Дебиторлық борыштің экономикалық мәні, оның түрлері

Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен  шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі  – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарда үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.

Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады.

Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындар күмәнді талаптар бойынша  резерв құру әдісін қолдануда. Резерв құру әдісінде күмәнді талаптар бойынша  алдын ала шығындардың бір  бөлігін апарады. Күмәнді талаптардың  жалпы сомасы бағаланып, бухгалтерлік баланста дебиторлық борыштан шегеріледі, ал пайда мен зиян туралы есеп беруде шығын ретінде көрсетіледі.

Артық жасалынған күдікті талаптар бойынша резерв сомалары сторноланады. Кәсіпорындар мен ұйымдар бұл жағдайда қызыл сиямен жазу арқылы алынып тасталады.

Кәсіпорындардың бухгалтерлік балансындағы дебиторлық борыштары сомасынан күдікті қарыз бойынша құрылған резерв сомасы алынып тасталып, қалған айырма қалдығының сомасы ғана көрсетіледі.

Жоғарыда аталған өткізілген өнім көлемінің пайызы әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған. Бұнда күмәнді борыштардан шеккен нақты шығындардың мен несиеге сатудан алынатын таза табыс қатынастарының орташа пайызы, өткен жылдардың мәліметтерімен есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.

Негізінен  несиеге  сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі бойынша әрдайым дебиторлық қарыздың таза өзіндік  құнын есептеп отыру мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сату негізінде туындаған. Әдіс қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен ерекшеленеді. Ескеретін жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып (жаңадан есептеліп) отыруы тиіс.

Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын  дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына  негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған  уақытта өткен кезеңдердегі мәліметтер пайдаланылады. Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:

• Негізгі дебиторлық борышқа жасалынған бірыңғай құрамдастырылған мөлшерлеме;
• Алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген мөлшерлеме;

      Жоғарыда атап өткендей дебиторлық борыш кәсіпорын алдындағы жеке және заңды тұлғалардың мойындаған қарыздары жатады. Бірақ мазмұнына қарай ол саудалық және саудалық емес дебиторлық борыш болып бөлінеді.

     Саудалық дебиторлық борыш – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін  сатып алушылардың міндеттеме сомасы.

     Саудалық емес дебиторлық борыш – іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (мысалы: тауарлар үшін берілген аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер ашуға арналған дивидендтер мен пайыздар және т.б.) пайда болады.

Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке,  субъектілердің  ақшалай емес активтеріне деген тілек – талаптары кіреді. Дебиторлық борыш алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді дебиторлық борыш болып бөлінеді. Дебиторлық борыш саудалық шот фактурамен расталады. Алынған вексельдер бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады. Дебиторлық борыш пайда болатын сипатына қарай қалыпты және аяқталмайтын болып бөлінеді. Субъектінің өндірістік шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айрысудың қолданыста жүрген нысандары мен пайда болатыны қалыптыға жатады. Мерзімінде төленбеген дебиторлық борыш аяқталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшілктер, тауарлық-материадық қорларды жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.

Дебиторлық борыш пайда болғаннан кейін оның ұйымға келіп түсуін бақылау өте маңызды, өйткені ол көбінесе сатып алушыларға тауар, жұмыс, қызмет сату барысында пайда болады. Ал ол ұйымның негізгі қызметтен алатын табысы болып табылады.

     Қазақстан Республикасының Қаржы министрімен 22.06.2007ж. «Бухгалтерслік есепті жүргізу ережесін бекіту туралы» №221 Бұйрығында «Есеп айырысуларды түгендеу» бөлімінде түгендеу банктермен несие бойынша, бюджетпен, сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен, есеп беруші тұлғалармен, жұмыскерлермен, басқа да дебеторлар мен кредиторлармен жүргізілуі керек делінген:

• бөлек балансқа бөлінген банктермен, қаржы, салық органдарымен, зейнет ақы қорларымен, ұйымдардың құрылымдық бөлімшелерімен ұқсас есеп айырысуларын түгендеу;
• борыштардың, талап ету мерзімі өткен борыштардың да сомаларының дұрыстығын және негізділігін тексеру;
• ұйым жұмыскерлерінің қарыздары бойынша, яғни уақытында төленбеген еңбек ақылар депоненттеуге ауыстырылатын, және де артық төленген сомалардың пайда болу себептерін айқындау.

Дебиторлық борышты басқару бойынша шетелдік оқулықтарда ерекше көңіл бөлінген, яғни ұйымдарды борыштар бойынша шағымдардың пайда болуымен байланысты және оларды реттеуге маманданған есеп айырысулар бойынша түгендеу комиссиясының қызметі бар ішкі бақылаудың бөлімін құру қажетілігін атап көрсетеді.

Біздің ұйымдарда бұл  міндеттемелер бухгалтерия мен  заң бөлімдеріне жүктеледі. Тәжірибе барлық ұйымдарда есеп айырысулардың түгенделуі жүргізілмейтіндігін, ал бухгалтерия болған іс әрекеттерді тек тіркеумен айналысатынын, нәтижесінде дебиторлық борыш сомасының өсуіне алып келетіні белгілі. Дебиторлық борышты басқарудың негізгі шарты анықталған уақытта бухгалтерлік есепте тіркеу және уақытында түгендеуді жүргізу болып табылады.

Дебиторлық борыштар төлеу мерзіміне қарай қысқа және ұзақ мерзімді болып бөлінетіні белгілі. Соған орай олар қаржылық есеп берудің қаржылық жағдай туралы есеп беруде ағымдағы активтердің бөлімінде бір жыл ішінде алынуға тиісті шоттар көрсетіледі, ал бір жылдан артық уақыттан кейін алынатын шоттар ұзақ мерзімді активтер бөлімінде көрініс табады. Күмәнді талаптар бойынша құрылған резерв шығындары мен үмітсіз деп танылып тікелей шығындарғы апарылған зияндар пайда мен зиян туралы есеп беруде шығындар бабында ашылып көрсетіледі.

 

1.3 Дебиторлық борыш  аудитін жүргізудің әдістемесі

 

Аудит бұл аудиторлармен  немесе аудиторлық фирмалармен заңды  және жеке тұлғалардың қаржылық есеп беруін не басқа да құжаттарындағы болған қаржылық және шаруашылық іс әрекеттердің ҚР заңына сәйкестігін және шынайылығын бағалауын тәуелсіз жүргізуі. Аудит міндетті және инициативті деп екіге бөлінеді. Міндетті аудит ҚР заңымен бекітілген жағдайларда жүргізіледі. Инициативті аудит нақты тапсырмалар, аудит мерзімі мен көлемі аудиттелетін субъект пен аудиторлық ұйымның арасындағы аудит жүргізу туралы келісім шартпен анықталып жүргізілетін аудиттің түрі.

Аудиттің ақпараттық базасының негізін қалаушы құжат  өзгерістер мен толықтырулар енгізілген 20.11.1998ж. «Аудиторлық қызмет туралы» ҚР заңы, аудиторлық қазақстандық стандарттары, ҚР Конституциясының кейбір баптары, ҚР аудиторлар Палатасымен және ҚР бухгалтерлік есеп Департаментімен бекітілген жағдайлар мен нормативтік актілер, сонымен қатар: тексерілетін кәсіпорынның қаржылық есеп беруі, есеп регистрлері мен бастапқы құжаттары болып табылады.

Аудит әдістемесінде  жалпы қабылданған шарттар бар. Көптеген кәсіпорындарға қолданылатын аудиторлық тексерістің жоспары  келесі процедуралардан тұрады:

1. құрылтайшы құжаттар мен Жарғының аудиті;
2. есеп саясатының аудиті;
3. бухгалтерлік есеп пен есеп беруді ұйымдастырудың аудиті;
4. бағыттар бойынша аудит:
1. қолма қол ақшасыз есеп айырысу бойынша;
2. кассалық операциялар;
3. тауарлы-материалдық қорлар есебі;
4. негізгі құралдар есебі;
5. есеп беруші тұлғалармен есеп аыйырысу;
6. жабдықтаушылар мен сатып алушылармен есеп айырысу есебі;
7. еңбек ақы есебі бойынша;
8. бюджеттік және бюджеттік емес ұйымдармен есептесу есебі;
9. аудиторлық қорытынды жасау.

Бағыттар бойынша аудит  әрбір бөлімі бойынша нақты кәсіпорын үшін типтік негіздегі өз бағдарламасы жасалады. Кез келген мүлік түрінің аудиторлық тексерісі үшін арнайы бақылау шаралары мен тәсілдері қолданылады. Тексеру тәсілдерін екі топқа бөлуге болады:

1. нақты тексеру тәсілдері;
2. құжаттық тексеру тәсілдері.

Нормативтік құжаттарға сәйкес өз шешімімен аудитор таңдай алатын нақты тексерістің негізгі  тәсілдеріне жатады:

• қарау – тәсілі арқылы, мысалы мүлікті, құжаттарды сақтау жағдайын; өндірістік және қойма мекемесінің жағдайын. Қарау үрдісі барысында бұзушылықтарды куәландыратын дәлелдер анықталуы мүмкін.
• зерттеу – қарау тәсілінің жалғасы, яғни бір уақытта нормативтік және айғақтаушы құжаттарымен танысу; жауапты тұлғалардан түсініктеме алу. Тиімді нәтижелерді цехтарда өнімді өндіру технологиясын тексеру, өнімді қабылдау, сақтау және жіберу мен өткізу тәртібін тексергенде қол жеткізуге болады.;
• түгендеу - «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» ҚР заңына сәйкес кәсіпорындар мүліктер мен қарыздардың түгендеуін жүргізуге міндетті, яғни олардың қолда барын, жағдайын және бағалануын тексеріп құжаттық растауы қажет.

Түгендеудің негізгі  мақсаты:

• мүліктің нақты көлемін анықтау;
• мүліктің нақты көлемін бухгалтерлік есеп мәліметтерімен салыстыру;
• есепте қарыздардың толық көрсетілуін тексеру;

Түгендеу баланс көрсеткіштерінің шынайылығын нақты тексерудің ең тиімді тәсілі. Таңдап түгендеу арқылы түгендеу комиссиясының материалдардың, ақша қаражаттарының, тауарлардың, басқа да мүліктің нақты қалдықтарын тізімге дұрыс енгізгенін тексеру мақсатында жүргізілетін бақылаушы тексерістің түрі. Түгендеу жүргізудің тәртібіне анықталған талаптар қойылады. Түгендеу кезінде тағайындалған комиссияның бір мүшесінің қатыспағаны болса, түгендеуді жоққа шығарудың негізі болады. Құндылықтардың жетіспеуін толтыру үшін көрсетілетін құжаттарға, тергеу немесе сот органдарының кінәлә адамдардың жоғын растайтын, не кінәлә адамдардан зиянды алудан бас тарту, немесе техникалық бақылау бөлімімен алынған құндылықтарды бүлдіру жағдайы туралы қорытындының болуы өте маңызды.

Түгендеу нәтижелерінің мәліметтері ұйымның нәтиже ведомосінде жалпылануы керек.

• өндіріске шикізатты бақылап жіберу;
• материалдар, тауар, шикізат пен дайын өнімдердің сапасын лабораториялық талдауын жасау;
• эксперттік бағалау;
• сұрау;
• орындалған жұмыс көлемін тексеру.

Аудитор жұмысы – аудиторлық процедураларды жүргізудегі анықталған кезеңдер, жүргізу және құрау тәртібі сияқты қатаң ұйымдастырылған үрдіс:

• кәсіпорынмен танысу;
• аудиторлық тексеріске келісім шарт жасау;
• аудит жоспары мен бағдарламасын құрастыру;
• қаржылық есеп беру көрсеткіштерінің аудиті;
• аудит нәтижесі бойынша есеп беруді құрау, оны клиентке көрсету, аудиторлық тексеріс туралы келісім шарт бойынша жұмыстарды қабылдау-тапсыру актісіне қол қою.

Аудиторлық қызмет туралы Заңға сәйкес ҚР-да аудиторлық қызметтің  басты мақсаты қаржылық есеп берудің шынайылығын және болған қаржы-шаруашылық іс әрекеттердің заңға сәйкестігін растау болып табылады. Басқа жағынан, клиентке салықтық жоспарлауды оңтайландыру, есепте әртүрлі жұмыстарды, келісім шарттарды, операцияларды көрсету бойынша ұсыныстар қажет. Аудитор әрекет етуші нормативтік базаға қайшы келмей, клиенттің ұсынысын қанағаттандыруы қажет. Алайда жалпы аудиторлық жоспар аудиторлық жауапкершіліктің тікелей объекті болып қала береді.

Рыноктық қатынастарға көшумен бірге біздің елде аудиторлық қызмет дами түсуде. әлемдік тәжірибеде аудиторлық бақылау жаңалық емес және барлық салаларда кеңінен пайдалынылуда. Тәуелсіз бақылау – аудит тапсырмашы-клиент есебінен келісілген коммерциялық негізде қызметін жүзеге асырушы аудиторлық ұйыммен жүргізіледі.

Кез келген аудиторлық компанияның тексеруінің типтік жоспары шаруашылық субъектінің дебиторлық борыштың аудитін енгізеді. Сонымен қатар аудиторлық тексерістің актілерінде бұл аспект жеткілікті орын алмайды.

Бұл сұрақтың ашылуы дебеторлық борыштың пайда болу уақыты мен дебитор кәсіпорындардың тізімін көрсетіп қайталауымен шектелген. Сонымен қатар дебиторлық борыш кәсіпорынның өмір сүруінде анықтаушы маңызға ие, өйткені мұндай борыштың түрі - әрдайым айналым қорларының сыртта қалуына әкеледі.

Дебеторлық борыш аудиті есеп айырысу операцияларын, күдікті  талаптарды және шағымдарды тексеруді  енгізеді. Бастапқы құжаттарға негізделген  жалпы және таңдау арқылы бақылауды  пайдаланып, оны зерттей отырып, тұрақты борыштарды анықтау. Аудиттелген  кезеңдегі әрбір есептесу операциялары бойынша есептік мәліметтердің шынайылығы тексеріледі, әрі қарай аналитикалық есеп бойынша жеке дебиторлардың борыш сомалары анықталады.