Элемдік экономика

Әлемдік нарықтық механизімнің артықшылықтары мен кемшіліктері

      Тауар шаруашылығы жағдайында әлемдік нарық қоғамдық өндірістің реттеушісі болды.Әлемдік нарық арқылы тауарлар өндірісінің құрылымының қоғамдық қажеттіліктер құрылымы мен көлемін өз бетінше бейімделуі, өндіріс факторы әр түрлі салалардың арасында бөлу жүзеге асады,яғни қанша өндіру керек екені шешіледі. Әлемдік нарық өндірістің қай жағдайлары қоғамдық қажетті екенін аңықтайды,шығындарды азайту және еңбек өнімділігі мен өндірістің техникалық деңгейінің өсуін ыңталандырады да, осы арқылы тауарлар қалай , қандай ресурстардың көмегімен және қандай технологиямен өндірілетіндігін аңықтайды.Ақырыңда, әлемдік нарық тауарларды кімдер үшін өндіру қажет, әртүрлі табыстар мен әртүрлі мамандығы бар халықтың әр түрлі бөлігінің арасында ұлттық табыс қалай бөліну керек мәселесін шешеді.Әрбір тауар өндірушінің негізгі міндеті нарықта өз тұтынушысын табу, оған өз тауарын сату. Нақ осы тұтынушы өз қолындағы ақшаны пайдалана отырып, ақыр соңында не өндірілетіне және өндірілген тауарлар қайда кететіне қызмет етеді. 
       Нарықтық механизм өз қызметін кәсіпкерлік еркіндігін, әр түрлі қолдану саласына ресурстардың ауысуы мен сатушыларды таңдау еркіндігін білдіретін экономикалық қатынастарды барынша тиімді жүзеге асырады. Басқаша айтқанда, нарықтық экономика дегеніміз-мемлекеттің араласуынсыз тиімді қызмет істеу қаблеті бар өзін-өзі реттеуші жүйе . Оның өз тәтібі бар және белгілі бір заңдықтарға бағынады.Жүз мыңдаған тауарлар,нарық заңымен орталықтандырылған басқарусыз өндіріледі, сонымен қатар сұраныспен ұсыныстың теңдігі қамтамасыз етіледі.Атап өту керек, бірнеше мыңдаған жылдар бұрын пайда болған нарық табиғи жолмен, өзгермелі жағдайларға бейімделе отырып, күрделі даму жолынан өтті және осы арқылы өзінің өміршендігін көрсетті.Осы мәнде нарықтың экономиканы адамзат өркениетінің жетістігі ретінде барлық өмір сүрген қоғамдық өндірісті ұйымдастыру формаларының ішіндегі ең тиімдісі ретінде қарауға болады.Сонымен бірге, нарықты қайсыбір кемшіліктерсіз және қайшылықсыз қарау үлкен қателік болар еді.Нарықтық механизімде тепе-теңдік орнату тенденциясыөзіне жолды тепе-теңдікте тұрақты түрде бұру арқылы салады.

       Әлемдік нарық экономикасында такуарлар ақша көп болған жаққа қарай бағытталатын, нарық табыстың жетіспеушілігімен байланысты кейбіреулерді тарықтырса, ал басқалар салыстыруға болмайтын немесе шектен тыс табыстар алуы мүмкін.Әлемдік нарық механизімі пайда алуға бағдарланған, сондықтан қоғамның алдыңда тұрған көп міндеттерді, әлеуметтік қамтамасыз ету, ғылым мен мәдениетті дамыту, қоршаған ортаны қорғау және т.б тиімді түрде шеше алмайды.

       Әлемдік нарықтың құрылымы және оның түрлері. 
Жалпы нарық мәселесі төнірегіндегі осы күнге дейін теориялық айтыстар толастамай келеді.Экономикалық әдеиеттер мен зертеулерде «Әлемдік нарық» деген терминнің мәңі осы күнге дейін толық ашыла қойған жоқ.Көпшілігі нарықтың қатынасты стихиялық күштер үстемдік ететін ұйымдастырылмаған, у-шуы көп кәдімгі базармен теңесе, ал енді біразы нарықты экономиканы барлық ауруынан тез жазатын керемет «дәрі» деп те6немесе осы салада орын алып отырған алқылыптар мен қайшылықтарды тез реттейтін керемет «күш» деп те дәріпткуде. Саяси экономикалық мағынада әлемдік нарықты айырбас қатынасынан бюілдіретін экономикалық категория деп қарайды. Ол экономикалық қатынастар жүйесінде ұдайы өндіріс процесінің маңызды сатысы, айырбасты сипаттайды.Сонымен, нарық тауарлы өндірістің құрамды компоненті, тауарлы өндіріс пен айналыстың заңдарына сүйенетін айырбас процесі. Нарық тауар мен ақша айналысы қатынастарының жиынтығы.

      ТМД елдердің ұлттық нарықтары бір-бірімен тығыз байланысты. Олар дүниежүзлік нарықпен де қарым-қатынасты ұлғайтуда. Бұл қатынастарды дамытудың материалдық негізі ол елдер арасындағы еңбек бөлінісін тереңдету, тікелей тауар айырбасы мен сату қызметтерін кеңейту

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Қазақстанның  халықаралық экономикалық ұйымдарға кіруі, орны және ТМД елдері арасындағы экономикалық кеңістіктің дамуы

 

 

      Егемендік алғаннан бері Қазақстан көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болып енуде.       

Халықаралық экономикалық ұйымдардың қалыптасуы мен  дамуы мемлекеттердің жақындасуы мен  интеграциялануына негіз болып  отыр. 1992 жылдың 2 наурызында Қазақстан  Біріккен Ұлттар Ұйымына кірді және осы бүкіләлемдік ұйымның 164 – ұлттық мүшесі болды.       

Сонымен бірге Қазақстан еуразиялық қауіпсіздікті нығайту саласында мақсатты бағытталған жұмыстарды жүргізіп жатыр. Алматыда Азиядағы өзара байланыс және сенімділік шаралары бойынша Кеңесті дайындау үшін арнайы жұмысшы топтың екі мәжілісі болып өтті. Бұл мәжіліс жұмысына 20-ға жуық Азия елдерінің сарапшылары қатысты. Қазақстан   өкілдерінің   БҰҰ – ның    көмекші   органдарындағы жұмысы күн санап кеңеюде.       

 Соңғы жылдардың өзінде Қазақстан ел орналасқан жерлер бойынша ЭКОСОС (БҰҰ – ның экономикалық және әлеуметтік  одағы)  комиссиясының және ақпарат бойынша комитеттің мүшесі болды.

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Бюросының 2006 жылғы 19 мамырдағы қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Қаржы және бюджет, экономикалық реформа және өңірлік даму комитеттері 2006 жылғы 20қазанда «Қазақстан Республикасының  Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСҰ) кіруіне  дайындық барысы туралы» тақырыбына парламенттік тыңдау өткізді.

Парламенттік  тыңдауға Қазақстан Республикасы Парламентінің  депутаттары,Қазақстан Республикасы Үкіметінің мүшелері,Президент Әкімшілігінің  және Қазақстан Республикасы Үкіметінің жауапты қызметкерлері, шетелдік қонақтар, облыстардың әкімдері мен олардың  орынбасарлары, ұлттық компаниялардың және акционерлік қоғамдардың басшылары, республикалық және өңірлік қауымдастықтардың  және одақтардың, ғылыми топтардың  өкілдері және басқалар қатысты.

Қаржы және бюджет комитетінің төрағасы К.Ә.Сағадиев парламенттік тыңдауды ашқаннан кейін  Қазақстан Республикасы Парламенті Төрағасының орынбасары С.А. Дьяченко және Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің  орынбасары К.Қ.Масимов баяндама жасады, сондай-ақ Индустрия және сауда министрі В.С.Школьник, Астана қаласының әкімі  А.Ұ.Мамин, ДСҰ Хатшылығы Бас директорының орынбасары Алехандро Хара (Швейцария), Парламент Мәжілісі Экономикалық реформа  және өңірлік даму комитетінің мүшесі, депутат С.Т.Ибрагимов,Ауыл шаруашылығы  вице-министрі Л.С.Мусина, Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі Жұмыс тобының  төрағасы, Финляндияның БҰҰ-дағы және Женева қаласындағы басқа да халықаралық  ұйымдардағы елшісі Веса Химанен (Швейцария), Қаржы министрі Н.А.Коржова, Энергетика және минералдық ресурстар министрі Б.С.Ізмұхамбетов, Индустрия және сауда  вице–министрі Ж.С.Айтжанова,Табиғи монополияларды реттеу жөніндегі агенттіктің төрағасы Б.А.Сағынтаев, Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау жөніндегі агенттік төрағасының орынбасары Ғ.Н.Өзбеков қауымдастықтардың және ҮЕҰ-дың басшылары сөз сөйледі.

Қазақстанның  Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру ниеті объективті себептерден туындаған  және отандық экономиканың тиімді жұмысын  қамтамасыз ету үшін қажетті де анық қадам ретінде қаралуға тиіс.

Бүгінгі күні әлемнің 149 елін біріктіріп отырған  ДСҰ-ның нормалары тауарлар мен  қызметтердің бүкіл әлемдік айналысының 95 пайызын реттеуде, сондықтан Қазақстан  бұл ұйымнан тыс қала алмайды.

Қазірдің  өзінде Қазақстанның жалпы сауда  айналымының 50 пайызы ДСҰ-ға мүше елдерге  келіп отыр, ал осы беделді халықаралық  ұйымға Ресей мен Украина кірген кезде,бұл көрсеткіш 90 пайызға жететін  болады.

Қазақстанның  Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру жөніндегі келіссөз процесі толық  қарқынмен жүргізілуде. Қазақстан  ДСҰ-ға, өркениетті әлемдік сауда  кеңістігіне кіріп, әлемдік сауданың толық та жауапты мүшесі болуға және осы мүмкіндіктерді Қазақстанның экономикалық жаңғыру және халықаралық нарықтағы  бәсекелестік қабілетін нығайту  құралы ретінде пайдалануға ұмтылуда.Республиканың  сыртқы сауда режимін реттейтін  заңдарының едәуір бөлігі қазірдің өзінде ДСҰ нормаларына сәйкес келтірілді немесе Парламентте талқылануда.Қазіргі  уақытта зияткерлік меншік құқықтарын қорғау саласындағы ұлттық заңнаманы  ДСҰ нормаларына сәйкес келтірудің бүкіл процесі аяқталып келеді.

Қазақстанның  осы халықаралық ұйымға кіруі  оның өз заңнамасын ДСҰ талаптарына  сай үйлестіру арқылы экономикасының заңдық және нормативтік базасын  сапалы нығайтына септігін тигізетін  болады.

Қазақстанның  ДСҰ-ға кіруге дайындық кезеңінде кеден  саясаты,халықаралық стандарттар  енгізу, мемлекеттік сатып алуды  жетілдіру,шетел инвесторлары және отандық бизнес мүдделері арасында оңтайлы теңдестікті қамтамасыз ету мәселелерін шешуіне тура келеді.

Қазақстан ДСҰ-ға кірер жолда мынадай мақсаттар  қойып отыр:

- қазақстандық  өнімнің шетел нарықтарына қол  жеткізуі үшін қазіргілермен  салыстырғанда алдыңғы қатарлы,  кемсітпеушілік шарттар алу;

- дауларды  шешудің халықаралық тетігіне  қол жеткізу; 

- шетел инвестициялары  үшін мейлінше қолайлы ахуал  қалыптастыру;

- ішкі нарыққа  шетел тауарларының,қызметтерінің  және инвестициялар легінің өсуі  нәтижесінде отандық өнімнің  сапасын және бәсекелестік қабілетін  арттыру үшін жағдай жасау; 

- ДСҰ-ға мүше  елдерде, атап айтқанда, банк саласында  қазақстандық инвесторлар үшін  мүмкіндіктерді кеңейту;

- Қазақстанның  халықаралық сауданың толыққанды  қатысушысы ретіндегі әлемдік  абыройын арттыру. 

ДСҰ-ға мүшелік  Қазақстанға сыртқы сауда әріптестерімен өзара іс-қимылда айқын ережелерге сүйене отырып, ішкі нарықты жетілдіру  үшін қосымша ынталандырулар жасауға  мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, аграрлық сектор,сондай-ақ әлі  де қалыптасу кезеңінен шыға қоймаған және әзірге, халықаралық бәсекелестік қабілеттіктің өлшемдеріне сай  емес орта бизнес ДСҰ талаптары алдында  осалдық танытуда.

Тыңдаудың қорытындылары бойынша мынадай  ұсынымдар қабылданды:

Қазақстан экономикасының бәсекелестік қабілетін  арттыру үшін отандық бизнес ел ішінде бәсекелестікке шыдап қоймай, одан тысқары жерлерде де өз өнімдерін  және қызметтерін өткізу үшін жаңа нарықтар табуға тиіс. Осыған байланысты,ДСҰ-ға кіру оның тиімді пайдаланылуы елдің  коммерциялық мүдделерінің сыртқы нарықтарға табысты жылжуын қамтамасыз ететін тетік ретінде қаралады.

Парламенттік  тыңдаудың қатысушылары Қазақстан  Республикасының Үкіметі ДСҰ-ға кіру жөнінде келіссөздер жүргізу  кезінде елдің экономикалық саясат басымдықтарына сәйкес жүйелі де байыпты  бағыт ұстанып отырғанын атап көрсетуде. Соңғы жылдары осы  ұйымға кіру жөніндегі келіссөздер  процесі жаңа сапалық деңгейге көтерілді.

ДСҰ-ға мүшелік  экономика және Қазақстан қоғамы үшін алаңдаушылықпен қатар, артықшылықтар  да береді. Парламенттік тыңдаудың  қатысушылары ұйымның өзі туралы да, Қазақстанның ДСҰ-ға қосылу процесі  туралы да тұтастай қоғамның және атап айтқанда, іскер топтардың хабардарлығын  арттыру жөнінде жұмысты күшейту  қажеттілігін атап өтеді.

Қазақстан Үкіметіне бизнес қоғамдастығымен  бірлесіп, елдің өңдеу саласындағы  экономикасын дамыту және шикізаттық бағыттан біртіндеп арылу мақсатында кең ауқымды жұмыс жүргізу  қажет болады. Қазіргі кезде Қазақстанның экономикалық саясаты, негізінен, ДСҰ  талаптары мен шарттарына сай  келеді.

Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары  және парламенттік тыңдауға қатысушылар  ұсынылған материалдар негізінде  қаулы етеді:

1. ДСҰ-ға  кіру жолымен әлемдік экономикаға  ықпалдасу Қазақстан Республикасы  Үкіметі қызметі басымдықтарының  бірі ретінде айқындалсын. 

2. Қазақстан  Республикасының Үкіметі ДСҰ-ға  кіру жөніндегі келіссөздер процесінде:

- Қазақстанның  сауда-экономикалық саясатының негізгі  басымдықтарына сай келетін; 

- отандық  тауар өндірушілердің және қызмет  көрсетушілердің бәсекелестік қабілеттілігінің  және экспорттық мүмкіндіктерінің  дамуына ықпал ететін;

- елдің ұлттық  және экономикалық қауіпсіздігі  үшін қатер төндірмейтін міндеттемелердің  қабылдануын қамтамасыз етсін. 

3. Қазақстан  Республикасының Үкіметі: 

- ұлттық  экономикалық мүдделерді ілгерілету  мақсатымен экономиканың басты  секторларын одан әрі кезең-кезеңмен  ырықтандыруды жүргізсін; 

- экономика  және сауда саясатын ырықтандыру  дәрежесінің елдегі институттық  және адами ресурстармен сәйкестігін  қамтамасыз етсін; 

- сыртқы  сауда айналымының өсуіне және  отандық тауарлар мен қызметтердің  бәсекелестік қабілетін арттыруға  ықпал ететін құқық қолдану  практикасын жақсарту жөнінде  жұмысты күшейтсін; 

- республиканың  ауыл шаруашылық саласы дамуының  ұзақ мерзімді мүдделеріне сай  келетін, ауыл шаруашылығын субсидиялаудың  неғұрлым оңтайлы шарттарын қамтамасыз  етсін; 

- Қазақстанның  қызметтер нарығына қол жеткізу  жөнінде міндеттемелер қабылдау  кезінде бәсекелес қабілеттілікті  арттыру, ұсынылатын қызметтердің  сапасын жақсарту, бәсекелестіктің  күшеюі нәтижесінде түпкі тұтынушылар  үшін бұл қызмет түрлерінің  құнын арзандату мақсаттарында  қаржы, көлік, телекоммуникация  және басқа да қызмет түрлерін  қоса алғанда,отандық қызмет ұсынушыларды  қорғау және шетелдік қызмет  ұсынушылардың Қазақстан нарығына  қол жеткізуін ырықтандыру арасында  теңдестікті қамтамасыз етсін;