Муниципальный финансовый менеджмент

                                                

                                               Иґинээ±итэ:

  Киириитэ…………………………………………………………………………………………

 I. Уус –уран литература µірэтиллиитэ

             1.1. Проза саха литературатыгар оруола, сайдыыта……………………………………………………………………. 

            1.2. Гендер  ійдібµлэ …………………………………………….

             1.3.  В.  Гаврильева сэґэннэрин гендер………… хайысхатынан чинчийии……………………………………………………………

             1.4.  В. Гаврильева cэґэнигэр уус–уран ньыма керуІэ…………………………………………………………………………………………

1.5.  В. Гаврильева  прозатыгар дьахталлар дьыл±алара, айымньы проблематиката………………………………………………………………………………

II.  Валентина Гаврильева сэґэннэрин тематиката  ………………………

                2.1.  В.Гаврильева сэґэннэрин гендер быґыытынан тэІнэбил……………………………………………………………………………………………

                2.2.  В. Гаврильева сэґэннэрин геройдарын образтара………………………………………………………………………………………..

                         2. 3. Сэґэн жанрын уратыта………………………….

Тµмµк…………………………………………………………………………………………..

Туґаныллыбыт литература……………………………………………………………

Сыґыарыы…………………………………………………………………………………….

                                                  Киириитэ

Улэ актуальноґа. Саха  литературатыгар 1930-с сыллардаахтан прозаик-дьахталлар баар буолбуттара: А.Неустроева, К. Платонова, В. Давыдова. Кинилэр кэпсээннэрин о5олорго анаан суруйбуттара.  Онтон 1960 – 70-с сыллардаахха А. Сыромятникова, В. Гаврильева курдук туспа суоллаах – иистээх прозаиктар литература5а киирбиттэрэ уонна тута аа5ааччы сэІээриитин ылбыттара. Прозаик дьахталлар айар улэлэрин, чуолаан А. Сыромятникова, В. Гаврильева айымньыларын, чинчийбиттэрэ В. Б. Окорокова, Н. З. Копырин, Д. Т. Бурцев, М.Г. Михайлова уо. д. а.

Валентина Гаврильева уустук суруйааччы. Туспа суруйар  ньымалаах, ураты куоластаах…

Кини 1977 сыллаахха бэччээттэммит «Суол» диэн кинигэтэ киэІ кэпсэтиини таґаарбыта. Ордук улахан міккµірµ 굴µн таптала уонна “акаары дьахтар туґунан кыра сэьэн” диэн айымньыларын тула кµідьµйбутэ – аа5ааччылар тус – туґунан, соро±ор олох утарыта сыанабыллары биэрбиттэрэ. Х-р «Кµґµн таптала», «Акаары дьахтар  туьунан кыра сэґэн» общественнай суолталаах туох эмэ чопчу, дьоґуннаах боппуруоґу кітіхпіттір, ол оннугар геройдар хайдах эрэ тµµл – бит курдук удук – бадык ійдінір, соччо дириІ, уґун-киэІ эргитиитэ суох тус бэйэлэрин санааларын хасыґан тахсаллар. Уопсайынан да5аны, автор биир санааны хос – хос этэрин сібµлµµрэ бэрдиттэн сэґэн салгымтыалаах.

Ґлэбэр сµрµннээн суруйааччы маннык сэґэннэрин гендер быґыытынан чинчийэн кердум:  «КµґµІІу таптал», «Ділµґµін уга», «Суол», «ХатыІчааным барахсан», «Акаары Дьахтар туґунан кыра сэґэн», «Уот Дьулуустаан», «Абаккаяда», «Динамит». Валентина Гаврильева атын дьахтар суруйааччыларыттан туспа истиллээх суруйааччы диэн бэлиэтии кірдµм, кини айымньыларыгар сµрдээх сытыы боппуруостар, кµннээ5и олоххо кістір быьыы — майгы хайысхата  сытыытык турбут.  Таптал сыґыана, олоххо миэстэнии булуу, саха иннин кэскилэ, акаары дьахталлар проблемалара,  дьыл5аларын уратылара.

Валентина Гаврильева айымньылара ким хайа иннинэ нууччалыы, белорустуу,  поляктыы  тылларынан  бэчээттэмиттэрэ, тылбаастаммыттара аан дойду  аа±ааччытыгар киэІ араІа±а тахсыбыттара. Туспа суоллаах – иистээх прозаик, айымньылара араастык сыаналаммыттара.  В. Гаврильева улэтин гендер быґыытынан чинчийэргэ холоннум ол эрэн айар улэтигэр гендер неІуе чинчийии ыытылла илик, онон бу дипломнай улэбэр В. Гаврильева сэґэннэрин гендернай чинчийиини ыытарга холоннум. 

Улэ чинчийэр предметэ. В. Гаврильева «Кµґµн таптала», «Акаары дьахтар туґунан кыра сэґэн», «Абаккаяда», «Суол», «ХатыІчааным барахсан», «Ділµґµін уга», «Динамит», «Уот Дьулуустаан» сэґэннэр. Сэґэн саха литературатыгар саамай сайдыбыт жанр буолар. Онон прозаиктар суруйар стиллэрин уратыта сэґэн жанрыгар ордук µчµгэйдик кістір. Дьахтар суруйааччылартан А. Сыромятникова кэннэ, проза саамай улахан кіруІµн – романы – баґылыы иликтэр диэтэхпитинэ сыыспаппыт буолуо.

Улэ сыала. В. Гаврильева сэґэннэрин гендер быґыытынан кэтээн кірµµ, уратыларын быґаарыы. Мантан да±атан улэбэр В. Гаврильева  сэґэнниригэр  маннык соруктары туруоруннубут:

- гендернэй  чинчийии суолтатын быґаарыы;

- сэґэн гендер  быґыытынан уратытын чопчулааґын;

 

       - В.Гаврильева сэґэннэрин гендер быґыытынан тэІнэбил

       -  В. Гаврильева сэґэннэрин геройдарын образтара

-  сэґэн жанрын уратыта.

Бу туруоруммут  сыалбытын ситиґэр инниттэн дипломнай улэбэр гендернай чинчийии ньыматын кэтээн кірµµнµ, тэІнээґини туґанным.

Дипломнай µлэбэр теоретическай тирэ±инэн буоллулар  В. Б. Окорокова,  А. В. Кирилина, Г.Н. Поспелов, Н. З. Копырин, Г.В. Бендас, П. В. Максимова  проза±а чинчийиилэрэ.

Ґлэм  сонуна. В. Гаврильева  айымньытыгар гендернай чинчийии соччо ыытылла, уірэтиллэ илик, сонун тема. Ол иґин µлэбэр нуучча  суруйааччыларын проза±а «гендер» диэн термины хайдах сатаан айымньыларыгар туґаналларын кэтээн, тэІнээн кіріргі холоннум.

Ґлэ практическай суолтата. Дипломнай µлэм материалын кэлин учууталларга ыытыллар научнай улэлэргэ, семинардарга, конференцияларга, лекцияларга санаа атыстаґыытын быґыытынан туттулуон сіп. В. Гаврильева сэґэннэрин гендер быґыытынан  сатаан туґанан кэтээн, тэІнээн кірµµгэ холоннум.

Дипломнай µлэм киирииттэн, 2 бастан, тµмµктэн, сыґыарыыттан, туґаныллыбыт литература испиэґэгиттэн  турар.  

   

 

1 Бас. Уус – уран литература µірэтиллиитэ

1.1.Проза саха литературатыгар ылар, миэстэтэ сайдыыта.

                          

50 –с сыллар  ортолоруттан саха литературатыгар  уонна бµттµµн советскай литература5а ірі кіті±µллµµ, кіІµлµ билии кэмэ кэлбитэ. Литература аґары кытаанах хааччахтартан арыый босхолонон ірі тыыммыта, литература муІутуу чэчэрии сайдарыгар кыахтар уіскээбиттэр.

          Литература5а 40-с, 50-с сылларга киирбит кілµінэ суруйааччылар айар µлэлэрэ бу кэмІэ ордук тахсыылаах буолбута. Чуолаан проза5а 50 - 60-с  сыллар кирбиилэригэр активнайдык улэлээбит Н. Габышев, С. Данилов саІа стиллэри са5алааччылыларынан  буолбуттара. Н. Габышев кэпсээннэрин  сµрµн геройа  боруостуой, кµннээ±и олоххо кістір киґи. Ол эрээри суруйааччы ордук  бу киґи ис дууґатын, ис эйгэтин кэрэтин кірдірµµгэ бол±омтотун  уурбута, сµрµн темата таптал этэ. Кини итинник романтическай стилэ Прокопий Чуукаар, В. Гаврильева, Айысхаана прозатыгар  сабыдыаллаабыта.   С. Данилов кэпсээннэригэр киґи ис кыахтарын арыйыыга, кинини социальнай нравственнай  талы (выбор) иннигэр  туруоран  чинчийиигэ бол±омтону уурбута.  Суруйааччы итинник социально – психологическай  прозата ордук Н. Лугиновка, Далацца, Г. Угаровка о.д.а. сабыдыаллаабыта. Онон нуучча литературатын суруйааччылара  Гоголь «Шинелиттэн», М. Горькай киэІ сиэ±иттэн тµспµттэрэ дииллэригэр дылы, Н. Габышев уонна Софрон Данилов  билиІІи проза сайдыытыгар укулаат  уурбуттара , суолу тэлбиттэрэ. 60- с сыллартан проза жанра балысханнык сайдан барбыта. 80 – с сылларга билиІІи  киґи дьыл±атын кірдірір  сэґэннэр уіскээбиттэрэ: Н. Лугинов «Таас тумус», Тумарча «Јрµґµнµµ», П. Аввакумов « Ал±астар», Э.Сокол «Дьол» уо.д.а. Манна саха киґитин, уолун дьыл±ата, кини эрэйдэниитин, мунуутун кірдірµµ инники  куіІІэ тахсыбыта.

70- 80-с сылларга  саха литературатыгар проза саІа, ураты жанровай араастара уіскээбиттэрэ.

          Литература – манна тіґілііх  элбэх санаа, тіґілііх элбэх уран тыл кистэлэІэ, тµмµллэ сылдьара буолуой бу биир тылга? Литература диэн бу бэйэтэ туспа олох. Этэллэр эбээт, суруйааччы илиитигэр біруітун тутта  да, атын олоххо киирэр. Ол эбэтэр, кини бэйэтэ айбыт оло±ун геройа буолар.  Кини ол геройун санаатынан салаллар, µірэр – кітір, хомойор – хоргутар. Ол курдук сээркээн сэґэнньиттэн,  улуу олоІхоґуттан са±алаан ыллаан – туойан, этэн – тыынан, буґан – хатан уіскээбитэ эбээт суруйааччы.  Кини баар эбээт, олохпут  уларыйыытын, «мунуутун – тэниитин», араас уустук да, утуі да іруттэрин хорсуннук иґитиннэрэр, толлубакка кірдірір.

  Филологическай наука доктора Варвара Борисовна Окорокова маннык этэн турар: « БилиІІи кэм биир утуі іІіті диэн литература тутулуга суох. Босхо – кіІµл суолунан сайдыытын тірµттэниитэ буолар. Олох хаґан ба±арар охсуґуулаа±ын  быґыытынан «дьуґуурунай» айымньылар баар буола туруохтара. Саха литературата билиІІи биґиги  ыарахан олохпутун араас ньымаларынан  ойуулаан, кэрэґиттээн хаалларан история5а µйэтитиэ» [3, 17]. Оттон бу олохпут араас ымпыгынан – чымпыгынан биґиги проза5а ордук кірібµт.

     Проза санааны толору этэр. Тыл баайын толору туґанар тіьµµ кµµстээх. Автор проза±а араастык толкуйдуон, араас ньыманан  суруйуон сеп. ХХ уйэ улуу учуонайа М.М. Бахтин проза5а эрэ баар «тыл дойдутугар» поэтическай айымньыга тыл іттунэн хааччахтаныы баар.

        Проза (лат. prosa, от prosus – несвязанный) – название нестихотворных художественных произведений в их соотнесенности с поэзией – стихотворныхпроизведениями; нестихотворная форма (10, 31).

       Проза±а аан бастакынан геройу (персонаж) ойуулааґын ірі тутуллар. Бу герой дьыл±ата, кини дьайыылара, ійі – санаата, оло±о сюжеты уіскэтэр. Манна биир эрэ герой буолбакка, киэІ сири, кэми, элбэх дьону хабар, ханнык да атын кіруІІэ кыаллыбат сµдµ кыах баар. Ол эрэн суруйааччы эрэ барыта улахан айымньыны суруйбат. Ким барыта  кыраттан са5алыыр: кэпсээнтэн, сэґэнтэн. В. Б. Окорокова сэґэни « саІа теманы, саІа жанровай формалары уруттаан баьылыыр» (3, 5) диэн этэр. Кырдьык да, биґиги араас жанровай формалаах сэґэннэри аа5абыт.

   Биьиги ійдібµлбµтµгэр жанр икки араастаах:

1. Литература кірµІнэрэ: эпос, лирика, драма;
2. Литература кіруІнэрин ураты формалара. Холобур, темаларынан уратылара: психологическай, социально – бытовой, лирико – эпическай уо.д.а.   

      БилиІІи жанровай форма ордук бол±омто±о  ылыллар буолла. Бу жанровай форма тіґі элбэх араастаа5а, билиІІи айымньылар ханнык арааска киирэллэрэ, кинилэри наардааґын уустуктары уіскэтэр. То5о диэтэр, араас дойдуларга  айымньылар араастык ааттаналлар. Маны Г. Н. Поспелов бу курдук бэлиэтиир: « Если можно подумать, в литературе существует столько жанров, сколько  у разных народов в разные  исторические времена накопились для них различных названий». (11, 231). Онон наґаа элбэх жанровай кіруІ уіскээбитинэн сибээстээн, соро±ун быра±ыахха, а±ыйатыахха, чопчу терминнэри айыахха диэн тыл кіті±ір.

       Ол эрэн, бу жанровай формалары ылан быра±ар табыгаґа суох. Ордук суруйааччылар бэйэлэрэ жанр анаабыт айымньылара уустугу уіскэтэллэр. Авторы утары барар табыгаґа суох эрээри, наука онтон иІниэ суохтаах диэн этэр Г.Н. Поспелов: «У науки должна быть свои логически выверенные критерии в создании жанровой терминологии» (11,232). Жанровай системаны оІорботохпутуна биґиги айымньы уратытын кыайан буолуо суохпут диир.

        Биґиги жанры чопчу манныктар диэн кыайан этэр кыахпыт суох. То5о диэтэр, кини  сайдан иьэр. Хас биирдии саца айымньы жанровай хаарча±а тутуспат, оттон проза±а, В. Г. Белинскай этэринэн, талан бэйэтин муІура суох кіІуллук сананар.

Оттон литература Саха сиригэр ХIX уйэ бµтµµтэ киирбитэ.  МаІнайгы саха суругунан айымньытын А. Я. Уваровскай суруйбута.

         Саха литературата ордук революция кэнниттэн сайдыбыта. 1905- 1907 сыллардаа±ы революция быґылааннара саха интелегенциятыгар норуокка кіміліґір, хараІа батталтан таґаарар ба±а санаалары сахпыттара. МаІнайгы сахалыы хаґыаттар тахсыталаабыттара: «Саха дойдута» (1907), «Саха оло±о» (1908), Саха санаата» (1909). Кэлин 1912- 1913 сылларга «Саха саІата» сурунаал тахса сылдьыбыта. Бу хаґыаттарга сурунаалларга  бастакы айымньылар тахсыталаабыттара.

        Бу кэрдиис кэмІэ литература сµрµн жанрдара уіскээбиттэрэ. Ол курдук А.Е.Кулаковскай – Јксікµлээх – Јліксій « Байанай алгыґыттан» са±алаан В. В. Никифоров – Кµлµмнµµр  «Манчаары» (1906) драмата, А.И.Софронов – Алампа «ДьадаІы Дьаакып» (1914), Таптал (1914) драмалара, Н.Д. Неустроев «Куґа±ан тыын» (1925), «Кукаакы кулуба» ( 1920) комедиялара, «Дикая жизнь» (1917) кэпсээнэ.

        Ол эрэн саха литературатыгар аан бастаан поэзия кµµскэ сайдыбыта. Јксікµлээх Јліксій, Алампа хоґоонноро оччотоо±у прозатаа±ар ылыннарыылаах этилэр. То5о диэтэр феодальнай оло±у утары барыылара кµµстээ±инэн аа5ыллара.

        Ґіґэ этиллибитин курдук саха прозатыгар ааІ маІнайгы айымньылары А.И. Софронов, Н.О. Гаврилов, Н.Д. Неустроев, А.А. Иванов – Кµндэ суруйбуттара, проза акылаатын уурбуттара. 20-с сыллартан ортолоругар саха литератыгар проза дьэ бэйэтин миэстэтин булан барбыта. Манна советскай былаас чочуйбут эдэр кµµґэ киирбитэ. Кинилэр оччотоо±у советскай былаас дьаґалын, соруктарын чопчу ойуулаабыттара, норуокка хараІа олох куґа±анын ійдітір суолу тутуспуттара.

       Оттон маннык айымньылары революция кэннинээ±и  кэрдиис кэмІэ, советскай былаас тутан турар кэмигэр ійдіібіттір эбит. Кинилэр былыргыны, батталы сµтэрэр сыалтан, онно эргиллиэхтэрин да ба±арбаттар. Ол оннугар бэйэлэрин айымньыларын сіптіі±µнэн аа±ыналлар.

       Ол курдук проза маІнайгы тахсыытын «хаалаІнньаІ» жанрынан ылыммыттара. Ол эрэн, 20 –с сыллар бµтµµлэригэр эмиэ киирбитэ, поэзияны, драматургияны кытта биир кµіІІэ турбута. Бу кэпсээннэр «кыра киґи» обраґын, кини олоххо дьайыыларын кірдірµµлэринэн аа5ааччы биьирэбилин, кутун туппуттара. Суруйааччылар кэпсээнтэн туораан сэґэІІэ кіьір кэмнэрэ кэлбитэ.

        Маны тэІэ сэґэн жанровай араастара киириитэлээбиттэрэ. Ол курдук В.Б. Окорокова маннык бэлиэтиир: « Повесть 40-х годов делает шаг в сторону завоевания новых жанровых разновидностей. Это движение началось с конца 30-х годов:  написаны повести П.А. Ойунского Николай Дорогунов – удалец с Лены» (1936) с авантюрным, Джегэ Аныстырова «Лоокут и Нюргусун» (1938) с романтическим, И.Никифорова «Степан» (1939) приключенческим сюжетом» (12, 12). Ол курдук маІнайгы детективнай сюжеттаах сэґэннэр тахсыталаабыттара: Дмитрий Таас «Кыьыл кімµс хоруоп» (1944), «48-с нµімэрдээх дьиэ»(1944).