Қазақстан Республикасының аграрлық саланың даму мәселері және шешу жолдары

 

Мазмұны:

 Кіріспе

І-бөлім. Қазақстан Республикасының экономикасының аграрлық саласын      реттеудегі  ғылыми   негізі.

       1.1.  Аграрлық  сала  және  агроөнеркәсіптік  кешен құрылымы

       1.2.  Аграрлық  сала  жүйесіндегі мемлекеттік реттеудің негізгі        бағыттары

       1.3.  Қазақстанның  агроөнеркәсіптік  кешені  және  оның  реформалау        мен нарықтық  қатынастарға  көшу  кезеңіндегі дамуының  негізгі бағыттары

ІІ-бөлім. Қазақстан  Республикасының  аграрлық  саланың  даму мәселері және шешу жолдары.

      2.1. Тиімді  аграрлық  саясатты  жүзеге  асырудың  мәселелері

      2.2.  Қазақстандағы аграрлық  реформаны тереңдету мен кеңейтудің  міндеттері  және  нәтижесі

      2.3.  Аграрлық  бизнестің тиімді  жүйесін қалыптастыру

ІІІ-бөлім. Агроөнеркәсіптік  кешендердің экономикалық  тиімділігін арттырудың  жолдары.

      3.1.  Аграрлық  сала  өнімінің  бәсекеге  қабілеттілігін  арттыру және  сатудың көлемін ұлғайту

      3.2. Агроөнеркәсіптік  кешендердің экономикалық  тиімділігін  арттырудың  жолдары

        3.3. Қазақстанның  агроөнеркәсіп өндірісін дамытудың негізгі бағыттары

Қорытынды

Пайдаланған  әдебиетер 

Қосымшалар

 

 

 

Кіріспе

    

     Ауыл шаруашылық  проблемалары өте күрделі мәселе, еліміздің бүгінгі тіршілігі  мен келешегінің мүдделі міндеттернің бірі, бірі емес бірегейі. Президент бұл мәселені бекер көтеріп отырмаса керек. Еліміз экономикасының, егемендігінің, мәдениетінің келешегін жан-жақты ойлап, күрделі міндетті қолға алып отыр деп есептеймін.

     Республика  Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген еңбегінде былай деп атап көрсетті: «...барлық стратегиялық жоспарлардың алдында агроөнеркәсіп кешенінің дамуы, оны жүйелі және батыл реформалау келеді...». «Ауыл, селоны және агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың артықшылықтары туралы» Заң қабылдау да осы мақсаттарға арналады.

     Мемлекет  басшысының идеяларын, қабылданған  заңдар мен Республика үкіметінің  қабылданған қаулыларын іс жүзінде  асыра отырып, Қазақ ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының ғалымдары «Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 1993-1995 жылдарға және 2003-2005 жылға дейінгі тұжырымдық Бағдарламасын» жасады.

     Оны жасау  барысы кезінде мынадай көптеген  обьективтік факторлар еске алынды:

• Егемен мемлекет құру;
• Материалдық өндіріс сферасындағы нарықтық қатынас заңдары;
• Адам тамақтануының ғылыми негізделген нормалары;
• Жеңіл және өңдеу өнеркәсібінің шикізатқа деген қажеттілігі;
• Табиғи аймақтардың потенциальдық биоклиматтық мүмкіндіктері;
• Аграрлық ғылым мен техника жетістіктері;
• Ауыл шаруашылық өнім өндірісінің тиімділігі;
• Мемлекеттік аграрлық азық-түлік бағдарламасының мақсаты, міндеттері мен өлшемдері;

     Бағдарламада  жергілікті жағдайда азық-түлік  және өнеркәісп үшін шикізат өңдірудің тиімділігі, сондай-ақ негізгі ауыл шаруашылық өнімдерін сыртқа шығару және сырттан алу мүмкіндіктері ғылыми тұрғыдан обьективті және қатаң түрде талданды.

     Тұжырымдық  бағдарлама тиісті министрліктер  мен ведомстволар, облыстық әкімдер  мен Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің мәжілісінде сындарлы жағдайда қаралып, Үкіметтің арнаулы қаулысымен мақұлданды. Сөйтіп, мемлекеттің жаңа аграрлық саясатының негізі қаланды.

     Әңгіме  – ауылды қазіргі орын алып  отырған дағдарыс жағдайынан  шығаруда ғана емес. Әрине, егіндікке жарайтын жер, шабындық, су толық және тиімді пайдаланылмай келеді. Ауыл шаруашылығы жұмыстары жан –жақты қамтылған, арзандау техника емес, білектің күшіне қарап қалды. Негізінен соның салдарынан егіндік пен мал басы кеміп кетті. Ауылдық жерде жұмыссыздық бой көтеріп, колхоз, совхоз тараған тұста жастардың қалаға қаш – қаштауы кең орын алып кеткені де белгілі. Көптеген денсаулық, мәдениет орындары қаңырап қалды.

     Қазақстан  Республикасының саяси тәуелсіздігі  оның алдына экономикалық дербестік міндетін қойып отыр. Қазақстанның мұндай дербес экономикалық көтерілуі қайта жаңғырту мен елдің әрі қарай даму жолына терең теориялық негіздеу арқылы ғана іске асуы мүмкін.

     Қазақстан  экономикасының қазіргі даму  кезеңінде бір – бірімен байланысты мынадай екі міндет шешілуге тиіс: нарықтық қатынастарды қалыптастыруды аяқтау және дағдарыстан шығу. Соңғы жылдары еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуында едәуір оң өзгерістерге қол жеткіздік: біріншіден, Қазақстан егемен тәуелсіз мемлекет болды; екіншіден, біз кең ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық реформаларды жүргізе бастадық. Сөйтіп, мемлекеттік - ұжымдық дүниетанымды жекешіл дербес дүниетаныммен ауыстырдық. Дегенмен де, экономикалық әл – ауқатымыз әлі де болса күрделі, шиеленіскен жағдайда тұр. Мысалы, бәсекелестерге қабілетсіздік, көптеген кәсіпорындардың тұрып қалуы, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалту, төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауы, міне, осылардың барлығы, бізде соңғы  жылдары өндіріс деңгейінің екі еседен артық қысқаруына, ал бюджеттік түсімдердің одан да көбірек қысқарылуына әкелді. Сол себепті жағдайдың оңалуы үшін көп іс істеу қажет. Осы тұрғыдан шыға келіп, оқырман қауым назарына ұсынылып отырған дипломдық жұмысымда қарапайымда белгілі қағидалармен қатар аграрлық шаруашылықтың күрделі мәселері, алға қойылған мемлекеттік бағдарламалар қозғалады.

     Осы дипломдық  жұмыста нарықтық өзгерістерге  байланысты болатын процестер  мен құбылыстарды бір жүйеге  келтіру, аграрлық рынокті қалыптастыру, мемлекеттік реттеудің қажеттілігі, салық салу проблемалары – зерттеудің одан кейінгі маңызды тақырыптарын бір жүйеге келтіруге талпыныс жасалады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І-бөлім. Қазақстан  Республикасының экономикасының аграрлық саласын      реттеудегі  ғылыми   негізі.

1.1.  Аграрлық  сала  және  агроөнеркәсіптік  кешен  құрылымы

 

     Қазіргі заманғы ауыл  шаруашылығының осындағы экономикалық  процестерге және ауыл шаруашылығы  өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің  әсері күшейген шақтағы аралас  салалармен тығыз топтасып кетуі  ауыл шаруашылығындағы экономикалықбағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық - әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену қажеттілігі туады.

     70 – жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше “агроөнеркәсіптік кешен” атауы пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы – қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді (1 – схеманы қараңыз).

 

 

 

 

     Агробизнес  комплексінің басқа сфераларды  байланыстырып тұратын ұйтқысы  ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға (1) ауыл щаруашылығын техникамен, жем – шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды қорғайтын дәрі – дәрмекпен, яғни өңдірістің материалдық факторымен қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл сфера ауыл шаруашығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық және технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл шаруашылығы үшін ресурстурды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның өнеркәсіптік салалары нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және мамандандыру сияқты барлық көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өңеркәсіптің басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.

     Сфералардың  үшінші тобы (ІІІ) егіс даласынан  өнімдерді тұтынушыға жеткізумен  айналысатын салалардың жұмысын  қамтамасыз ететін маркетингтік  сфераны құрайды. Дәстүрлі барлық  салаларға қатысты маркетингтік  арналарға (көтерме және бөлшек сауда, қойма, биржа, аукцион жүйелері және т.б) қарағанда агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік сала – тамақ өнеркәсібінің болумен ерекшеленеді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар қажеттілігінің өсуі мен азық – түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан сайын өсе түсуде.

     Төртінші  сфера (ІV) агробизнесті толықтай  және оның жекелеген салаларының  қызметін жақсарту ды қамтамасыз  ететін агросервистен тұрады. Мұнда  қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа сфераларына  мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар, кадрларды дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды енгізу, коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару, рыногті реттеу ұйымдары, ғылыми – зерттеу, мамандандырылған білім беру және тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін, агробизнестің бірден – бір сферасы болып табылады. Сондықтан да, міндеттерді шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке сферада агроөндірістік кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет көрсету, агротехникалық және агрохимиялық қызметтер, жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және ғалымдармен мамандардың консултациясы, материалдық – техникалық жабдықтау мен қамтамасыз ету және басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің ұйымдары мен кәсіпорындарына сондай – ақ шаруа және фермерлік ұйымдар, одақтар мен бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық, экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды қойған.

     Агроөнеркәсіптік  кешен құрылымы агробизнес кешені  құрамымен өте ұқсас және ол  үш негізгі сфераның басын  құрайды (2 – схеманы қараңыз).

Агроөнеркәсіптік кешен

                І                                           ІІ                                             ІІІ

 

 

2 – схема

     Бірінші  сфераға (І) трактор ауыл шаруашылығы  машиналарын жасау, минералдық  тыңайтқыштар және өсімдік пен малды қорғаудың химиялық құралдары, ауылдық құрылыс,өндірістік мал азығын өңдіру және микробиология, сондай – ақ суландыру құрылысы сияқты қорды қажет ететін салалар кіреді.

     Екінші  сфераға (ІІ) таза ауыл шаруашылық  өндірісінің салалары – егін шаруашылығы, мал шаруашылығы және ауыл шаруашылық (өндірістіктен айырмашылығы бар ) мал азығын өндіру жатады.

     Үшінші  сфера (ІІІ) әдетте ауыл шаруашылығы  шикізаттарын дайындау, тасымалдау, сақтау және өңдеуді қамтамасыз  ететін салалар мен өндірістің жиынтығы болып табылады. Кей жағдайларда бірқатар мамандандарды тасымалдауды, сақтауды және байланысты өндірістік инфрақұрылымның салалары ретінде өздігінше, жеке төртінші сфераға (ІV) жатқызып жүр.

     Құрылымдарға  талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және  агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын өздерінің құрамы бойынша бір – бірінен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.

     Бір қарағанда  дәстүрлі қабылдауға үйренген  біздерге таңқаларлықтай болып  көрінетін бір жайт, агросервис  құрамында мемлекеттік реттеуші  жүйенің болуы әлгі маңызды  айырмашылықтардың бірі болып  табылады. Агроөнеркәсіптік кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген жоқ. Өйткені, әкімшіл - әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл экономикалық жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы факторы болғаны айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында мемлекеттік реттеу агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған экономиканың аграрлық секторындағы өндірістік және экономикалық процестерді қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні рас.

     Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай алғанда,  агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген салалар мен сфералардың рациональді арақатытысынан айқындалатын болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе – теңдік құрылымының қажеттілігіде жатыр. Біздің Республикамызда маркетингтік сфераның (өнімді өңдеу, сақтау, тасымалдау және өткізу) дамымай артта қалуының басты себебі ауыл шаруашылығы шикізаты мен азық – түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып табылады. Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25 – 35 проценті ысырап болған. Біздің еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка Құрама Штаттарындағымен салыстыру көрсеткеніндей, бұл жердегі айырмашылық бізді аса қуанта қоймайды . АҚШ – та агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің 70 проценттен астамы маркетингтік сфераның, тек 10 процентке жуығы ауылшаруашылығының үлесіне тиеді. Ал, біздің Республикамызда ауыл шаруашылығының үлесі 50 проценттен асып кетіп отыр. Оның үстіне АҚШ–та ІІІ сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл жұмыстарды тамақ өнеркәсібі атқарады.

     Дәл осындай  жағдай нарықтық экономикасы  дамыған басқа елдерде де қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық – түлік құнының 75 проценттен астамы ауылшаруашылығынан тыс жерлерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі өнімдегі тамақ өнеркәсібінің үлесі 65 процент құрайды.