Қазақстандық өнеркәсіптік корпорациялардың инвестициялық саясаты

Берілген жағдайды келесі факторлармен түсіндіруге болады.

Трансұлттық компанияларға  енетін ірі корпорациялар немесе ірі отандық компаниялар қажетті  қаржыны кредиттік тұрақтылық арқасында  құрушы компаниялардан немесе халықаралық  капитал нарығынан тарта алады. Айтылған компанияларды əдетте отандық  капитал нарығы қанағаттандыра алмайды. Өткен жылдары бұл компаниялар  негізінен қарыздық қаржыландыруды тартуға мүдделі болған. Соңғы уақытта инвестициялық қажеттілікерді қанағаттандыру үшін жəне нарықтық капитализацияны анықтау мақсатында акцияларды бұқаралық түрде орналастыру арқылы қосымша қаржы тарту үрдісін бақылауға болады. Сонымен қатар, іс-əрекетінің ашықтық деңгейінің төмендігімен жəне мүлкінің бірнеше акционерлердің қолында шоғырлануымен сипатталатын компаниялар да бар, мұндай акционерлер əдетте өздері туралы ақпаратты жарияламайды. Бұл компаниялар ақпарат жария ету жəне корпоративтік басқару бойынша талаптар үшін бағалы қағаздар нарығынан капитал тарту ісіне қызығушылық танытып отырған жоқ. Көрсетілген себеп консервативті инвесторлар табына енетін қазақстандық институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығына шықпауының басты кедергісі болып отыр. Қызметінің тəуекел деңгейі жоғары болғандықтан отандық бағалы қағаздар нарығынан инвестор таба алмайтын компаниялар үшінші тапты құрайды.

Мемлекет экономикасының ағымдағы жағдайы мен даму кезеңі, меншік құрылымы (стратегиялық жəне шетелдік акционерлері басым компаниялардың басым болуы), қазақстандық компаниялардың қызметінің салалық спецификасы  мен жекешелендіруді өткізуде қолданған  механизмдер бағалы қағаздар нарығының  дамуына тікелей əсерін тигізді, оны еркін айналымда жүрген акциялар көлеміндегі акционерлік қоғамдардың  үлесінің төмендігінен, компаниялардың акционерлік капиталына жеке тұлғалардың  қатысуының төмен деңгейінен, қарыздық бағалы қағаздар нарығы дамуының басымдығы  мен мемлекеттік бағалы қағаздар үлесінің азаюынан көруге болады.

Нəтижесінде қазақстанның биржалық бағалы қағаздар нарығы капитализация  көлемінің шағын болуы мен  қаржы инструменттерінің жетіспеушілігімен  сипатталады. Соңғы жылдарда корпоративті облигациялар нарығы дами бастады. Акциялардың  бақылау пакетінің стратегиялық инвесторлардың қолында шоғырлануы қор нарығының өтімділігінің  төмендігі мен инвесторларды  қызықтыра алатын тұрақты жəне орташа компаниялардың бағалы қағаздарының нарықтағы  ұсыныста аз болуына алып келді. 2005-2006 жылдары ірі отандық компаниялар мен банктер акцияларын шетелде ашық түрде орналастыру динамикасы байқалған болатын. Сол кезде Kazakhmys PLC., «Қазмұнайгаз «Өндіру-Барлау», Қазақголд, «Қазкоммерцбанк» АҚ акцияларының бастапқы орналастырылуы жүзеге асты. Бұл орналастыру табысты болды жəне шетел капиталының қазақстандық активтерге қызығушылығын көрсетеді.

Бағалы қағаздардың  биржа нарығында бастапқы орналастырудың көлемі екінші айналымға қарағанда  артық болып отыр. Бағалы қағаздар ұсынысының жеткіліксіздігінен

корпоративтік облигациялардың өтелуі мерзіміне  дейін ұстап қалуды бақылауға  болады. 2006 жылдың 29 қарашасында акциялар мен облигациялардың биржалық нарығының  капитализациясы 51.151,5 млн. АҚШ долларын құраған кезде екінші рет айналымға  шығару көлемі 4.214,1 млрд. теңгені немесе 8% құрады, бұл бағалы қағаздар нарығының  өтімділігінің төмен деңгейінің көрсеткіші болып табылады (1 кесте).

1 кесте. 2000-2006 ж.  Бағалы қағаздар нарығының даму  динамикасы (кезең соңын-да, кезең  боынша көлемдер, «смж» - салыстырмалы  мəлімет жоқ)

2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005,2006 (29.11 қоса)

Ресми тізімге  жіберілген бағалы қағаздар саны (А  жəне В), соның ішінде:

39, 57, 88, 129, 174, 235, 285

- акциялар

27, 33, 42, 61, 78, 90, 90

- облигациялар

12, 24, 46, 68, 96, 145, 195

Ресми тізімдегі  эмитенттер саны

(А жəне В)

23, 32, 49, 68, 79, 94, 105

Биржалық акциялар нарығының капитализациясы

(млн. АҚШ долл.)

1.342,3

1.203,5

1.341,0

2.424,6

3.940,7

10.521,2

38.458,4

- % өзгерістер

смж

-10,3

+11,4

+80,8

+62,5

+167,0

+265,5

Биржалық облигациялар нарығының капитализациясы

(млн. АҚШ долл.)

176,8

575,0

1.217,9

2.602,3

5.275,8

8.247,7

12.693,1

- % өзгерістер

смж

+225,2

+111,8

+113,7

+102,7

+56,3

+53,9

Қорытынды

капитализация (млн. АҚШ долл.)

1.519,1

1.778,5

2.558,9

5.026,9

9.216,5

18.768,9

51.151,5

- % өзгерістер

смж

+17,1

+43,9

+96,4

+83,3

+103,6

+172,5

МЕБҚ сатылымдарының көлемі

(млн. АҚШ долл.), соның ішінде:

119,7

315,7

603,6

1.025,2

1.830,0

2.756,3

4.535,8

- бастапқы орналастыру

18,8

46,8

33,3

96,4

156,3

124,7

321,6

соның ішінде акциялар

0,004

0,6

16,1

7,6

24,1

62,9

6,8

соның ішінде облигациялар

18,8

46,1

17,2

88,7

132,2

61,8

314,8

- екінші рет  орналастыру

100,9

269,0

507,3

928,8

1.673,7

2.631,5

4.214,1

соның ішінде акциялар

67,6

81,1

125,5

263,2

942,3

948,9

1.552,3

соның ішінде облигациялар

30,0

122,6

244,8

515,4

721,0

1.654,0

2.661,8

соның ішінде АМП

3,3

65,2

200,0

150,2

10,4

28,6

0

«Қазақстан қор  нарығы» АҚ ақпараттары бойынша

Туынды инструменттерінің  биржа нарығын іске қосуға бағытталған  ұмтылыстар бірнеше рет орын алғанымен  ол əлі де жұмысын бастаған жоқ. Мұның  тағы бір себебі туынды инструменттерге  жеткілікті сұраныс пен ұсыныс туғызуға қабілетсіз алыпсатарлардың қызығушылығы болып отыр. Соған қарамастан валюталық  туынды бағалы қағаздар банктерге, зейнетақы қорлары мен компанияларға валюталық тəуекелдерді тиімді түрде хеджирлеу үшін өте қажет. 2006 жылы валюталық туынды бағалы қағаздардың дамуы биржадан тыс нарықта қарқын ала бастады. Сарапшылардың жүргізген сұраунамалары мен «Қазақстан қор биржасы» АҚ валюталық сатылымдардың динамикасы бойынша келісімшарттар жалпы алғанда 3 млрд. АҚШ долларынан асады деп пайымдауға болады.

Шетел эмитенттері  тарапынан ұсынылатын бағалы қағаздар жоқ. Сонымен қатар, ресейдің бағалы қағаздар нарығы жеткілікті түрде белсенді болып отырғанымен, қазақстандық институционалды  инвесторлар берілген нарыққа кесімді  ұстау мəселесі мен Ресейде шетелдік кесімді ұстаушыларды мойындамаумен  байланысты мəселелердің шешілмегендігі себебінен қатыса алмайды.

3.3. Қазақстандық  инвесторлардың сипаттамасы

Банктер, зейнетақы  қорлары, сақтандыру ұйымдары мен инвестициялық  қорлардан құралатын отандық  институционалды инвесторлар отандық  бағалы қағаздар нарығының дамуының қозғаушы күші болып табылады.

Ірі институционалды  инвестор болып табылатын зейнетақы  жинақтаушы қорларының жиынтық активтері 2006 жылдың 1 қазанында 844,5 млрд. теңгені  құрады, бұл ЖІӨ 9,54% құрады, сондағы  зейнетақы жинақтарының сомасы 830,5 млрд. теңгені құрады. Екінші деңгейлік  банктер мен сақтандыру ұйымдарының  жиынтық активтері сəйкесінше 6.578,1 млрд теңге мен 114,1 млрд. теңгені  құрады. Соңғы 10 жыл барысында отандық  қаржы институттарының активтерінің өсу қарқыны жақсы болды жəне ЖІӨ өсімінің қарқынынан алда жүрді.

2000-2006 жылдардағы  активтердің өсу динамикасы мен  қатысушылар санындағы өзгерістер  төменде көрсетілген (2 кесте).

2 кесте. 2000-2006 жылдардағы  институционалды инвесторлардың  активтеінің өсу динамикасы (кезең  соңына қарай, «мж» - мəлімет жоқ)

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

(9 ай)

Екінші деңгейлік  банктер

- қатысушылар  саны

48

44

38

35

35

35

34

- активтер (млн.  теңге)

527.949

816.625

1.144.965

1.675.981

2.687.479

4.515.139

6.578.061

- % өзгерістер

+54,8

+54,7

+40,2

+46,4

+60,4

+68,0

+45,7

- бағалы қағаздар (млн. теңге)

мж

мж

194.527

328.325

466.493

651.727

776.700

- % өзгерістер

мж

мж

мж

+68,8

+42,1

+39,7

+19,2

Жинақтаушы зейнетақы  қорлары

- қатысушылар  саны

15

15

16

16

16

14

14

- зейнетақы жинақтары  (млн. теңге)

112.649

182.383

269.752

368.348

483.990

648.581

830.496

- % өзгерістер

+74,6

+61,9

+47,9

+36,6

+31,4

+34,0

+28,0

Сақтандыру ұйымдары

- қатысушылар  саны

42

38

34

32

36

37

39

- активтер (млн.  теңге)

8.382

15.768

12.507

20.716

44.095