Жұмыс бастылық және жұмыссыздық себептері, түрлері

                               Маңғыстау гуманитарлық колледжі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   Реферат

 

Тақырыбы: Жұмыс бастылық және жұмыссыздық себептері, түрлері.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                    Орындаған: Балуанбай Қ.С

 

                                                                    Тексерген: Матжанова А.Б

                                                                                              

                                         Ақтау 2014

                     Жоспар

 

 

   Кіріспе.

  Негізгі бөлім.

  а) Жұмыссыздықтың теориялық негіздері.

  ә) Жұмыссыздық   және  жұмысбастылық.

  б) Жұмыссыздық  түрлері  және  олардың  себептері                                                   

  Қортынды.

  Пайдаланылған  әдебиеттер.

 

 

 

 

 

 

 

             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                  

                                                     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                   Кіріспе                                                          

       Қашанда өзекті  мәселелердің бірі жұмыссыздық – еңбек нарығының  бөлінбес элементі . Дегенмен,экономиканың  тұрақтылығы  еңбек  нарығында  жұмысқа деген  сұранысты  тудырады . Жылдан – жылға  жұмыссыздық  деңгейі  әр  қилы  болып  келеді. Бір  жылы  жұмыссыздық  деңгейі жоғары болса , келесі  жылы төмен  болады . Бұған себеп не? Бұл  мәселеде  көптеген себептерді  алға  тартуға болады.Ол: мемлекеттің экономикалық деңгейі,халқымыздың  әлеуметтік  жағдайы , білім  деңгейі , инфляция , жұмыс  орындарының  аздығы  немесе  жұмысшыларға  қойылатын  талаптардың  жоғарылығы , қатаңдығы , тіптен  еңдек  шартының  өзі  де  жұмыссыздықтың  туындауына  әсер  етпек .

         Қазіргі  таңда  жоғары  білімі  бар  немесе  жоғары  оқу  орнын  тамамдап ,  өз  мамандығы  бойынща  қызметтерге  орналаса  алмай  жүрген  азаматтар  қаншщама .  Бәрінен  де  күрделі  жағдайға  келіп  тірелетін  оқу  орнын  жаңа    бітірген  жас  мамандар . Өз  мамандықтары бойынша  жұмысқа  орналасқан  болса ,  бұрын  соңды  жұмыс  істеген  өтілі  қажет  етіледі . Осыдан  барып  адамдардың  ағайын – туыс , жора – жолдас  арқылы  пара  беру  көмегімен  жұмысқа  орналасу  жолдары  пайда  болады. Басқа   қаладан  немесе  ауылды  жерлерден  келгендері  жұмыс  таба  алмаса  өз  жерлеріне  қайтып , бірнеше  жыл  бойы оқып , ауыр  еңбекпен  алған  дипломдары  жарамсыз  болып  қалады . Ал енді  біреулері  өз  мамандықтары  болмаса басқа  жұмыстарға  орналсып ,  өлместің  күнін көреді . Осыдан  барып жоғары  арнайы  мамандығы  бар  жастардың  мейрамханаларда , автокөлік  жуу, тағы  сол  сияқты  жерлерде  жұмыс  істеп  жатқандары  жиі кездесті. Нарық  жағдайындағы  күрделі  мәселелердің  бірі жастардың  еңбек  нарығына  тез  қалыптаса  алмауы . Жалпы  жұмыссыздық  деңгейінің  азаюына  қарамастан , кейбір  мәселелер  шешімін  таба  алмай  отыр. Жұмыссыздық  әр  мемлекетте  бар  және  нарықта  белгілі  бір  көлемде  болып  табады .  Жұмыссыздықтың  шамадан  тыс  болуы  халықтың  әл – ауқатына  кері  әсерін  тигізері  хақ. Ал  бұл  жағдай  мемлекеттің  араласуын  талап  етеді .

       Жұмыссыздықтың   мынадай  саналуан  түрлері  болады:  жасырын,  фрикциондық,  маусымдық , құрылымдық , техналогиялық  және  т. б . 

         Жасырын  жұмыссыздық  -  Өндіріс  пен   мемлекеттік  аппаратта   артық  жұмыскерлерді   қолданған  жағдайда  орын  алады .  Шын  мәнінде ,  олардыңжұмысына  аз  ғана  жұмыс  күшімен  орындауға  болады .

          Фрикциондық  жұмыссыздық –еңбек  нарығында  бос  жұмыс  күші  туралы  ақпарат  жорқтығының  нәтижесінде  болады .

           Маусымдық   жұмыссыздық – ауыл  шаруашылығының  кейбір  салалағында ,

әсіресе  қайта  өңдеу  өнеркәсібінде  жұмыс  күші  тек маусымдық  кезеңдері  қолданылғанда  болады .

           Құрылымдық  жұмыссыздық  -  өндіріс  қуатының  жетіспеуінің  нәтижесінде, сондай – ақ  жынысының ,  жасының , ұлтының ,  мамандығының  және  басқа  жеке  қасиеттерінің  ерекшеліктеріне  байланысты  жұмыс  таба  алмаған  жағдайда  болуы  мүмкін .

            Техналогиялық немесе өтпелі  жұмыссыздық  адамдарды  машинамен  ауыстру  нәтижесінде  болады ,  ол  жұмыскерден  кәсібін  өзгертуді  немесе  мамандықта  игеруді  қажет  етеді. Жұмыс  істейтіндер  өндіріс  тауарлары  мен  көрсетілген   қызмет  түрлеріне  байланысты   жұмыстарды  атқарады , ал  жұмыссыздар  атқармайды ,  осыған  байланысты  жұмыссыздық  деңгейінің   жоғарылауы  нақты   ЖҰӨ  көлемінің  төмеңдеуіне  әсерін  тигізеді .Бұл  жұмыссыздық   деңгейі  мен  ЖҰӨ  көлемі  арсындағы  жағымсыз   тәуелділік ,  бірінші  болып  осы  тәуелділікті  зерттеуші , экономист  Артур  Оукеннің  есімімен  Оукен заңы  деп  аталады. Енбек  нарығы  бұл  нарықтың  ерекше  түрі ,  онда  жұмыс  күші  тауарын  сату  және  сатып  алу  жүзеге  асады .Осы  жерде  оның  құны  мен  жалдану  жағдайы   бағаланады . Еңбек  нарығы – экономикаға  жағдай  көрсетудің  айнасы ,  тұрғындарды  жұмыспен  қамту көлемі  мен динамикасын , жұмыссыздықтың  сала  бойынша ,  кәсіби  біліктілік демографиялық  және   басқада көрсеткіштерінің  құрылымын  байқатады . Осы  құбылыстар  АҚШ тағы  еңбек  рыногында  айқын  көрінеді . Осындағы  салалық  құрылымда   екі  тенденция  байқалады :  ауыл  шаруашылығымен  айналысатындар  санының  тез  қысқаруы  және  олардың  қызмет  көрсету  саясатында артуы .  Себебі  бұл  сала  бойынша  ұлғая  түсті  және  ол  қоғамдық  еңбекті  қолданатын   басты  салаға  айналды .Жұмыссыздық  мәселесін  шешуде  ерекше  орынды  еңбек  биржалары алады. Еңбек  биржасы – бұл  тұрақты  негізде  қызмет  жасайтын  мекеме , мұнда  еңбекті  жалдау  кезінде  жұмыскер  мен  кәсіпкер  арасындағы  делдалдық  іс - әрекет  жүзеге  асады. Қазақстан  Республикасы   ˝ Тұрғындарды  жұмыспен  қамту  туралы ˝  жұмыссыздығы үшін  олардың ,  негізгі  жалақысының  50 % - нан  төмен  емес  мөлшерде  кепілдікпен  ақы  белгіленді . Ол  төлем  республикадағы   қалыптасқан  жағдайға ,  күн  көру  деңгейімен  төмен  болмауы  қажет . Салыстыру  үшін  жұмыссыздық бойынша   ақы  мөлшерін  келтірейік : АҚШ – да  жалақының  50 % - ын құрайды ,  Жапонияда  жұмыссыздардың  жас  ерекшелігі  мен  басқада  көрсеткіштеріне  байланысты 3 – 12 айдың  жалақысының  - 60 – 80 %  құрады ,  Францияда – 1 – 2,5  жылдағы  жалақының  42 % - ын  құрап ,  қосымша  күніне  40 франк  төленеді , ал 3 жыл  бойы  ерекше  ақы төленеді . Ұлыбританияда  52  апта  бойы  28,5 фунт  стерлинг  төлейді . Жұмыс  істейтіндердің  жалақысынан шегеріліп , сол  жиналған  соммалардан  арнайы  қор  пар  құрылады . Қалай  десек  те , жұмыссыздық  дерті – ауыр  дерт. Осыншама  жастарымыздың  жұмыссыз  болып , олардың  арасында  нашақорлық ,  түрлі  қылмыс  көбейе  түскендігіне  түк  тандануға  болмайды .

 

Жұмыссыздықтың  теориялық  негіздері .                                                                                                                       Қандай  мемлекет  болмасын  халықтың  тұрмысына ,  әл  ауқатының  деңгейінің   жоғары  болуы  сол  елдің  экономикасының  артып ,  барлық  жағынан   дер  қарқынмен  дәйекті  дамып  келе  жатқандығын  көрсетеді .  Осыған  байланысты  қазіргі  таңда  нарықтық  экономикамен  әлеуметтік  әділеттік  негізіндегі  жоғарғы  өркениетті  демократиялық  қоғам  құру  жолында  әртүрлі  оқиғаларды  басынан  кешіріп  отырған  республикамыздың бүгінгі  тіршілігіміздің  негізгі  мақсаты  мемлекеттегі  әрбір  азаматтың  бақытты  өмірін  және мұң  мұқтажсыз  ауқатты  тұрмысын  қамтамасыз  ету . Жұмыссыздық – Қазақстандағы  кедейшіліктің  басты  себебінің  бірі  болып  отыр . Кедейлік  себептерінің   қатарына  жұмыссыздықпен  қатар  халықтың  шағын  бизнеске  қатысуының  шектеулі  қол  жеткізуінің ,  жұмыс  істейтін  кедейлер  жалақысының  төмен  деңгейін ,  комуналдық  және  білім  саласындағы  қызметтерге  қол  жеткізудің  төмендігін,  әлеуметтік  қорғаудың  қазіргі жүйесінің  жеткіліксіз  тиімділігін   адамзаттардың жекелеген  санаттарының  масылдық , көңіл – күйін , сондай – ақ  кедей  халықтың  төмен  хабардарлығын  және  қоғам  өміріне  қатысу  дәрежесінің  төмендігін  жатқызған  жөн . Жұмыссыздық  деңгейі – экономикалық  белсенді халық  санындығы  жұмыссыздар  үлесі . 

       Еңбек  өндіріс  факторы, ерекше тауар болып табылады.  Оның  тауарлық формасының  ерекшелігі  мыналардан  тұрады :

1. Бұл  ресурс,  әдетте,  өзінің  толық  көлемде сатылу  объектісі болып          

 шықпайды.

2. Жалдау  формасындағы  сату.
3. Шамалы  жинақылық  (аймақтық, өндірістік  және  т.б.)
4. Тұтас  еңбектің  бөлігі (әлеуметтік  формада)  тұрақты  өтімді 

таппайды.  Қорытындысында  тұрақты  құбылыс -  жұмыссыздық  туады.

              Жұмыссыздықтың  бөлінуінде  бірнеше  формалар  бар.

    Экономикалық  теорияда “жұмыссыздықтың  табиғи  деңгейі  деген  ұғымды” пайдалану  қалыптасқан. Оның  мөлшері  тапжылмастай  емес.  Әр  елдерде  ол мөлшер   2-ден 7 пайызға  дейін  әртүрлі  деңгейге  жетеді. Мемлекеттің  міндеті – жұмыссыздықтың  іс жүзіндегі  деңгейінің  табиғи  деңгейден  асып  кетпеуін  бақылау  болып  табылады. Америкалық  экономист  А.Оукен  (Оукен заңы )  көрсеткен  заңдылық  бар. Жұмыссыздық  іс жүзіндегі  деңгейі  оның  табиғи  деңгейінен  1% -ға  жуық артуы , іс жүзіндегі  ЖҰӨ көлемін  әлуеттік  көлемін  салыстырғанда  2.5%-ға кейіндеуге  жаткізеді.

        Қазіргі   замандағы  жұмыссыздықтың  сипатына  бірнеше  факторлар  әсер  етеді :

           -  ғылыми – техникалық  процес;

           -  экономикадағы  құрылымдық  және  аймақтық  ілгері  басушылық;

           - сыртқы экономикалық  бәсекелестіктің  күрт  күшеюі;

 

 

                   Жұмыс  іздеу  және  уақытша  жұмыссыздық

           Жұмыссыздық  себептерінің  біріне  жұмыс  күші  құрылымы  мен  бос  жұмыс орындары  арасындағы  сәйкестікті  орнату  үшін  белгілі  уақыт  кезеңінің  қажеттілігі  жатады . Еңбек  нарығының  тепе – теңдік  үлгісі  жұмысшылар  жұмысшылар  деңгейінің  бос  жұмыс  орындарына  сәйкестігін  болжайды , жұмысшы  кез  келген  жұмыс  орнына  лайықты . Егер  ол  шынында    солай   болса ,  еңбек  нарығы  тепе – теңдік  жағдайда  болып ,  онда  жұмыс  орнын  жоғалту  жұмыссыздықты  тудырмайтын  еді :  еңбек  нарығына  шығарылғандар  тез  арада   нарықта  белгіленген  жалақысы  бар  жаңа  жұмыс  табар  еді . Уақытша  жұмыссыздықтың  белгілі  бір  деңгейі  әрқашан   ауысып  тұратын  нарықтық  экономиканың  жағдайында  шарасыз . Әр  түрлі  тауарларға  деген  сұраныс  ұдайы  тербелісте ,  ал  ол  осы  тауарларды  өндіретін  жұмасшылар   еңбегіне  деген  сұраныстың тұрақсыздығын  білдіреді . Мысалы ,  дербес  компьютерді  енгізу  жазу  машиналарына  сұранысты  қысқартты ,  ал  ол  жазу  машинкаларын  шығаратан  өндірістегі  еңбекке  сұранысты  төмендетті . Сол  уақытта  электронды  өнеркәсіптегі  еңбекке  сұранысты  төмендетті . Сол  уақытта  электронды  өнеркәсіптегі  еңбекке  сұраныс  өсті . Одан  кейін ,  ір  аймақ  әр  түрлі  тауар  өндіретіндіктен  еңбекке  сұраныс  бір  уақытта  елдің  бір  бөлігінде  өсіп ,  ал  екіншісінде  қысқаруы  мүмкін .  Мысалы ,  мұнай  бағасының  өсуі Атырау  сияқты  мұнай  өндіретін  жерлерде   жұмыс  күшіне  сұранысты  арттырады .  Экономистер  осындай   аймақтар  мен  салалар  бойынша  еңбекке  сұраныс   құрылымындағы  өзгшерістерді құрылымдық  ығысу  деп  атайды. Құрылымдық  ығысу  ұдайы  болғандықтан  және  жұмысшыларға  жұмыс  ауыстыру  үшін  белгілі  уақыт  қажеттігінен  уақытша  жұмыссыздық  тұрақты  сипатта  болады . Құрылымдық  ығыстырулар  жұмысшылардың  ұдайы  босатылуы  мен  уақытша  жұмыссыздық  жалғыз  себебі  емес .  Одан  басқа  егер  фирма  банкротқа  түссе ,  егер  олардың  жұмысының  сапасы  қанағаттандырылмаған   жағдайда  немесе  олардың  нақты  мамандығы  қажет  етілмесе жұмысшылар  аяқ  астынан  жұмыстан  шығарылады . Жұмысшылар  өздерінің  мамандық  қызығушылығын  өзгерткен  жағдайда  немесе  елдің  басқа  ауданына  көшкен  кезде  өз  тілегімен  жұмыстан  шығады .  Еңбек  нарығында  фирмалар  арасындағы  сұраныс  пен  ұсыныстың  тұрақсыздығынан  уақытша  жұмыссыздық  әрқашан  болады .

                                                             

                     Жұмыссыздық  және  оның   түрлері

        Шеттелдік  мамандар  жұмыссыздықтың   себептерін   талдай   отырып ,  оның   әртүрлі  нысандарын   тудыратын  нақты  факторларын   қаады. Жұмыссыздықтың   мынадай  саналуан  түрлері  болады:  жасырын,  фрикциондық,  маусымдық , құрылымдық , техналогиялық  және  т. б . 

         Жасырын  жұмыссыздық  -  Өндіріс  пен   мемлекеттік  аппаратта   артық  жұмыскерлерді   қолданған  жағдайда  орын  алады .  Шын  мәнінде ,  олардыңжұмысына  аз  ғана  жұмыс  күшімен  орындауға  болады .

          Фрикциондық  жұмыссыздық –еңбек  нарығында  бос  жұмыс  күші  туралы  ақпарат  жорқтығының  нәтижесінде  болады .

           Маусымдық   жұмыссыздық – ауыл  шаруашылығының  кейбір  салалағында ,

әсіресе  қайта  өңдеу  өнеркәсібінде  жұмыс  күші  тек маусымдық  кезеңдері  қолданылғанда  болады .

           Құрылымдық  жұмыссыздық  -  өндіріс  қуатының  жетіспеуінің  нәтижесінде ,

сондай – ақ  жынысының ,  жасының , ұлтының ,  мамандығының  және  басқа  жеке  қасиеттерінің  ерекшеліктеріне  байланысты  жұмыс  таба  алмаған  жағдайда  болуы  мүмкін .

 Техналогиялық  немесе  өтпелі  жұмыссыздық  адамдарды  машинамен  ауыстру  нәтижесінде  болады,  ол  жұмыскерден  кәсібін  өзгертуді  немесе  мамандықта  игеруді  қажет  етеді. АҚШ  Конгресінің ,  экономикалық  статистика   комиссиясының  жұргізген  зерттеуінің  мәліметі  бойынша  қазір  шет  елдерде   жұмыссыздықтың   70 – ке  жуық   нысандары  және   олардың  болуының  ерекше   себептері  бар  екен . Батыс  елдерінің  мамандары  жұмыссыздық  нысандарын  2 үлкен  негізгі  топқа  бөледі . Біріншісіне  - жиынтық   сұранымының  жетіспеуіне  байланысты  болатын ,  соның   ішінде  ең  алдымен  цикілдік  жұмыссыздықты  жатқызады .  Екіншісіне  - жиынтық  сұранымын  өзгеруіне  байланыссыз  болатын – жұмыссыздықты  ( фрикциондық , құралымдық ,технологиялық  және  басқа  нысадары  )  жатқызады . Біздің  елдегі  жұмыссыздықтың  негізгі  нысандары  жасырын  және  функционалдық  жұмыссыздық    болып  табылады . Нарық  қатынастарының  қалыптасу  барысында жасырын  жұмыссыздық   ашық  жұмыссыздыққа   айнала  бастады .1992  жылы   жасырын  жұмыссыздықтың   ауқымы  кеңи  түсті .  Осы  аталған  жылдың  желтоқсан   айының  өзінде – ақ  138  мыңға  таяу  адамы  бар  160 кәсіпорындар  жұмыссыз  тоқтап  тұрды . Осындай  кәсіпорындардан  2  мыңнан  астам   жұмыскер  еңбектен   босатылды 25 мың  адам  еріксіз  демалысқа  жіберілді .