Тижорат банкларида лизинг операцияларини такомиллаштириш

Юқорида айтиб ўтилган белгилар ва лизингни амалга ошириш шакллари замонавий бозор иқтисодиёти шароитида лизингнинг қатор муҳим функцияларини юзага келтиради (1-схема).

 

 

 

Лизинг

муносабатлари

 

 

 

 

 

 

 

1. Замонавий  бозор иқтисодиёти шароитида лизингини асосий функциялари.

Лизингнинг асосий функцияси  бўлган молиявий функция лизинг олувчини бир вақтда катта маблағ сарфлашдан қутқаради.

Ишлаб чиқариш функцияси эса лизинг олувчига қисқа вақтда янги жиҳозни ишлаб чиқаришга жорий этиш имконини беради. Лизинг турларига боғлиқ равишда у техник хизмат кўрсатиш, суғурта, хом-ашё билан таъминлаш, ишчи кучи билан ва бошқа жараёнлар билан  бирга бориши мумкин.

«Лизинг тўғрисида»ги Ўзбекистон  Республикаси қонунига асосан лизинг берувчига қуйидаги мажбуриятлар юкланади:

- лизинг шартномаси асосида мулкни ишлаб чиқарувчидан олиш ва уни лизинг олувчига эгалик қилиш ҳамда фойдаланиш учун бериш;

- агар шартномада кўрсатилган бўлса, лизинг объекти хусусиятидан келиб чиқиб, уни таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш бўйича лизинг олувчи олдидаги ўз мажбуриятларини ўз вақтида ва тўла бажариш.

Молиявий ва ишлаб  чиқариш функциялари билан бир қаторда истеъмолчилар сафини кенгайтириш, сотиш учун янги бозорларни эгаллаш, яъни тўла қийматини тўлаган ҳолда лизинг объектини сотиб олиш имконияти бўлмаган янги истеъмолчиларни жалб қилиш имконини берувчи сотиш функцияси ҳам мавжуд.

Бундан ташқари лизинг рақобат муҳитини шакллантириш, тадбиркорлик фаолиятини кўламини кенгайтириш билан боғлиқ инновацион функцияни ҳам амалга оширади.

Юқорида айтиб ўтилган функциялар билан бирга лизинг учун имтиёз, такрор ишлаб чиқариш, тадбиркорлик, харакатга келтириш, суғурталаш функциялари ҳам хосдир.

Солиқ ва амортизация имтиёзлари ҳисобига амалга оширилувчи имтиёз функцияси бир қатор ўзига хос хусусиятларга эга:

- лизинга олинган мулк ўзаро  келишувга асосан фойдаланувчининг ёки лизинг берувчининг балансига киритилади;

- лизинг тўлови тўғридан-тўғри ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархига олиб борилганлиги сабабли лизинг олувчининг солиққа тортиладиган фойдаси хажмини камайтиради;

- лизинг муносабатлари жараёнида шартнома муддатидан келиб чиққан ҳолда тезлаштирилган амортизациядан фойдаланилиши лизинг олувчининг моддий-техника базаси қисқа муддатда тикланиши ва мустаҳкамланишига олиб келади.

Ўзбекистон Республикасининг «Лизинг тўғрисида»ги қонунига асосан лизинг объекти қуйидагилар бўлиши мумкин:

- мулк комплекси;

- кўчмас мулк;

- бинолар;

- иншоатлар;

- транспорт воситалари  ва бошқа ҳаракатланувчи мулклар.

Юқоридагилардан кўриниб турибдики, лизинг объекти сифатида ер участкалари, табиий объектлар ва эркин муамолага киритилиши тақиқланган объектлардан ташқари барча кўчмас ва ҳаракатланувчи мулклар олиниши мумкин.

Аввал айтиб ўтилганидек, лизинг муносабатлари субъектлари сифатида лизинг объектини ишлаб чиқарувчи, лизинг берувчи ва лизинг олувчини тушунилади. Лекин, бугунги мураккаб бозор иқтисодиёти шароитида лизинг  муносабатларида учала томондан ташқари турли воситачилар ҳам қатнашадики, лизинг келишувини  уларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. (2-схема).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-схема. Лизинг  муносабатлари субъектлари. 

Агар лизингни қарз ва ижаранинг алоҳида шакли сифатида олинганда ҳам лизинг кредит муносабатларидан бир неча муҳим хусусиятлари билан ажралиб туради (3-схема).

 

Кўрсаткичлар	Муносабат турлари
	Кредит муносабатлари	Лизинг муносабатлари
Мулкка эгалик ҳуқуқи	Эгалик  ҳуқуқи қарз олув-чига берилади. Фойдала-ниш, тасарруф этиш ва эгалик қилиш қарз олувчига тегишли бўлади	Эгалик ҳуқуқи лизинг олувчига тўла берилмайди, фақат тасарруф этиш ва фойдаланиш ҳуқуқи лизинг олувчига тегишли бўлади
Муносабатларда харидор  сотувчи билан ҳисоблашади	Қарз олувчи  ёки унинг вакили хар доим сотувчи билан ҳисоблашишига тўғри келади.	Лизинг олувчи сотиб  олув-чига тенглаштирилади, агар у сотувчини ўзи танласа. Акс ҳолда лизинг берувчи харидор ҳисоб-ланади.
Кредитни таъминлаш	Мулк  гарови, банк кафолати	Асосий лизинг объекти
Лизинг объектига харажатлар классификацияси	Кредит ҳисобига инвестициялаштириш	Кредит учун тўлов, амортизация ажратмаси, комиссион тўлов, қўшимча хизматлар учун тўловлар, қўшилган қиймат солиғи ва суғурта тўловларини ўз ичига олувчи лизинг тўлови
Кредит олиш ва тўлаш шакли	Пул-валюта шакли	Бериш товар шаклида, тўлаш пул-валюта, компенсация ва аралаш шаклда
Савдо ва кредит келишувининг ўзаро алоқаси	Кредит келишуви олди-сотди  харажатларига асосланади	Хар доим ҳам мулкни сотиб олиш билан бошланиб, сотиш билан тугамайди
Кредитни қоплаш манбалари	Қарз олувчи фойдаси	Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот таннархига киритилган амортизация ва бошқа ажратмалар
Қўшилган қиймат солиғига тортилиш	Солиққа тортилмайди	Солиққа тортилади
Кредит муносабатлари қатнашчилари	Кредит берувчи ва кредит олувчи	Лизинг берувчи, лизинг олувчи ва лизинг объектини ишлаб чиқарувчи

 

3-схема. Кредитор  нуқтаи назаридан кредит ва лизинг муносабатларининг асосий фарқлари.

- қарзни тўлаш кредит муносабатларида қарз олувчи фойдаси ҳисобига бўлса, лизингда амортизация ажратмаси ҳисобига қопланади;

- кредит қўшилган қиймат солиғига тортилмайди, лизинг объекти эса қўшилган қиймат солиғига тортилади;

- кредит муносабатларида  икки томон иштирок этса, лизинг  муносабатларида эса камида учта  томон қатнашади.

• Лизинг турлари таснифи ва лизинг самараси.

Ривожланган мамлакатлар  лизинг хизматлари бозори лизинг шаклларининг, лизинг операцияларини тартибга солувчи лизинг шартномалари моделлари ва ҳуқуқий меъёрларининг хилма-хиллиги билан алоҳида ажралиб туради.

Шу билан бирга лизинг келишувларининг ягона ҳалқаро таснифини тузишда бир қанча қийинчиликларга дуч келинмоқда, уларнинг асосийлари қуйидагилардир:

- турли мамлакатлардаги ҳуқуқий тизимлар нафақат лизингни, балки унинг алоҳида турларини ҳам турлича талқин қилади;

- лизинг келишувларининг хар  хил турлари лизингни таклиф  этиш шароитлари билан боғлиқ равишда бир шартномада ифодаланиши мумкин;

- лизингнинг алоҳида турларини аниқлашда унинг бир неча белгиларини мос келишидан келиб чиқилиши;

- лизинг самарадорлигини аниқлашнинг турли категорияларининг мавжудлиги.

Амалдаги қўлланилаётган лизингнинг самаралироқ турларини аниқлаш мақсадида иқтисодчи олимлар томонидан асосий кўрсаткичлари сифатида лизинг объектидан фойдаланиш муддати лизинг муносабатларининг амал қилиш кўлами ва лизинг муносабатларининг кўлами таклиф этилмоқда.

2009 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Лизинг тўғрисида»ги қонунида лизингнинг икки шакли: молиявий ва оператив лизинг кўрсатилган. Ушбу қонунга асосан молиявий лизинг қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим:

- лизинг шартномаси муддати  тугагандан сўнг мулк лизинг олувчига тўла ўтади;

- лизинг шартномаси муддати  лизинг объектидан фойдаланиш муддатининг 80% дан ортиқроғини ташкил қилиши керак;

- лизинг олувчи лизинг объектини ўзгармас баҳода сотиб олиш ҳуқуқига эга;

- лизинг шартномаси муддати  давомида тўловларнинг умумий қиймати лизинг объекти қийматининг 90% дан ортиқроғини ташкил этиши лозим.

Агар қонунда белгиланган талабларнинг бирортаси ҳам лизинг шартномасида кўрсатилмаган бўлса, унда бу лизингнинг оператив шакли ҳисобланади.

Жаҳон амалиётидаги таснифларни ҳисобга олган ҳолда лизинг турларини қуйидагича таснифлаш мақсадга мувофиқдир (5-схема).

Молиявий лизинг – бу лизинг объектини шартнома муддати тугагандан сўнг тўла лизинг олувчига ўтиши, яъни тўла сотиб олишига асосланган лизинг  шаклидир.

Оператив лизинг – бу лизинг объектидан фақат вақтинча фойдаланишга асосланган лизинг шаклидир.

Лизинг операциялари ўтказиладиган бозорнинг қисмига боғлиқ равишда лизинг келишувлари қуйидаларга ажратилади:

Ички лизинг-яъни барча лизинг иштирокчилари бир мамлакатга тегишли бўлади.

Халқаро (ташқи) лизинг – бунда лизинг олувчи ва берувчи бошқа-бошқа мамлакатларнинг резидентлари ҳисобланади.

Лизинг муносабатларининг  характерига кўра лизингнинг аралаш ва қайтарилувчи турлари фарқланади.

Лизинг объектини молиялаштиришда иштирок этувчиларга боғлиқ равишда эса лизинг алоҳида (бўлинган) ва гуруҳ томонидан молияланувчи лизингдан иборат.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 5-схема. Лизинг таснифи

 

Лизинг объектининг янгиланиш муддатига боғлиқ равишда лизинг янгиланадиган ва янгиланмайдиган лизинг турларидан ташкил топади.

Учинчи шахснинг фойдаланиш ҳуқуқига боғлиқ равишда эса лизингни қуйидаги турларга бўлиш мумкин:

Асосий лизинг–учинчи  шахснинг фойдаланишини назарда тутмайдиган, лизинг олувчи ва лизинг берувчи ўртасидаги муносабатларга асосланувчи лизинг.

Сублизинг-лизинг олувчи томонидан лизинг берувчининг розилиги билан лизинг объектини учинчи субъектга фойдаланишга беришини назарда тутувчи лизинг келишуви, лекин бунда сублизинг муддати асосий келишув муддатидан  ошиб кетмаслиги керак.

Ўзбекистонда лизинг бизнесининг дастлабки ривожланиш жараёнида банклар ва лизинг компанияларига молиявий, қайтарилувчи ва алоҳида лизинг турлари билан шуғулланиш тавсия қилинади.

Ўзининг бир қатор фойдали функциялари ёрдамида лизинг такрор ишлаб чиқаришнинг таркибий қисмларига, жумладан, меҳнат воситаларига, меҳнат унумдорлигига, техникадан фойдаланиш даражасига ва бошқа элементларга ижобий таъсир кўрсатади.

Амалда лизинг самараси илмий-техника тараққиёти ютуқларини ўз вақтида қўлланилиши, хўжалик юритиш фаолияти кўламининг кенгайиши, харажатларнинг пасайиши ва бутун ишлаб чиқариш жараёнининг интенсивлашувида кўринади.

 

 

 

 

 

 

 

 

2   Ўзбекистонда лизинг муносабатлари ҳолати ва унинг мавжуд камчиликлари.

Лизинг муносабатлари  бугунги кунда мамлакатимиз иқтисодиётининг барча соҳаларига, шу жумладан қишлоқ хўжалигининг маҳсулот етиштириш ва қайта ишлаш тармоқларига ҳам чуқур кириб бормоқда.

Лизинг хизматлари билан, албатта, сармоя киритиш имкониятига эга бўлган ихтисослашган компаниялар шуғулланади.

Ўзбекистон лизинг хизматлари бозорида бугунги кунда 12 та лизинг компанияси мавжуд бўлиб, амалда уларнинг 4 таси лизинг фаолияти билан шуғулланмоқда.

Амалда бугун қуйидаги лизинг компаниялари ташкил этилгандан буён фаолият кўрсатмоқда.

1. «Барака» универсал лизинг компанияси (УЛК);
2. «Ўз Кейсагролизинг» амарика - ўзбек қўшма корхонаси;
3. «Ўз авиализинг» авиация лизинг компанияси;
4. «Ўзбеклизингинтернешнл» ўзбек Малайзия қўшма корхонаси;
5. Осиё-Европа траст компанияси;
6. «Ўзқишлоқхўжаликмашлизинг» акционерлик лизинг компанияси.

Фаолият кўрсатаётган лизинг компаниялардан фақат 3 тасигина қишлоқ  хўжалик тармоғига лизинг  хизматларини кўрсатади. Колганлари саноат ва кичик бизнес субъектларига хизмат кўрсатадилар.

Мамлакатимизда лизинг фаолиятини  дастлабки ташкил этган «Барака» УЛК 1995 йил 9 ноябрдаги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 427-сонли қарори билан ташкил этилган бўлиб, лизинг компанияси ўз фаолиятини асосан 100 АҚШ долларидан 600.000 АҚШ долларигача бўлган қийматдаги мини технологиялар, қурилмалар ва оргтехникаларни лизинг асосида етказиб беришга йўналтирган (2.1.1-жадвал). «Барака» универсал лизинг компаниясининг таpсисчилари қуйидагилардир:

 

Ўзбекистон Республикасида фаолият юритаётган махсус лизинг компаниялари тўғрисидаги

МАЪЛУМОТ

2.1.1-жадвал.

Номи	Таъсисчилар таркиби	Сармоя (АҚШ доллари эквиваленти)	Ихтисослиги	Амалга оширилган лойихалар сони	Амалга оширилган лойихалар суммаси ($)
«Ўзбеклизинг Интернешнл» АЖ	Ташқи иқтисодий алоқалар Миллий банки - 35% Мейбанк-35%, ЕТТБ-15% МФК-15%	6 миллион	Ускуналарнинг импорт 50 мингдан 1,2 мил-лион АҚШ долларигача	24 та	6,2 миллион
Осиё-Европа траст компанияси	100 фоиз хориж корхонаси	50 минг	Ускуналарнинг импорти, Кичик ва ўрта бизнес корхоналарини инвестициялаш	14 та	3,6 миллион
«Барака» универсал  лизинг компанияси	Ўзбекистон Банклар     Ассоциацияси - 75 %, «Узинвестлойиха» - 16,7%, ТБ «Ипакйўли»-8,3%	1 миллион	Ички лизинг, $100 доллардан $ 600.000 долларгача (сўмда)	78 та	8,7 миллион
«Ўз Кейс-агролизинг»	«Кейс-Кредит Холдинг ЛТД»- 51%
	Ўзбекистон Банклар Ассоциацияси - 49 %	5 миллион	«Кейс» қишлоқ хўжалик техникаси лизинги	18 та	5,9 миллион
«Ўзқишлоқхўжалик машлизинг»	«Ўзқишлоқхўжаликмашхолдинг»-14% Пахта банк - 10% 459 акциядорлар 10% дан ортиқ бўлмаган улуши билан	1,5 миллион	Махаллий қишлоқ хўжалик техникаси лизинги	2204 та	83,2 миллион
АЛК «Ўзавиализинг»	Чкалов ДАЖ -71,42% Миллий банк - 8,16% Асака банк - 8,16% УЗРДМК-8,16% Узсаноатмашимпекс-4,08%	24,5 миллион	Чкалов ДАЖ маҳсулоти лизинги	1 та	15 миллион