Пул айланиши ва ва пул тизими

                                                                                     нент қилинади              

4.Аккредитив          6. Товар хужжатлари                         

 очилганлик 

 тўғрисида                                                             1. Аккредитив очиш

 билдириш                                                                тўғрисида ариза

 

                                      5. товар

 

 

 

 

Тўловчининг банки мол етказиб берувчининг банкидан аккредитивдан фойдаланганлик ҳақида хабарнома олганидан кейин аккредитив суммасининг ҳаммасини балансдан ташқари счёт ўчиради. Агар аккредитивдан тўлиқ фойдаланилмасдан, тўловчи банкдаги ҳисоб-китоб вараЁиЁа қайтарилса ҳам балансдан ташқари счёт Ёпилади.

Агар аккредитивни очган банк (банк эмитент) тўловчининг топшириЁи билан аккредитив учун мўлжалланган маблағларни мол етказиб берувчининг банкига ўтказса, аккредитивда назарда тутилган барча шартларни  бажарган ҳолда тўловни амалга ошириш учун таъминотчи банкида алоҳида баланс вараЁи «Аккредитивлар» очилади.

Мол етакзиб берувчининг банкига электрон аккредитив келиб тушганда таъминотчига «Аккредитив» ҳисоб вараЁи бўйича алоҳида шахсий ҳисоб вараЁи берилади. Бу ҳисоб вараЁида таъминотчига келиб тушган аккредитивлар белгиланиб (тилхат Ёзиб) борилади.

Мол етказиб берувчи товарларни жўнатгандан кейин, аккредитив шартлари (товар жўнатилган хақида ҳўжжатлар рақамлари, транспорт тури, реестрлар кўзда тутган ҳисоб ҳўжжатлари ва реестрлари) банкка ўз вақтида тақдим қилиниши керак. Аккредитивнинг барча шартлари бажарилиши керак, акс ҳолда, ҳаттоки бир шарт бажарилмаса ҳам аккредитив бўйича тўлов амалга оширилмайди. Таъминотчининг банкида фойдаланилмаган аккредитив суммаси электрон почта орқали қайтарилади.

Аккредитив суммасини нақд пулга айлантириб олиш мумкин эмас.

Мол етказиб берувчининг банкида аккредитив қўйидаги холларда Ёпилади.

-аккредитив муддати тугаганда. Ижрочи банк аккредитивни Ёпганлиги  ҳақида банк эмитентга хабар  қилади;

-мол етказиб берувчининг аккредитив муддати тугамасдан туриб аккредитивдан фойдаланишни рад қилувчи аризасига асосан фойдаланилмасдан қолган аккредитив суммаси тўловчининг  маблағ депонент қилган счётига ўтказилади;

-тўловчининг аккредитивни  буткул Ёки қисман Ёпиш тўғрисидаги аризасига асосан аккредитив Ёпилади Ёки сўралган суммага камайтирилади. Бу тўғрисида банк-эмитентга хабар берилади.

Аккредитив шакли бўйича ҳисоб-китоб қилишнинг афзаллик томони шундаки, бу шаклда тўлов кафолатланган бўлади.

Аккредитив шаклида маълум камчиликлар ҳам мавжуд:

-тўловчининг маблағи  унинг хўжалик айланишидан қисман  четлашиши мумкин;

-аккредитив бўйича одатда  фақат бир мол етказиб берувчи  билан ҳисоб-китоб қилинади;

-техник жиҳатдан қийинроқ;

-транспортга қулай эмас, аккредитив очилган вақтда юкни жўнатиш учун тайЁр транспорт бўлмаслиги мумкин ва бошқалар.

 

Тижорат банкларнинг векселлари билан ҳисоб-китоблар.

Вексель бу белгиланган шаклда тузилган, албатта бажарилиши керак бўлган қарз мажбурияти бўлиб, қарздор қарз берувчига белгиланган муддатда, белгиланган жойда, векселда кўрсатилган суммани тўлаш мажбуриятини олади.

Векселнинг асосий икки тури кўпроқ қўлланади - оддий ва ўтказма вексель. Оддий вексель қарздорнинг векселда кўрсатилган суммани белгиланган жойда, муайян муддатда унинг бўйруЁига асосан қарз берувчига тўлаш тўғрисидаги  Ёзма мажбурияти ҳисобланади.

Оддий векселда қўйидагилар кўрсатилиши керак:

-матнга киритилган ва  ҳужжат қайси тилда Ёзилган  бўлса, ўша тилда ифодаланган  «Вексель» сўзи;

-маълум суммани тўлаш  юзасидан оддий ҳамда ҳеч нима билан шартланмаган мажбурият;

-тўлаш муддати;

-тўловни амалга ошириш  жойи;

-тўлов кимга Ёки кимнинг  буйруЁи билан амалга оширилса, ўшанинг номи;

-вексель тузилган сана  ва жой;

-вексель берувчининг  имзоси.

Ўтказма вексель (тратта) Ёзма ҳужжат бўлиб,  вексель берувчининг вексель олувчига  унинг буйруЁи бўйича муайян миқдоридаги пулни маълум муддат ва маълум жойда тўлаш тўғрисидаги тўловчига берган шартсиз буйруЁи акс эттирилади. Ўтказма векселда қўйидагилар кўрсатилиши керак:

-матнга киритилган ва  ушбу ҳужжат қайси тилда Ёзилган  бўлса, ўша тилда ифодаланган  «Вексель» сўзи;

-маълум миқдордаги пулни  тўлаш учун оддий ва ҳеч  нарса билан шартланмаган таклиф;

-тўлов муддати;

-тўлов амалга ошириладиган  жой;

-тўлов кимга Ёки кимнинг  буйруЁи бўйича бўлиши керак  бўлган шахснинг номи;

-вексель тузилган сана  ва жой;

-вексель берувчининг  имзоси.

Моҳияти бўйича қарз тилхати бўлган оддий векселдан ўтказма векселнинг асосий фарқи шундаки, у маблағларни бир шахс ихтиЁридан бошқа бир шахс ихтиЁрига ўтказиш учун мўлжалланган.

Банк векселлари олувчининг номи Ёзилган ҳужжатлар бўлиб, акцепт ва аваль (вексель бўйича Ёзма кафиллик) ҳақидаги қоидалар уларга нисбатан тадбиқ этилмайди.

Ўзбекистон рециденти ҳисобланаган ҳар бир шахс векселни сотиб олиши мумкин. Ҳуқуқий шахслар векселни пул ўтказиш йўли билан сотиб оладилар.

Вексель белгиланган шаклдаги бланкда Ёзиб берилади ва ундан товарлар ҳамда хизматлар учун тўлов воситаси сифатида фойдаланиш мумкин.

Вексель хохлаган суммага 1 йилгача берилиши мумкин. Векселни тўлаш муддати қуйидагича бўлиши мумкин:

-вексель тақдим қилинганда;

-тақдим қилингандан бошлаб  маълум вақт ичида;

-тузилгандан бошлаб маълум  вақт ичида;

-белгиланган, маълум кунга.

Муддати «тақдим қилинганда» қилиб белгиланган вексель суммаси у кўрсатилиши билан тўланади.

Векселлар арзонлаштирилган нархда, (дисконт билан) сотилиши Ёки вексел суммасига фоизи қўшилиши мумкин. Фоиз ставкасини миқдори банк томонидан векселни сотиб олувичининг маблағларнинг ҳажми ва жойлаштирилиш муддатига қараб белгиланади. Фоизлар вексель расмийлаштирилган кундан то вексел қайтарилгунча Ёзилади. Фоиз ставкаси янги чиқарилган векселлар учун қайта кўриб чиқилиши мумкин. Илгари чиқарилган векселлар бўйича фоиз ставкаси векселнинг бутун муддати давомида ўзгартирилмайди. Вексель эгаси муддатидан илгари вексель пулини олишга ҳақлидир.

Вексель биринчи харидорнинг (вексель эгасининг) номига тузилади ва вексель бланкасининг орқа томонига ўтказиш тўғрисидаги Ёзув Ёзиш

-индосамент йўли билан  бировнинг эгасидан иккинчи бир  томон номига  ўтказилиш мумкин.

Вексель эгасининг топшириЁига асосан банк векселни муддати тугагунча ўзида сақлаб беришга қабул қилиши мумкин.

Йўқолган вексель қайта тикланмайди. Вексель эгаси йўқолган вексель тўғрисида банк-эмитентга ариза беради. Ариза умумий даъво муддатида қабул қилиниши мумкин. Ариза банк бошқаруви томонидан тузилган махсус комиссияда кўриб чиқилади ва кейин тўлов амалга оширилиши мумкин. Векселни йўқотиб қўйганлик учун махсус комиссия белгиланган миқдорида жарима ушлаб қолиниши мумкин.

Вексель сотиб олиш учун сотиб олувчи шартнома тузади ва банкга пул ўтказади. Вексель  қаердан сотиб олинган бўлса, пули ўша жойда тўланади. Вексель бўйича пулни олишда вексель эгаси вексель билан бирга векселни тўлаш тўғрисида ариза беради. Аризада векселлар пулини ўтказиш ва фоиз Ёзиш учун зарур тўлов реквизитлари кўрсатилади. Пули тўланган векселларга тўланганлик тўғрисида махсус штамп қўйилади ва банкнинг касса операциялари бўлимига сақлаш учун топширилди.

Тўлаш муддати келганда вексель пули тўланмаса, вексель эгаси вексель берувчилар, индоссанларга нисбатан даъво билан чиқиши мумкин.

Вексель эгаси ўзи даъво қўйган шахсдан қўйидагиларни талаб қилишга ҳақлидир:

-агар келишилган бўлса, векселнинг тўланмаган пулини фоиз билан бирга тўлашни;

-тўлаш муддати бошланган  кундан эътиборан Марказий банкнинг  ҳисобига олиш ставкаси миқдорида  фоиз тўлашни;

-норозилик бериш билан  боғлиқ ва бошқа харажатларни  қоплашни ва бошқалар.

 

Тўлов талабнома-топшириқномалари билан ҳисоб-китоблар.

Тўлов талабнома-топшириқномаси билан ҳисоб-китоб қилганда, мол етказиб берувчи шартномага асосан товарларни жўнатгандан кейин товарнинг хужжатлари ва бошқа ҳисоб хужжатларни ўз банкини четлаб мол сотиб олувчига юборади. Юборилган товарлар, кўрсатилган хизматлар учун тўловни талаб қилади.

           СХЕМА 7

       

                                     

 

4. Тулов                                     

 

3. Акцептланган тўлов          

талабнома топшириқнома.

               

1. Хўжалик шартнома

 

2. Товар ва хизматлар

 

 

3. Тўлов талабнома топшириқнома          

 

Тўловчи олинган тўлов талабнома топшириқномаси пулини тўлаш имкони борлигини аниқлагач, тўлов талабнома - топшириқномасини акцептлайди ва ҳужжатда кўрсатилган суммасини тўловчининг ҳисоб варақасида товар етказиб борувчининг ҳисоб вараЁига ўтказиш учун ўзига ҳизмат кўрсатувчи банк муассасига топширади. Тўлов талабнома - топшириқномаси уч нусхада тўлдирилади. Бу нусхаларнинг биринчиси - тўловчининг ҳисоб варақидан маблағни олиш учун асос бўлиб ҳизмат қилади ва операция ўтказилганидан кейин, банкнинг кундалик ҳужжатларига қўшиб қўйилади;

Иккинчиси - товар етказиб берувчига ҳизмат қилувчи банк муассасига юборилади;

Учинчиси - жўнатилган ҳўжжатлар билан бирга  етказиб берилган товарлар, бажарилган ишлар, кўрсатилган ҳизматлар ҳақини тўлаш учун қабул қилингани тўғрисидаги тилхат сифатида тўловчига қайтарилади.

Тўлов талабномалари бўйича ҳисоб-китоб қилиш.     

Тўлов талабномаси - товар етказиб борувчи ва бошқа маблағ олувчилар муайян суммани банк орқали тўлашни талаб қилиб тўловчига юборган ҳисоб-китоб ҳужжатидир. Товар етказиб берувчи битта операциянинг ўзи бўйича икки ва иккидан кўп талабномаси инкасса учун тақдим этишга ҳақли эмас. Фақат қўйидаги ҳоллар бундан мустасно:

-дастлабки талабнома  тўловчининг банкига етиб бормагани  тўғрисида билдиришнома олинган  ҳоллар.

-талабнома юкни билвосита  олган корхона номига Ёзилган  ҳолларда.

Талабномалар олдиндан акцептланиши мумкин. Олдиндан акцептлаш тартибини банк бўлими тўловчи билан келишган ҳолда белгилайди.

Товар етказиб берувчи товар-моддий бойликларни юбориш, хизматлар кўрсатиш шартномаси шартларини, шунингдек тегишли қонун ҳужжати талабларини бузган ҳолларда тўловчи акцептлашдан бутунлай Ёки қисман бош тортиш ҳуқуқиЁа эга бўлади. Олдиндан акцептлаш тартибида қуйидаги ҳисоб-китоблар бўйича талабномалар пули тўланади:

-агар шундай акцептлаш  тартиби шартномада кўзда тутилган  бўлса:

-корхоналар билан ҳудудий  бошқармалар ва уларнинг корхоналари  ўртасида давлат резервига қўйиладиган товарлар учун қилинадиган ҳисоб-китоблар:

-бюджет ташкилотлари  ва муассасаларининг, жумладан Муодофа  вазирлиги, Ички ишлар вазирлиги, Миллий хавсизлик ҳизмати ташкилотларининг  товар етказиб берувчилар ва  харидорлар билан қиладиган ҳисоб-китоблари:

-ички ишлар вазирлиги, идорадан ташқари қўриқлаш ҳизмати  органларининг ҳисоб-китоблари:

-маҳаллий бошқарув органларининг  ҳисоб-китоблари.

Маблағларни тўловчининг ҳисоб вараЁидан акцептсиз ўтказишга фақат Ўзбекистон Республикаси қонун хужжатларида белгиланган ҳолларда йўл қўйилади.

Акцептсиз пули тўланиши керак бўлган талабномаларнинг барча нусхалари олд томонидаги ҳошиянинг юқори қисмига «Акцептсиз» деб Ёзилган тўртбурчак муҳр босилади. Шундай Ёзувли муҳр босилмаган бўлса, талабномалар умумий асосда акцептланиши ва тўланиши лозим.

Тўлов талабномаси 0401001 - шаклида бланкаларда тузилади. Агар талабнома нархлар рўйхатига мосланмаган бўлса, унга товар-транспорт ҳужжатлари, Ёки унинг ўрнини босувчи бошқа ҳужжатлар илова қилиниши лозим. Бошқа иловаларни банк қабул қилмайди.      

 

 §5 Аҳолининг пул даромад ва харажатлари баланси. Банкларнинг касса айланиши прогнози.

1991 йилгача собиқ совет  иттифоқи ҳудудида пул муомаласини  ташкил қилиш ва режалаштириш  аҳоли даромад ва ҳаражатлари  баланси ҳамда касса ва кредит режалари асосида амалга оширилган.