерісшілермен хан ордасын  қоршайды. Бірақ Жәңгір ханға  бір жағынан подполковник Гекке,  екінші жағынан подполковник Меркулов басқарған қол көмекке келуге үлгереді. 9 қарашада 400 адамдық ханның әскері және зеңбіректермен қаруланған Гекке мен Меркулов топтары бірікті.

1837 жылы 15 қарашада Исатай бастаған  көтерілісшілер Тастөбе деген  жерде күші басым, зеңбірекпен  қаруланған Гекке, Меркулов басқарған қазак отрядтарымен шайқасты. Бұл шайқаста көтерілісшілер жеңіледі. Осыдан кейін жазалаушы отрядтар көтерілісішілердің соңына түсе бастайды. Истомин, Трофимов басқарған жазалаушы отрядтар Исатайды жақтаған қазақ ауылдарын ойрандайды. Орынбор губернаторы Перовский Исатайды тірідей ұстағандарға 1000 сом, басын алғанға 500 сом сый ақы тағайындады.

1837 жылы 13 желтоқсанда көтерілісшілер  Жайықтың шығысына қарай өтеді.  Кіші жүзге өткенде Исатайдың  жанында 40 адам болды. Сұлтан  Айшуақұлының жазалаушы тобы Исатайдан ажыраған 12 адамдық топты (ұлы Досмұхамбет, әйелі Дінбаян) ұстап, Оралдағы түрмеге жапты. Бұл кезде қазақ жерінде Кенесары Қасымұлы басқарған көтеріліс жайыла бастаған еді.

1838 жылы қаңтарда қатары 100 ге  жеткен Исатай жасағы Терек бекінісіне жақындап, Орал әскери шебіне қауіп төңдірді.

Исатайдың ендігі мақсаты:  
1. Ішкі Ордаға қайта оралып, Жәңгір тобына күтпеген жерден соққы беру.  
2. Көтерілісті бүкіл Ішкі Ордаға тарату.  
3. Нарын құмында бекініп, Жәңгірден кек алу.  
4. Орыс помещиктері басып алған жерлерді шаруаларға қайтару.

Көтерілістің жеңілуі:

Исатай басқарған көтерілісті  тез талқандау үшін, Орынбор губернаторы  В.А.Перовский барлық күштерді жұмылдыра  бастады. В.А. Перовский бұл көтерілістің Кенесары Қасымұлы басқарған ұлт азаттық көтеріліспен бірігуінен сескенді. Подполковник Гекке басқарған жазалаушы отрядтар Исатай қолын талқандау үшін аттанды. Исатай 500 сарбазымен сұлтан Айшуақұлына соққы беру үшін, Қайыпқали тобынан бөлінді. Айшуақұлы тобының Гекке тобымен қосылып, үлгергенін батыр байқамады.

1838 жылы шілденің 12-сінде Ақбұлақ  деген жерде көтерілісшілер Гекке  мен Айшуақұлы басқарған отрядтан  жеңілді. Ауыр жараланған Исатайды  казактар қылышпен шауып, атып  өлтіреді.

Көтерілісшілерден 70–80 сарбаз өліп, Қожахмет, Балабек бастаған алты адам тұтқынға түседі. Бас сауғалап қашқан көтерілісшілер, Ақбұлақ шайқасында Исатайға көмекке келмеген сұлтан Қайыпқали тобына қосылудан бас тартты. Қалғандары күресті одан әрі жалғастырды. 1838 жылы шілденің 23–інде Махамбет бастаған көтерілісшілер хан ауылына шабады. Махамбет 1846 жылы қазанда хан жендеттерінің қолынан қаза болды. Қолға түскен көтерілісшілерді Гекке жазалады. Қожахмет Өтемісұлы, Балабек Нұржанұлы, Бекен Сарыұлы 8 жылға Ригаға, Ұса Төлегенұлы мен Жәнібекұлы Сібірге жер аударылды. Көтерілісті қанға бояған қазақ феодалдары және казак офицерлері, солдаттары марапатталды. Көтерілістен кейінгі жылдарда шаруалардың ауыр жағдайы өзгермеді.

1836 – 1838 жылдардағы көтерілістің  негізгі мақсаттары орындалмады. 

Көтерілістің жеңілу себептері.  
• Үстем тап өкілдерінің опаздығы.  
• Көтеріліс басшыларының Кіші жүздегі және Ішкі Ордадағы көтерілістерді біріктіре алмады.  
• Қару – жарақтың теңсіздігі.  
• Стихиялығы, ұйымшылдықтың жеткіліксіздігі.  
• Патша үкіметінің жазалау отрядтарының күші басым болуы.  
• Көтерілісшілердің бір бөлігінің өз ісіне сенімсіз болуы.  
• Көтеріліс жергілікті (локальдық) сипатта болды.

Нәтижесі:  
• Салық мөлшеріне шек қойылды.  
• Патша үкіметі қазақ старшиндарымен санасатын болды.  
• Ішкі Ордадағы хандық биліктің әлсірегендігін дәлелдеді.  
• Қазақ феодалдарының отаршылдық басқару мен байланыста екенін көрсітті.  
• Әртүрлі халықтардың қанаушыларға қарсы бірігіп күресуінің негізі қаланды.

Көтерілістің тарихи маңызы.

1836 – 1838 жылдардағы көтерілістің тарихи маңызы зор болды.

1. Жәңгір хан және оның маңайындағылрдың  озбырлығына белгілі дәрежеде  шек қойылды.  
2. Патша үкіметі аз болса да, көтеріліске қатысқан қазақ ауылдарының мүдделерімен санаса бастады.  
3. Көтеріліс қазақ үстем тап – феодалдарының опасыздығын дәлелдеді.

Тақырып бойынша сұрақтар:

1. Қазақстанның Россияға қосылу  барысындағы қарама қайшылықтар  мен қиындықтарды атаңыз.  
2. Патша өкіметінің Қазақстандағы отаршылдық саясаты қандай бағытта жүргізілді?  
3. Россия бодандығын қабылдыу мәселесінде Кіші жүз ханы Әбілқайыр белсенділік танытты. Оның көздегені қандай мақсаттар еді?  
4. Россия қазақтарды өз бодандығына қабылдаған бастапқы кезеңнен бастап, қандай бағыт ұстанды?  
5. Қазақтарға Жайықтың оң жағалауына көшуге тыйым салған Жарлыққа кім қай жылы қол қойды?  
6. Неліктен, Абылай ханның орталықтандырылған мемлекетті нығайтуға ұмтылған әрекеті, оның мирасқорлары тұсында жалғасын таппады?  
7. Абылай ханның сыртқы саясаты қандай болды? Ол туралы қандай пікірлерді білесіз?  
8. «Протекторат» сөздің мағынасын түсіндіріңіз.  
9. Сырым Датұлы бастаған көтерілістің қозғаушы күші, мақсаты мен міндеттерін атаңыз.  
10. 1822 және 1824 жылдардығы Уставтардын (жырғы) мақсаты мен мәні неде, қалай ойлайсыздар?  
11. Жәнгір ханның «аристократиялық» реформаның жүзеге аспауының себебі неде?  
12. 1836-1838 жылдардағы көтерілістің кезеңдерін, мақсатын, сипатын айтып беріндер?  
13. Кенесары Қасымұлы бастаған көтерілістің мақсаты және ерекшелігі неде?  
14. Кенесары қүрған мемлекетті сипаттын беріңдер.

 

XIX ғ. екінші  жартысындағы Қазахстанның әлеуметтіқ–  экономикалық, саяси дамуы.

1. Қазақ  халқының ұлт-азаттық қозғалысының 2-ші кезеңі (1837-1870 жж.). Кенесары Қасымұлы басқарған халық соғысы.  
 
Көтерілістің алғышарттары

Ұлт-азаттық қозғалысының тарихында XIX ғасырдағы ең ірі 1837-1847 жылдардағы көтеріліс ерекше орын алады. Өзінің құлаш сілтемі, Россия саясатына  әсер етуі, халықты қамтуы, ұзаққа сөзылыу және табындылығы жөнінен ол қазақ халқының бұрынғы және өзінен кейінгі қимылдарынан едәуір ерекшеленеді.

XIX ғасырдың 20-30 жылдарында  Қөқан бектері мен Хиуа хандары  Қазақстанның оңтустігіндеғі қазақтарды  билігінде ұстап, оларды алым-салықпен және тонаумен қинады.

1836 жылы Қоқан ханы  оңтустікке қөныс аударған Саржан  Касымұлын өлтірді. 1840 жылы әкесі  Қасым, бауырлары қайтыс болды. 

Орта жуз жерінде 1822 жылғы Жарғы бойынша бұрынғы  дәстурлі басқару түрі өзгеріп, жаңа округтар, приказдар құрыла бастады. Бұл қазақтардың мал шаруашылығына кері әсер етті.

Көтерілістің  мақсаты  
1. Россияның отарлау саясатына шек қою.  
2. Патша үкіметінің құрамына кірмеген өнірлердің дербестігін сақтау.  
3. Қазақ жеріне бекіністер мен әскери шептердің салуын тоқтату.  
4. Қазақтарды Қоқан бектері мен Хиуа хандығының езгісінен азат ету.

Көтерілістің  қозғаушы күштері.

Негізгі қозғаушы күштері  қарапайым қазақ шаруалары болды. Жалпы, көтеріліске үш жүздің қазақтары, сонымен қатар ақсүйектер, сұлтандар, үстем тап өкілдері де қатысты. Дерек бойынша, бұл көтеріліске 80-ге таяу старшын мен сұлтан қатысқан. Мысалы, Қанқожа, Шеген, Тани Тортайұлы, Күшік, Жанай Айшуақұлы сияқты сұлтандар көтерілісті қолдаған. Олардың мақсаты:

1. Көтерілісті пайдалынып, бұрынғы артықшылықтарын қайтарып алу.  
2. Көшпелі феодалдық дербес мемлекеттің негізін салу.

Көтеріліске әртүрлі  ұлттардың өнілдері қатысып, (орыс, өзбек, қырғыз т.б.) кейде көтерілісшелер саны 20 мыңға жетті. Көтерілісшелердің  жеке әскери бөлімдерін басқарған қазақ батырлары: Ағыбай, Имак, Бұхарбай, Жоламан, Бұғыбай, Жеке, Бейсейіт, Сұраншы, Анғал батыр т.б.. Көтеріліске Кенесарының інілері Наурызбай, Әбілғазы, Әпкесі Бопай қатысты.

Көтерілістің  барысы.

1837-1847 жылдардағы көтеріліс  бүкіл Қазақстан жерін қамтыды. Көтеріліске Абылай ханның немересі, Қасым сұлтанның баласы Кенесары (1802-1847 жж.) сұлтан басшылық жасайды.

1837 жылы қараша айында  Кенесары Қызылжар (Петропавл) маңында  Ақтау бекінісіндегі қазак отрядына  шабуыл жасап, патша үкіметіне  ашық қарсылық білдірді. Бұл көтерілістің басталуы болды. 1838 жылы 26 мамыр күні Кенесары бастаған көтерілісшілер Ақмола бекінісін шабуылмен басып алып, өртеп жіберді. Ақмолаға иелік еткен Карбышев пен сұлтан Қоңырқұлжа Құдаймендіулы бекіністі тастап, қашып кетеді. 1838 жылдың жазы мен күзінде Орта жүз қазақтарының басым бөлігі Кенесарыны қолдайды. 1838 жылы күзде көтеріліс Кіші жүз оңөріне тарайды. Батыр Жоламан Тіленшіұлы көтеріліске қосылады.

1841 жылы тамыз айында  Кенесары сарбаздары Ташкентке  аттанып, бірақ жұқпалы аурудың таралуынан жөрық тоқтатылды. Бұл жолы Кенесары қолы қоқандықтардың билігіндегі Созақ, Жаңақорған, Ақмешіт, Жүлек бекіністерін қоршауы және бірнеше бекіністерді алуы сарбаздарды рухтандырды. Қоқан ханы Кенесарыға одақ жасауды усынып, бірақ батыр оны қабылдамайды.

Көтерілістің кеңеюінен  сескенген патша үкіметі көтерілісті  тезірек басуға тырысады.

Орынбор губернаторы  Обручев пен Батыс Сібір генерал-губернаторы  Горчаков көтерілісті басуға әскер  жібереді. 1842 жылы Кенесары қолына қарсы  бағытталған Сотников басқарған жазалау отрядтары жіберілді. Сібір жазалау отрядтары бейбіт қазақ ауылдарын ойрандап, 14000-ға жуық малын алып, 100-ге жуық адамды өлтірді.