Негізгі құралдар аудиті

Аудиторлық қызметті жүргізуге  аудиторлық қызметті жүргізуге лицензиясы бар, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың құқығы бар.

Аудитор – бұл Мамандық комиссиясы мен аттестацияланған және «аудитор» маманы атағы берілгені туралы куәлік алған жеке тұлға.

Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар, қаржылық есеп берудің аудитінен басқа өз қызметі саласы бойынша мынадай қызметтер көрсете алады:

• бухгалтерлік есепті ұйымдастыру, қайта қалпына келтіру және жүргізу, қаржылық және статистикалық есеп беруді толтыру;
• салықтық жоспарлау, бюджетке міндетті төлемдердің есебі, салық декларацияларын толтыру;
• қаржы –  шаруашылық қызметті талдау;
• қаржылық, салықтық, банктік және басқа шаруашылық  заңдылықтар сұрақтары бойынша ақыл-кеңес беру және ақпараттық қызмет көрсету;
• бухгалтерлік есепке, салық есебіне, аудитке және қаржы шаруашылық қызметті талдауға қосымша кәсіби білім беру ретінде оқыту;
• оқытушылық, ғылыми қызмет;
• бухгалтерлік есепті автоматтандыру бойынша кепілдемелер беру, есепті автоматтандырылған түрде жүргізуге оқыту;
• ғылыми жете зерттеу, әдістемелік құралдарды және бухгалтерлік есеп, салық салу, шаруашылық құқық бойынша кепілдемелерді баспаға жарыққа шығару;
• бизнесті бағалау;
• бағалы қағаздар нарығындағы қызмет;
• адвокаттық қызметпен байланысты емес, заң қызметін көрсету.

«Аудит дегеніміз қаржылық есеп берудің Қазақстан Республикасы заңдылықтарымен бекітілген талаптарға сай, дұрыс және объективті түрде толтырылғандығы туралы тәуелсіз ой – пікірін білдіру мақсатындағы заңды тұлғалардың (аудит жүргізілетін субъект) қаржылық есеп беруін тексеру»7

Нарықтық экономикасы дамыған  елдерде, аудит көптен бері бар жерде, бұл термин әр түрлі түсіндіріледі. Мысалы, Англияда, аудит дегеніміз  тәуелсіз тексеру және кәсіпорынның қаржылық есеп беруі туралы ой-пікірін  білдіру. Сонымен қатар, аудит тексерудің барлық түрлерінде қолданылады.

Бухгалтерлік  есеп бойынша Американдық ассоциациясының аудитінің негізгі принциптері бойынша Комитеті аудитке мынадай анықтама берген: «аудит» – бұл экономикалық іс-әрекеттер мен оқиғалар туралы объективті мәліметтерді алудың және бағалаудың жүйелі процесі. Аудит, американдық мамандардың айтуынша, бұл экономикалық объектінің жұмыс істеуі мен жағдайына тиісті фактілерді жинау мен бағалаудан тұратын қызметтің түрі немесе мұндай жұмыс істеу мен жағдайы туралы ақпарат, және білікті тәуелсіз тұлғамен жүзеге асырылып, ол бекітілген белгілер бойынша осы жұмыс істеудің сапалы жақтары туралы қорытынды шығарады. Олай болса, аудит дегеніміз тәуелсіз тексеру және кәсіпорынның қаржылық есеп беруі туралы ой-пікірін білдіру. Аудиттің басты мақсаты-ұйымның қаржылық есеп беруінің дұрыстығын және шындығын анықтау, сонымен қатар ұйыммен заңдар мен шаруашылық құқықтың нормаларын және Салық Кодексінің сақталуын бақылау. Кейбір де, аудит-қаржылық есепті пайдаланушылар үшін ақпараттық тәуекелді ыңғайлы деңгейге дейін төмендету процесі (яғни, қаржылық есептерде өтірік немесе дәл емес мәліметтер кездесетіндігі болуы мүмкіндігі) деп түсіндіріледі . Сонымен, біздің елімізде аудит - бұл аудиторлармен және аудиторлық ұйымдармен каржылық есеп беруді, заңды және жеке тұлғалардың басқа да құжаттарының дұрыстығын және болған қаржылық және шаруашылық операциялардың Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкестігін бағалау мақсатындағы тәуелсіз тексеру.

Аудитор аудиторлық қызметті жеке кәсіпкер ретінде немесе аудиторлық ұйымның қызметкері ретінде жүзеге асыруға құқықты.

Аудиторлық ұйым-аудиторлық қызметті жүргізу үшін кез келген ұйымдастыру  – құқықтық формада құрылған (Ашық акционерлік қоғамнан, өндірістік кооперативтен  және мемлекеттік кәсіпорыннан) басқа коммерциялық ұйым.

Аудиторлар Палатасы - коммерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзін-өзі басқаратын және өзін-өзі қаржыландыратын ұйым.

Аудиторлар Палатасы - заңды тұлға  және жалпы жиналыста оның мүшелерімен қабылданған жарғы (устав) арқылы әрекет етеді.

Аудиторлық қызметпен Мамандық комиссиясымен аттестациядан өткен, «аудитор» маманы атағы берілгені туралы куәлік алған және жеке мөрі бар тұлғалар айналыса алады.

Аудиторға кандидаттарды аттестациялау  дегеніміз кандидаттардың кәсіби деңгейін Мамандық комиссиямен кәсіби талаптың негізінде емтихан жүргізу арқылы анықтау.

Кандидаттарды аттестациялау бойынша  Мамандық комиссия, оның құрылтайшылары болып табылатын аудиторлар Палатасының Республикалық конференциясында құрылады.

Мамандық комиссияның құрамына әр аудиторлар палатасынан бір өкілден кіреді. Ол аудиторлар палатасы Республикалық конференциясында бекітілген нұсқау арқылы әрекет етеді.

Аттестацияға жоғары білімді және экономикалық, қаржылық, есептік – аналитикалық, бақылау-түгендеулік немесе құқықтық салада, соңғы жеті жылдың бес жыл бойы жұмыс тәжірибесі бар тұлғалар, сонымен қатар бухгалтерлік есеп және аудит бойынша жоғарғы оқу орындарында ғылыми-ағарту қызметімен айналысатын және көрсетілген салаларда соңғы бес жылдың екі жылында практикалық жұмыс стажы бар тұлғалар жіберіледі.

Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға  лицензия Қазақстан Республикасы Үкіметімен анықталатын сенімді мемлекеттік  органмен беріледі.

Аудиторлық ұйымдардың құрамында  жұмыс істейтін аудиторлардан лицензия талап етілмейді.

Аттестациядан өтпей қалған тұлғалар, қайта аттестацияға жарты жылдан кейін жіберіледі.

Аудитордың мамандық куәлігі мынадай  жағдайларда жойылады:

1. Мамандық куәлігі берілген мағлұматтардың дұрыс еместігі бекітілгенде;
2. Аудитор «қабілетсіз» деп танылғанда немесе оның қабілеттілігін соттық тәртіпте шектегенде;
3. Дұрыс емес (өтірік) аудиторлық қорытынды берген кезде;
4. Аудиттің стандарттарының негізгі талаптарын сақтамағанда және заңдылықтарды басқа да бұзған кездерде.

Мамандық куәлігі Мамандық комиссиясымен  жойылады. Мамандық комиссиясының шешімі аудиторлық қызметпен айналысуға лицензия берген мемлекеттік органға хабарланады және баспада жарияланады.

Қаржылық есеп беру аудитінің мақсаты  аудиторға қаржылық есеп берудің бекітілген талаптарға сай барлық маңызды аспектілер бойынша толтырылғандығы туралы ой - пікірін білдіруге мүмкіндік беру. Бұл негізгі мақсат аудит жүргізілетін ұйымдармен келісім-шарттарда дамытылуы мүмкін, себебі аудиторлық қызметтен басқа, аудиторлық ұйымның профилі бойынша қызметтің басқа да түрлері көрсетілуі мүмкін.

Аудиттің міндеті қаржылық есеп беру бойынша ой- пікірін білдіру  болып табылады. Аудитор бұл міндетті орындау үшін жүргізілген процедуралардың  нәтижесінде жиналған дәлелдерді бағалайды  және шешім шығарады. Ол аудитте  ақпараттың маңызды бұрмалаушылықтардан  аман екендігіне сенімділіктің жоғары денгейіне жету керек.

 

 

1.2 Аудиттің пәні, обьектілері және cубьектілері, олардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері

 

Аудиттің пәні болып аудит жүргізілетін ұйымның қаржылық және басқа құжаттарын тексеру процесінің өзі табылады. Мұнда болған шаруашылық операциялар нақтылы түрде көрсетіледі. Жыл соңында қызметінің қаржылық нәтижесі анықталады.

Сонымен, аудиттің пәні болып ұйымның  шаруашылық қызметін түрлері бойынша  тексеру табылады.

Ұйым операциялық (кәдімгі), қаржылық және инвестициялық қызмет атқарады.

Операциялық (кәдімгі) – бұл ұйымның  кіріс алу мақсатындағы тауарлы-материалдық босалқыларды сатып алу, өндіру және сату бойынша қызметі.

Қаржылық – ұйымның меншікті капиталының құрамы мен мөлшерін және заемды өзгертуге (меншікті капиталдағы  өзгерістер туралы есеп) бағытталған  қызметі.

Инвестициялық қызмет – бұл ұзақ мерзімді активтерді сатып алу және сату, несие беру және алу.

Ұйымның қаржылық есеп беруі бухгалтерлік баланста белгілі бір күнге активтер мен пассивтердің күй-жайын көрсетеді. Ал, кірістер мен шығындардың өзгерістерін қаржылық жыл бойында «Пайда мен зиян туралы есепте», қызметтің түрлері бойынша ақша қаражаттарының ағымы «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте» көрсетіледі. Сондықтан қаржылық есеп беру аудитінің обьектісі болып қаржылық есеп берудің барлық элементтері: активтер, меншікті капитал, кірістер мен шығындар, міндеттемелер табылады. Бір сөзбен айтқанда, аудиттің объектісі – ұйымдардың қаржылық есеп беруі, яғни іс жүзіндегі заңдылықтарға сәйкес құрылған ұйымдастыру - құқықтық формасы мен меншігінің түрлеріне қарамастан барлық ұйымдар.

ҚР «Аудиторлық қызмет туралы»  Заңына сәйкес жыл сайын міндетті аудиторлық тексеруге мынадай ұйымдардың қаржылық есеп беруі жатады:

• банктер;
• несиелік серіктестіктер;
• банктік операциялардың кейбір түрлерін орындайтын және бағалы қағаздар нарығында қызмет атқаратын ұйымдар;
• сақтандыру ұйымдары, жинақтаушы зейнет ақы қорлары, зейнет ақы активтерін басқару бойынша компаниялар; инвестициялық қорлар;
• табиғи монополия субъектілері;
• шетелдік қатысушыларымен кәсіпорындар;
• ашық халықтық қоғамдар.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы заңдылық актілерімен қарастырылған жағдайларда аудитті жүргізу міндетті болып табылады.

Аудиторлық қызметті жүзеге асыруда  аудитті жүргізу рұқсат етілмейді:

• аудиторлық ұйымдармен, олардың құрылтайшылары, қатысушылары, кредиторлары болып табылатын тапсырыс берушілерге аудит жүргізуге немесе керісінше, осы аудиторлық ұйымдар кімнің құрылтайшылары, қатысушылары, кредитор болып табылатын тапсырыс берушілерге;
• тапсырыс берушілерге аудит жүргізілетін кезеңде бухгалтерлік есепті құру, қайта қалпына келтіру, жүргізу және қаржылық есеп беруді толтыру бойынша қызмет көрсеткен аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға;
• аудит жүргізілетін субъектінің жетекшісінің және осы аудит жүргізілетін субъектінің жарғылық капиталының он процентінен астамына ие құрылтайшының немесе қатысушының (ағалары, қарындастары, ата – аналары және ерлі – зайыптылардың балалары, жұбайлары) жақын туысқандары немесе сыбайластары болып табылатын аудиторларға;
• аудит жүргізілетін субъектілердің лауазымды тұлғалары, қызметкерлері қатарындағы, онда жеке мүліктік мүддесі бар аудиторларға аудит жүргізуге болмайды.

Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар  құқықты:

а) аудитті жүргізу әдістерін  өзінше анықтауға;

ә) келісім – шартты орындау  үшін қажетті бухгалтерлік және басқа  қаржы–шаруашылық құжаттарды алуға  және тексеруге;

б) келісім –  шарт арқылы аудитті жүргізуде басқа, әртүрлі кәсіптегі мамандарды қатыстыруға;

в) аудит жүргізілетін субъектімен  аудитті жүргізу келісім - шарты бұзылған жағдайда аудиторлық қорытынды беруден, ия болмаса, аудитті жүргізуден бас тартуға.

Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар  міндетті:

а) жоғарыда айтылған баптар бойынша  аудитті жүргізуге мүмкіндігі жоқтығын хабарлауға;

ә) аудит жүргізілетін субъектілерден алынған құжаттардың және аудит бойынша алынған құжаттардың сақталуын қамтамасыз етуге;

б) аудит жүргізілетін субьектіге қаржылық есеп берудің заңдылыққа сәйкес еместігі туралы хабарлауға;

в) аудиторлық нәтиженің құпиялылығын сақтауға.

Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар  Қазақстан Республикасының заңдылығына сәйкес «Аудиторлық қызмет туралы» заңдылықты бұзғаны үшін, сонымен қатар, келісімнің шарттарын сақтамағаны үшін жауапқа тартылады.

Аудит жүргізілетін субъект құқықты:

а) аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардан дұрыс ақпарат алуға;

ә) нормативтік актілермен танысуға;

б) қаржылық есеп берудің сәйкес еместігі туралы ақпаратты аудиторлардан немесе аудиторлық ұйымдардан алуға;

в) егер аудитор келісім - шарттың  талаптарын бұзса, онда аудитор мен  аудиторлық ұйымдардың қызметінен бас  тартуға.

Аудит жүргізілетін субъект міндетті:

а) аудиторлар мен аудиторлық ұйымдарға, аудитті уақтылы және сапалы жүргізу  үшін, қажетті ақпаратты ұсынуға, ауызша және жазбаша түрде түсініктемелер беруге мүмкіндік туғызуға;

ә) аудитордың қызметіне кедергі  жасамауға;

б) аудитордың талабы бойынша өз атынан үшінші тұлғаға қажетті ақпарат  алу үшін жазбаша хат жібереді.

Аудит жүргізілетін субьект аудиторға (аудиторлық ұйымға) ұсынылған құжаттардың  толықтығы мен дұрыстығы үшін жауап береді.

Заңды тұлғаның жетекшісі аудит  жүргізуден ауытқығанда Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауап береді.

Балансының активінің орташа жылдық сомасы бір айлық есептік көрсеткіштің 40000 еселенген мөлшерінен артық шаруашылық субъектілерге міндетті аудит міндетті түрде.

Кез келген ұйымды міндетті аудиторлық тексерулер прокурордың, соттың, арбитраждық соттың тапсырмасы бойынша жүргізіледі.

Аудиттің субъектілері өздерінше  кәсіпкерлік қызмет атқаратын аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар және аудиторлар Палатасы.

 

 

1.3. Аудиттің функциясы және түрлері

 

Аудит кәсіпкерлік  қызметтің түрі ретінде, практикалық  қызметте қаржылық есеп беруді тексеруді жүргізуде мынадай функцияларды орындайды:

• эксперттік (сараптау);
• аналитикалық;
• ақыл – кеңестік (консалтингтік);
• өндірістік.