Инфляцияның зардаптарымен күресу шараларын жетілдіру жолдары

 

Республиканың банк секторы капиталдың халықаралық  нарығынан қарыз алып, артық ұсынысты көбейтуі ішкі валюталық нарықта  елеулі ықпал көрсетті. Шетел активтеріне  қаржы салу көлемі айтарлықтай дамығаны байқалды. Банктердің шетел инвестициялары түрінде валюталарды шетелге  толассыз шығаруы, ҚР ҰҚ-ның өсуі, сондай-ақ операциялар бойынша тікелей  инвестициялық қаржылардың елден  шығуы сұраныс қатынастары мен  нарықтағы валюта ұсыныстарын қайтадан қалпына келтірді.

 

6-кесте – Қазақстандағы ЖІӨ мен ақша көлемінің қатынастары

 

Жылдар	ЖІӨ іс жүзіндегі бағада, млрд теңге	Жыл аяғындағы МЗ, млрд тенге	ЖІӨ-ге МЗ қатынасы, %
1995	1014,2	115,7	11,4
1996	1415,8	135,0	9,5
1997	1672,1	173,0	10,3
1998	1733,3	148,5	8,6
1999	2016,5	273,9	13,6
2000	2600,0	397,0	15,3
2001	3250,6	376,0	17,7
2002	3747,2	764,9	20,4
2003	4449,8	969,9	21,8
2004	5542,5	1650,1	29,8
2005	6867,0	1881,3	27,4
2006	9738,8	3716,0	38,2
Ескерту – ҚР Статистика агенттігінің деректері бойынша автор құраған.

 

Әлемдік тауар  нарығында Қазақстан экспортының  негізгі тауарларына бағаның  өсуі отандық өндірушілердің ішкі нарықта  өз тауарларының бағасын соған сәйкес көтеруіне мәжбүр етті. Бір жағынан, мемлекеттік бюджет шығынының өсуі экономикалық белсенділікті ынталандырса, екінші жағынан, инфляциялық қысымды күшейтті. Ел табысының өсуімен қатар күтілген инфляция қосымша инфляциялық фактор болды.

Қалыптасқан макроэкономикалық жағдай республиканың  тұтыну нарығында инфляциялық үрдістің күшеюіне алып келді. Нәтижесінде, ол жыл  аяғында (2005 жылдың желтоқсанынан 2006 жылдың желтоқсанына дейін) Статистика агенттігінің деректері бойынша 2006 жылы 8,4%-ды (2005 жылы 7,5% еді), ал орташа жылдық инфляция – 8,6%-ды құрады (-сурет).

2006 жылғы  инфляцияға ықпал еткен негізгі  микро және макроэкономикалық  факторларға экономиканың елеулі  өсуі, Қазақстанға шетел капиталының  үздіксіз ағыны, банк несиелерінің  айтарлықтай көтерілуі, қуат және  шикізат тауарларына әлемдік  бағаның жоғары болуы жатты. /17, 54б./

 

4-сурет.  Инфляция серпіні

ІІІ. Инфляцияның зардаптарымен күресу шараларын жетілдіру жолдары

 

3.1 Инфляцияға қарсы саясатты  жетілдіру жолдары

 

Инфляцияның өрістеп, күшеюі экономикалық жөне әлеуметтік қарама - қайшылықтарды асқындырып жіберетіндіктен мемлекет инфляцияны жою жөне ақша айналысын түрақтандыруға арналған шаралар қолдана бастайды . Инфляция кезінде мемлекет іс - қимылының екі нұсқасы   болады:

1) бейімделу саясатын жүргізу немесе инфляцияға бейімделу;

Бұл кезде табыстарды, жалақыны, пайыздық өлшерлемелерді, инвестицияларды индекстеу жөнінде шаралар қолданылады;

Компаниялар мен фирмалар қысқа мерзімде жобаларды өткізеді, жеке тұлғалар табыстың қосымша көздерін іздестіреді және т.с.с.

2)  инфляцияны  төмендету немесе басу жөнінде  инфляцияга қарсы шаралардың кешенін жүргізу .

Инфляцияны  жою жөніндегі шаралардың кешені қоғамның іс-әрекет етуінің өндірістік — экономикалық, қүқықтық, институционалдық, моралдық-адамгершілік сфераларының әр түрлі жақтарына әрекет етуді  қамтиды десекте олардың шешушісі базалық, өндірістік — экономикалық сфера болып табылады.

Сұраным инфляциясын  жоюға ақша жөне фискалдық саясатты пайдаланудың біршама қатардағы  макроэкономикалық әдістермен жетуге болады.

Инфляцияга  қарсы саясат — инфляциямен күреске бағытталған экономиканы мемлекеттік реттеу жөніндегі шаралар кешені. Мүндай саясаттың екі негізгі жолы белгіленген дефляциялық саясат және кірістер саясаты.

Дефляциялык, саясат — мемлекеттің шығындарын азайту, несие үшін пайыздық мөлшерлемелерді арттыру, салық ауыртпалығын күшейту, ақша массасын шектеу жолымен ақша-несие және салық механизмі арқылы ақша сұранымын реттеуді қарастырады. Бұл саясат экономиканың өсуін тежейді.

Кірістер  саясаты — бағаға және жалақыға оларды толықтай матау немесе олардың өсу шегін белгілеу жолымен параллелді бақылау жүргізуді қажет етеді. Оны жүзеге асыру әлеуметтік қайшылықтарды қоздыруы мүмкін. /13, 506б./

Инфляцияға  қарсы саясат ақшалай ұсынымды шектеудің  әр түрлі әдістерін кіріктіреді:

1.  Орталық  банктің нақты ақша эмиссиясын  қысқарту арқылы айналыстағы  ақша массасының ауқымын азайту.

2.  Барлық  несие ресурстарын қымбаттату  және оларға қол жететіндігін  азайту мақсатында орталықтандырылған  кредитер үшін қайта қаржыландырудың  есептік мөлшерлемесін арттыру.

3.  Кредит  мультипликаторын қысу және коммерциялық  банктердің кредит экспансиясын  шектеуге жету үшін Орталық  банктің коммерциялық банктерге  резервтік талаптарын арттыру.

4.  Сондай  мақсаттарда Орталық банктің  кедитерін тікелей қысқарту. /10, 155б./

Инфляцияға  қарсы фискалдық саясат салықтарды көбейту, мемлекеттің шығыстарын қысқарту жөне осының негізінде мемлекеттік  бюджеттің тапшылығын төмендету  арқылы жүргізіледі.

Салық саясаты  инфляция жағдайында екі өзара байланысты, бірақ қайшылықты міндеттерді шешуі  тиіс:

бірішіден, мемлекеттік бюджеттің тендестігіне жету және тапшылығын жою үшін оның кірістерінің деңгейін көтеру керек;

екіншіден, экономиканың бастапқы буындарында - өндіріс  пен айырбас сферасында экономикалык белсенділікті жандандыру қажет.

Инфляцияға  қарсы салық саясаты жанама салық  салуды қысқартуда болып отыр . Жанама салықтардың инфляциялық сипаты болады, өйткені олар бағаны өсіреді, сүранымды қысқартады. Жоғары салықтардың  іс - әрекетінің екінші аспекті өндіріске  олардың қысымы болып табылады, бұл  ұсынымды шектейді. Үшіншіден, едәуір салық ауыртпалығы, әдеттегідей, салық  жүйесін күрделілендіретін көптеген салықтардың іс-әрекетімен байланыстырылады, мүның өзі салықтан жалтарынуға  әкеп соқтырады.

Сондықтан инфляция кезінде тұтынуға салық салуға акцентпен жеңілдіктеудің шарттарымен ауыртпалық түсірмейтін қарапайым және сенімді салық жүйесі тәуірірек болады. Бұл талаптарға айтарлықтай дәрежеде табысқа салынатын салық пен мүлік құнына қарай мөлшерлемелерді жіктеудің жоғары дәрежесі бар мүлік салығы сай келеді.

Мемлекеттің шығыстарын қысқарту бұл процесті бюджет сферасына да, мемлекеттің шаруашьшық жүргізуші субьектілеріне қатысты  материалдық өндіріс сферасына  да таратуды қажет етеді. Бұл жерде  мынаны ойда ұстаған жөн: соңғы жағдайда инфляцияға қарсы шаралар инфляцияның  екінші құрамдас бөлігіне - шығындар немесе өндірушілер инфляциясына қатысты  болып отыр, сондықтан олардың  ықпалы бөлек қарастырылатын болады. Бұл жөнінде инфляцияның екі  түрі мен қарсы әрекеттің кешенді  әдістері себептерінің өзара байланысы  байқалады.

Жалпы мемлекеттік және жергілікті деңгейлердің бюджет шығыстары жайында басты бағыт барлық мүмкін болатын баптар бойынша оларды барынша қысқарту болып табылады. Әлбетте, зейнеткерлерді, оқушыларды, тіркелген кірістері бар қызметкерлерді қорғау жөніндегі өміршендік маңызды әлеуметтік қажеттіліктер қамтамассыз етілуі тиіс.

Бюджет шығыстарын шектеуге мыналар арқылы жетуге болады:

а)  тура әдістермен — шектеумен (рестрикциялармен), яғни заңнамалық актілер немесе өкілетті мемлекеттік органдардың өкімі негізінде қол жеткен деңгеймен салыстырғанда оларды мәжбүрлеу арқылы;

ө) секвестірлеу әдісімен — барлық шығыстарды әртүрлі факторлармен анықталатын төмендетудің берілген жалпы мөлшеріне сәйкес үйлесімді төмендетумен;

б)  қолда  бар кірістердің деңгейін бақылаумен;

в) мемлекеттік  бюджет тапшьшылығының деңгейін шектеумен.

Кез келген жағдайда шығыстарды қысқарту дамудың  көптеген үлттық бағдарламаларының  іс-қимылын, тез қайтарым бермейтін  әртүрлі лайықты жобалардан, шаралардан бас тартуды және т.с.с. шалады.

Мыналардың  нәтижесінде инфляцияның екінші типін—шығындардың (өндірушілер инфляциясының) өсуінен туатын инфляцияны жою проблемаларын  шешу неғүрлым қиынырақ болып келеді:

1)  жалақыны  көбейту;

2)  үйымдық  сипаттағы себептер бойынша шаруашылық  механизмінің бұзылуына байланысты  еңбек өнімінің төмендеуі;

3) шикізат  жөне энергетикалық ресурстар  иелерінің инфляциялық тосулары, осыған қарай олар өндірістің  бастапқы өнімдеріне бағаны көтереді.

Өндіріс шығындарымен байланысты болатын инфляцияны жою  өзара байланысты проблемалардың бірнеше  күрделі блоктарын шешуді қажет  етеді. /13, 508б./

Инфляцияны  төмендету проблемаларының бірінші  блогы экономикалық тұрақтандырудың  бүкіл жүйесінің орталық буыны  ретіндегі өндірістің құлдырауын жоюда  болып отыр. Өз кезегінде ол мына өзара тәуелді проблемаларға  ұшырайды.

Біріншіден, еңбек өнімділігінің уәждемелік ынталандырмаларын, оның тиімді нәтижелеріне ынталылықты күшейту меселелерін шешу, басымдық ретіндегі өндірістік еңбек қызметін қалпына келтіру. Бұған қажырлы еңбек пен оның нәтижелерінің арасында тікелей байланыс болатын жекеше өндірістік секторды дамыту негізінде қол жетеді.

Сауда - делдалдық  сфераға қарағанда өндірістік сфераның басымдығын қамтамасыз ету қажет. Өндірістік сфераның дамуын көтермелеуге салықтардың  жеңілдік жүйесімен, несиені кедергісіз алумен және несиелер бойынша төмендетілген  пайыздық мөлшерлемелермен, ұдайы өндіріс, еңбекке ақы төлеу қорларына  даму үшін қолайлы экономикалық нормативтерді, аударымдарды белгілеумен және т.с.с. жетуге болады, қажетті жағдайда өндірістік сектор қызметінің басым түрлерін қаржыландыру жолымен тікелей қолдау жүзеге асырылды. /3, 52б./

Инфляцияны  жеңіп шығу жөніндегі шаралар  жүйесіндегі қажетті элемент  нарықтық бәсеке механизмі мен меншіктің  барлық нысандарының шаруашылық жүргізуші  субъектілерінің экономикалық жауапкершілігі механизмін жасау болып табылады; аталған механизмдердің іс-қимылы мына сызбаға саяды: шығындардың төмендеуі  — бағалардың төмендеуі — өндірістің өсуі есебінен таза табыс көлемінің  сақталуы - ұсынымның көбеюі— сүранымның қанағаттандырылуы.

Бәсеке механизмін жасау монополияға қарсы шараларды  жүргізумен, меншіктің түрлі нысандарын дамытумен, шаруашылық- қаржы қызметіндегі олардың теңдігін заңнамалық түрде  қамтамасыз етумен байланысты болады.

Инфляцияға  ықпал етудің ең түбегейлі құралы экономиканы мемлекеттік реттеу шеңберінде бағамен жалақыға бақылау қою болып табылады.  Баға мен жалақыны реттеудің ауқымдарын тандау қысқа мерзімді саясат бағдарламаларында айқындалады және кеңінен инфляция деңгейіне, өндіріс қарқынына, халықты әлеуметтік қорғаудың қажеттіліктеріне қарай түрленіп оырады. Базалық технологиялық шекте - шикізат, отын, басқа бастапқы өнімдерді өндіруде бағаны реттеуді жүргізудің маңызы зор .Тап олардың құны келесі технологиялық шектердің өнімі бағасының бүкіл пирамидасының негізіне қойылады.

Жалақыны  реттеу бастапқы ( қол жеткен ) деңгейден  еңбек өнімділігінің нақты артуына  қатаң байланыста жүзеге асырылады, өйткені номиналды жалақы мөлшерлемелерінің  еңбек өнімділігі өсуінің қарқынына  тең өсімі өзінің сипаты бойынша  инфляциялық емес болып табылады.

Сыртқы экономикалық қызметті қамтып көрсететін төлем балансы  тарапынан инфляцияны төмендету  шаралары оның құрлымын жақсартуда болады . Бірінші кезекте бұл тауарлар мен қызметтердің, яғни экспорттық- импорттық операциялардың қозғалысымен байланысты болатын ағымдағы операциялар бойынша тендікке жетуге қатысты болады.

Төлем балансының ағымдағы тапшылығын қысқартуға жалпы  импортталатын тауарлар мен қызметтерге  ішкі сүранымды отандық тауарлар мен қызметтерге ауыстыру есебінен, сондай-ақ сыртқы сұранымға қарағанда  экспорттық өндірістің икемділігін  арттыру есебінен жету керек. Бұған  реалистік деңгейде валюта бағамын  белгілеу саясатын жүргізу, инфляция-лық  серпіліс кезеңінде сауда және валюталық  шектеулердің ұтымды ұштасуы және инфляция қарқыны төмендеген кезде сыртқы экономикалық қатынастарды ырықтандыру  арқылы жетеді.

Инфляцияны  басқаруды жақсарту және инфляцияға қарсы саясат шараларының бірі ретінде  қазіргі кезде инфляциялық таргеттеуге үлкен маңыз беріледі.

Ұлттық Банктің негізгі міндеті ретінде бағалардың түрақтылығын қамтамасыз ету ақша-кредит саясатындағы мүлдем жаңа айқындама Ұлттық Банк жариялаған Еуроодақ стандарттарына және инфляциялық таргеттеуге көшумен үйлеседі. Инфляциялық таргеттеу қағидатарына дайындық және оған көшу ақша базасы бойынша мақсатты көрсеткіштерден біртіндеп бас тарта отырып, инфляция бойынша мақсатты көрсеткіштерге кешуді болжайды. Соңғы жылдары формалды мақсатты инфляциялық көрсеткіштерді белгілеуге негізделген ақша-кредит саясаты өнеркәсібі дамыған елдерде ғана емес, рыноктық экономикасы қалыптасып келе жатқан елдерде де кеңінен қолданылуда. Инфляцияның мақсатты көрсеткіштер жүйесі жүргізілетін ақша-кредит саясатына деген сенімді артырады. Инфляция бойынша мақсатты көрсеткіштерді қолданатын өтпелі экономикасы бар елдер қатарының өсуі осы жүйенің артықшылықтары бар екендігінің жанама белгісі болады.