Жалға алынған негізгі құралдардың экономикалық маңызы мен мәні

жүрісінде төленуі күтілетін ақша немесе олардың эквивалаенттері сомалары бойынша.

2. Ағымдағы құны:

• Активтер, егер казіргі кезде сондай аналог активті сатып алған үшін төленетуге тиісті болатын сомаға бойынша ақша немесе олардың эквиваленттері бойынша көрсетіледі.  Міндеттемелер, казіргі кездгі міндеттемесін өтеу үшін талап етілетін, дисконтталмаған ақша сомасы немесе олардың эквиваленттері бойынша көрсетіледі.

3. Өткізудің мүмкін құны (өтеу):

• Активтер, қалыпты жағдайда активтерді өткізуден түсуі мүмкін ақша сомасы намесе  олардың эквиваленттері бойынша көрсетіледі. Міндеттемелер, оларды өтеу құны бойынша көрсетіледі, істің бір қалыпты жүрісінде төленуі күтілетін ақша немесе олардың эквивалаенттері сомалары бойынша.

4. Дисконтталған құн:

• Активтер болашақта ақшаның таза түсімі дисконтталған құны бойынша көрсетіледі, осы активпен істің қалыпты жүрісінде құрылатыны күтілетіндіктен. Міндеттемелер, болашақта ақшаның таза шығысынан  дисконтталған кұны бойынша көрсетіледі,  істің қалыпты жүрісінен міндеттемелерді өтеуге талап етілетіні күтілетіндіктен.

Қаржылық есептіліктің міндеттемелері мен активтерін бағалаудың әдістері маңызы 1 кестеде қарастырылған.

 

1 кесте

 Қаржылық есептіліктің элементтерін өлшеуді  бағалаудың әдістері

 

Бағалау	Бағалаудың мәні
	активтер	міндеттемелер
Бастапқы құн (иемдену)	Ақша қаражаттарының немесе олардың эквиваленттерінің  актив үшін төленген сомасы	Міндеттеме үшін айырбасталған сома. Айрықша жағдайларда-ақша соммасы, істің қалыпты жүрісінде оларды төлеу күтіледі.
Ағымдағы құны	Егер казіргі кезде сондай немесе ұқсас активті сатып алған үшін төленетуге тиісті болатын сомма.	Қазіргі уақытта міндеттемесін өтеу үшін талап етілетін, дисконтталмаған сомма.
Өткізу құны (орынбасу құны)	Қазіргі уақытта активтерді өткізуден алу керек  сомма	Істің қалыпты жүрісінде міндеттемелерді реттеу үшін жұмсауға ұйғарылған дисконталлмаған сомма.
Келтірілген (дисконтталған құн)	Осы активпен істің қалыпты жүрісінде құрылатыны күтілетін, болашақтағы таза ақша ағымдарының ағымдағы дисконтталған құны	Істің қалыпты жүрісінен міндеттемелерді өтеуге талап етілетіні күтілетін, болашақта ақшаның таза шығысынан  дисконтталған кұны
Әділ құн	Жақсы хабардар болған және осындай мәміле жасауға зауықты тәуелсіз жақтар арасында мәміле жасау кезіндеактивті айырбастауға болатын ақшалай сомма	Жақсы хабардар болған және осындай мәміле жасауға зауықты тәуелсіз жақтар арасында мәміле жасау кезінде міндеттемені өтеуге болатын ақшалай сомма

 

Қаржылық есептілік элементтерін бағалау кезінде көбінесе бастапқы құн қолданылады. Ол басқада бағалау әдістерімен әрекетте қолданылады. Мысалы, қорлар ең кіші өзіндік құны (бастапқы құн) және мүмкін (таза) өткізу құны бойынша есепке алынады. Сонымен қатар ұйымдар, ақшалай активтеріне бағаның өзгеруінің ықпалын көрсету мақсатында ағымдағы құн бойынша есепке алу әдісін қолдана алады.

Таңдалған  бағалау әдісіне тәуелсіз, егер құнсыздануы мүмкін белгілері болса, кәсіпорын мүлкі келесі мерзімдерде құнсыздануға қарсы тестілену қажет. Активтердің құнсыздану ережелері ҚЕХС (IAS) 36 «Активтердің құнсыздануы» анықталады. Активтердің құнының төмендеуінің ықтимал келесі себептер:

- мардымды және мықтырақ технологиялар мен үрдістердің пайда болуына әкелетін ғылыми –техникалық революция;

- бұрынғы ескі қымбат мүлік нысандарының үлгілерін жаңаша және арзандары шығарып тастайды;

- ұйымның бәсекелестік күресі, нәтижесінде ескі технологиялармен үрдістердің жаңларға ауыстыруға әкелетін қажеттілігі туады.

Тек шынайы құнды дұрыс бағалау және қаржылық есептіліктің

активтерін танудың мәселелерін шешу  үшін ғана емес,  сонымен қатар нәтижесінде олардың құнсызданудың мүмкіндігі, кәсіпорындарға әр есепберу мерзімінде активтердің орнынбасу құнынесептеу және арнайы талдау өткізу қажет [9].

Басқарушылық персонал, ұйымның өз қорларын түрлендіру мүмкіншілігін бағалай алады, егер қаржылық ахуалын және ұйымның қызмет нәтижесін шынайы көрсететін  қажетті ақпаратпен қамтамасыз етілсе.  Бастауы, осындай ақпараттын базасы және жеткізушісі болып  бухгалтерлік есеп мәліметтері болады.  Бухгалтерлік есептің негізгі мақсатының тұжырымдалуы олармен негізделген және дұрыс басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін қолданушыларға пайдалы ақпарат ұсыну.

Ұйымның қызметін тиімді басқару үшін, ең тиімді және үйлесімді жолдар алу құралы болып  талдау табылады. Экономиканың нарықтық шартында оның маңызды ролін танымау мүмкін емес, бизнес бойынша серіктестерді ұйымдар дербес таңдағанда, меншікті қаражаттарын салу туралы шешімдер қабылдағанда, өз қызмет нәтижелеріне толық жауапкершілігін атқарады.  Осымен байланысты өз қызметін талдай алмаусыз жоғары жетістіктерге жету мүмкін емес.

 

 

3. Басқарушылық шешімдердің критериі ретінде талдаудың  мәні

 

Экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде экономикалық талдаудың әр түрлі әдістерімен тәсілдерін білу және оларды  білікті тәжіребеде қолдану, болжаудың, стратегиялық жоспарлаудың және әр кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметін  тиімді басқарудың негізделген шарты болып саналады. Талдау кәсіпкерлік қызметтің нәтижелерінің жағдайын, бизнес – жоспаралдың кернеулігін және қисындылығын бағалауға,  олардың жалпы кәсіпорынмен және құрылымдылық бөлімшелермен жыл бойы және  бөлек мерзімдерде орындалуына  мүмкіндік береді, ал бастысы, талдау негізінде қызметтің әр түрлі салаларындағы кәсіпорынның қызметінің тиімділігін жоғарлату көздерін және резевтері айкындалады.

Экономикалық  талдаудың  негізгі мазмұны болып, кәсіпорынның қаржылық жағдайын кешенді, жүйелі, және оның қаржылық тәуекелдерін бағалау мақсатымен қалыптасудың факторларын оқыту және капиталдың пайдалылығын болжау (сурет 3).

 

 

 

3. Сурет Экономикалық талдау түрлерін жіктеу

 

Жоғарыда көрсетілген экономикалық талдау түрлерін жіктеуден , 3 сурет бойынша, қаржылық және басқарушылық талдау экономикалық талдаудың құрамдық бөлшегі екені көрінеді [10].

Сыртқы қаржылық талдау жарияланатын есеп берулердің ақпаратына негізделеді, талдаушы мәліметтердің сипатын және айтылға талдаудың мақсатынының шеңберін анықтайды.  Олаға жатады:

• Қаржылық нәтижелер және мүліктік жағдайын бағалау;
• Кредиторлық және дебиторлық қарыз динамикасымен күйін зерттеу;
• Кәсіпорынның төлемқабілеттілігін, баланстың жоюқабілеттілігін, қаржылық тұрақтылығын бағалау.

Ішкі қаржылық және басқарушылық талдау қаржылық (қаражат) ағымдар туралы қажетті ақпаратты, қаржылық және басқарушылық есеп мәліметтерін, кәсіпорын бойынша нормативті және жоспарлау ақпараттарын  қолданады. Оның негізгі мақсаты:

•   Кәсіпорынның қалыптасқан қаржылық жағдайының себептерін анықтау;
• Капиталды қолдану және орналастыру, қалыптастыру механизмдерін зерттеу;
• Өндіріс көлемі, өзіндік құн және табыс көрсеткіштеріннің байланыстарын байқау;
• Қаржылық жағдайын бекіту резевтерін іздеу, табыстылығын жоғарлату,шаруашылық субъектінің тиімділігін  және капиталын өсіру.

Өзінің негізгі мазмұнын орындау үшін  , мақсатын өткізу және жоғарыда айтылған мақсаттары үшін экономикалық талдау ақпаратты өңдеудің және қолданудың ерекше әдістерін қолданады, оларды үш топқа бөлуге болады:

1. Дәстүрлі тәсілдер;
2. Факторлық талдау әдістері;
3. Математикалық тәсілдер.

Дәстүрлі тәсілдерге тәжіребеде кеңінен қолданып жүргендер жатады. Оларға салыстыру, обсалютты, орташа және қытсты шамаларды қолдану, графикалық және кестелік тәсіл, ақпаратты топтастыру және балансты әдіс жатады.

Факторлы талдау әдістеріне зерттелінетін нысанға әр түрлі факторлардың әсер етуін анықтауға мүмкіндік беретіндер жатады. Бұл топқа тізбектеп қою әдісін, абсолютті және қатысты айырмашылықтар әдісін, индексті, интегралды әдіс және т.б. жатқызуға болады.

Экономикалық талдаудың математикалық тәсілдеріне экономикалық үрдісті математикалық есеп ретінде қарастырып, оны шешу жолдарын іздейтіндер жатады. Оған бағдармалау, математикалық үлгілеу, көпмөлшерді факторлы талдау, корреляциялық талдау және т.б. жатады. Математикалық тәсілдерді ерекше тиімді қолдану егер мәліметтерді компьютерлік өңдеу және программалық қамтамасыздық болған жағдайда [11].

Экономикалық талдау әдістерінің құрамдарын  білу және кешенді қолдану, кәсіпорынды басқарудағы стратегияны және тактиканы  дұрыс анықтау негізі болып, сонымен қатар оның тәуелсіздігінің және қаржылық тұрақтылығының, бәсекеге қабілеттілігінің негізігі шарты болып қызмет етеді.

Қаржылық жағдайының сипаты  және компанияның қызметінің нәтижесі үшін негізгі құралдар туралы ақпарат үлкен мәні болып келеді,олар көбінесе  кәсіпорының активтерінің үлкен бөлігін құрайды.

Ұзақ қолдану барысында негізгі құралдар құрамы өзгереді:

• Олар кәсіпорынға келіп түседі де жұмыс жасауға өткізіледі;
• Қызмет көрсету барысында тозады;
• Кәсіпорын ішінде орын ауыстырады;
• Ескірген немесе ары қарай қолдануы тиімді емес немесе басқа кәсіпорынға өткізген жағдайда шығып кетеді.

Негізгі құралды және кәсіпорынның өндірістік қуатын толығырақ және тиімді қолдану барлық техико – экономикалық көрсеткіштердің жақсаруына септігі тиеді:

• Еңбектің өнімділігінің артуы;
• Қор қайтарымының жоғарлауы;
• Өнімнің шығарылуының өсуі және өзіндік құнның төмендеуі;
• Капиталдық салымдарды үнемдеу.

Негізігі құралдардың жағдайы және қолдануы – талдаулық жұмыстың басты аспекттерінің бірі, өйткені олар ғылыми – техникалық прогресстің материалдық іске асары – әрбір шаруашылықтың тиімділігінің жоғарлауының басты факторы.

Дәстүрлі түрде негізгі құралдардың талдауы келесі бағыттарда өткізіледі деп саналады:

• Кәсіпорынның негізгі құралдармен қамтамасыздығын талдау;
• Кәсіпорынның негізгі құралдарының құрамын және құрлымын талдау;
• Кәсіпорынның негізгі құралдарының техникалық жағдайын талдау;
• Кәсіпорынның негізгі құралдарын тиімді  қолдануды талдау;
• Жеке түрлі жабдықтарды бірлік саны бойынша, уақыт бойынша, қуаттылық бойынша қолдануды талдау және жабдықтардың жұмыспен интегралдық толтырылуын талдау; 
• Негізігі құралдарды қолданумен байланысты факторлардың есебінен, өнімді шығаруды өсіру қорларын жиынтықтап есептеу [11].

Қазіргі инфляция және ақша бос қажаттарының дефициты шарттарында кәсіпорынға қажетті мүлік нысанын уақытша қолдануға немесе басқа шаруашылық субъектісінен кейін толық сатып алу шартымен жалға алған тиімді. Мүлікті меншікке сатып алу  немесе жалға алу туралы негізделген шешшім, сонымен қатар кәсіпорынға тиімді жалдау түрі – басқарушылық менеджменттің  маңызы аз емес мақсаты. Қолданудың тиімділігін анықтау, қызмет жасап журген меншікті немесе жалға алынған негізігі құралдарды кеңірек және тиімді қолдану талдаулық жұмыстың басты аспекттері және ұйымның қаржылық айналымдылығы.

Мүліктің жеке түрлерін сатып алу немесе жалдау  туралы басқарушылық шешімдерді қабылдау критериі болып мүлікті жаңартуға арналған қаржыландыру үлгілілерінің төлемдерінің ағымдарының соммаларын салыстыру. Ақша ағымдарынының тиімділігі қазіргі бағамен мынандай шешімдердің негізгі нұсқалары бойынша салыстырылады:

1. Өз қаржылық қорлар есебіне меншікке жаңартылатын мүлік сатып алу;
2. Ұзақ мерзімді банктік несиеге меншікке жаңартылатын  мүлік сатып алу;
3. Жаңар уға жататын мүлікті  жалға (лизингке) алу [12].

Негізгі құралдарды тиімді пайдалануды талдаудың негізігі мақсаты болып  оларды  ұтымдырақ және тиімді қолдану жолдарын анықтау. Талдаудың бағытына және қойылған мақсатқа байланысты, талдаулық жұмыстың мақсаттары белгіленеді.

Негізігі құралдарды талдаудың жалпы мақсаттары бұл:

• Кәсіпорынның негізігі құралдармен қамтамасыздығын анықтау және  жалпылаушы көрсеткіштер бойынаш оларды қолдану деңгейі;
• Олардың деңгейінің өзгеруінің себептерін анықтау;
• Олардың өсу жоспарын орындау, жаңартылуы, шығып кетуін анықтау;
• Өнімді өндіру көлеміне және қызметтің басқа көрсеткіштеріне  негізгі құралдарды қолданудың  ықпалын есептеу;
• Кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын қолдану деңгейін зерттеу;
• Негізгі құралдардың жиынтыққтығын  және оны толық қолдануын анықтау;
• Негізгі құралдарды және т.б қолданудың тиімділігін арттыру қорларын анықтау.

Жалдау – көп жоғарғы технологиялық бұйымдар үшін қызықтыратын балама, олар тез және болжамсыз ескіреді. Айтаық, жеке кәсіпкер макаронных өнімдер шығаратын технологиялық жабдық сатып алғысы келеді.  Аз уақытта жаңа технологияларды енгізу жұмыс жасап тұрған жүйені қажетсіз ету мүмкін, ал үлкен амотизация жобаны шығын әкеледі.