Картография

Глобустағы жер бетінің дәл  бейнесін атласна көшіру үшін картографиялық проекциялар қолданылады.

Біртұтастық кез - келген атластық ерекше қасиеттері - ол оның толықтығы мен

  Белгілі бір климат, суы, топырағы құбылыстарды атласта талдау жасау негізіне оқып үйренеміз. Қоршаған ортаның мындығын анықтауды оның аясы кең, алуан түрлі. мемлекеттің мәдениетінің  дамуы мен картографиясының  географиясырың  дамуына едәуір маңызды ықпал берді. Картографиялық  сала  бойынша АҚШ, Канада,  Ресей,  ФРГ, Австралия,  Венгрия жақсы дамыған. Онда штаттар   провинциялар  республикалар  жерлер  атластарының  аймақтық  комплексті  сериялар жасалынады.

     Ресей осыф  салада  үлкен  жетістікке   жеткен  өзінің  ұлттық  атласын  жасауға  1996 жылы  кірісті.  Ол  көп   томдық  карталар  жинағы  ретінде   құрылды.

Картографиядағы карталар сияқты атластарда  да кеңістікті қамту бойынша  бөлінеді,(дүние, Венера, Ай)  прланеталар,  континенттер  мұхиттар ірі  географиялық  аудандар,  мемлекет  облыс,  қала деп  бөлінеді. Әкімшіліктік,  саяси,  тарихи  табиғи экономикалық белгілері  бойынша  нұсқада  торталуы  мүмкін  Жарты  шарларды  қамтитын атластар  бар.  Айдың  көрінбейтін  және  көрінетін бөлігінің  атластары,  мемлекеттер  топтарының атластары, (Дунай мемлекеттерінің  атласы), кішігірім  территориялардың  атласы (Қырымның оңтүстік жағалауы,  байкал көлінің атласы).

    Мазмұны  бойынша келесідегідей  атластар  көп  түрге  бөлінеді:

Жалпы географиялық  атластар

-физикалық-географиялық  атластар;

- геологиялық; 

- геофизикалық;

- климаттық;

- оклоногиялық;

- гидрографиялық;

- топырақтық;

- ботаникалық;

- зоографиялық;

- медико-географиялық, комплексті  физико-географиялық.

 

Әлеуметтік-экономикалық атластар:

-тұрғындар;

-өндірістер;

-ауыл шаруашылық, ауыл шаруашылық  өнімдері;

-мәдени өсімдіктер.

  Саяси әкімшіліктік бөлініс комплексті әлеуметтік- экономикалық.

       Эколого-геграфиялық   атлас:

Ортаға  ықпал етуші факторлар  және  оның жеке компоненттері 

ықпалдардың  салдары  және  ортаны  ластау.   Экологиялық  ситуациялар.  Тұрғындардың  өмір  сүру жағдайы  экологиялық  қауіпсіздік Атлас.

Тарихи карталар:

-екінші дүние;

-орта ғасырлар;

-жаңа кезең;

-әскери тарихи:

 

Жалпы комплексті  атластар

Мазмұны бойынша,  аталстарды жіктеу оларды  комплексті кешенді деп  бөліп табиғат,  тұрғындар  және  шаруашылығы  жайлы карталарды ендіреді. Салалық атластарға сала ерекшеліктері  бойынша  карталар ендіріледі; мысалы геоботаникалық жеке салалық  атлас оған  дәрілік  өсімдіктер  ормандар  атласы кіреді.

   Практикалық  жағдайынан  қолдану мақсаты бойынша атластардың   топталуы  пайдалы, осыған  сәйкес  ғылыми  анықтамалық  танымал,  оқу, туристік, жол ,әскери  және  тағы  басқа  болып  бөлінеді.

Анықтамалық атластар

    Бұл  әдісті  жалпы   географиялық элементтерді  максималды  дәл  беретін  саяси  әкімшіліктік  жалпы  географиялық  атластар  халық  тұратын  пунктер,  рельеф  және  гидрография,  жол  туралы шекалалар.  Бұл  типтегі  атластар  номенклатураға  қатысты дәл,  жалпы көрсеткіштермен  басқа  анықтамалық  мағлұматтарға  толы.  Бұл  типтегі  картографиялық  шығарманың  көрнекті  үлгісі  болып дүние жүзінің Ресейлік  анықтамалығы  жатады. Оның  құрлымына осы типтегі анықтамалық атластардың сипаты ендіріледі. Атлас 8 бөліктен тұрады:

Жүние  жүзілік картасы,  Ресей, Шетелдік Еуропа, Азия, Африка,Америка, Австралия, Океания, Артика, және  Антрактика, Атланттық Үнді және  Тынық мұхиттар. Онда дүниежүзінің ең ірі  қалалары  карталары  ендірілді. Негізгі  карталардың  масштабтары 1:1250000 ден 1: 750000 дейін. Ресей аймақтарының  карталары 1:2500000 ал  кейбіреулері 1: 1 500000  масштабында  беріледі.  Мәскеумен Санк-Петербург 1:250000 масштабында  беріледі. Атласта ірі масштабты карталарға берілген (1:25000 ден 1:1000000) онда  халық  тығыз  орналасқан  өндірістік – экономикалық аймақтарға ерекше бөлінеді. Рур облысы, орта Англия, орталық Жапония,  орта атментикалық аймақ  және  тағы  басқалары.  Дәл  осындай  ағылшын  тілінде  дүние жүзі  атласы  шығарылған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ғылыми анықтамалық  атластар

   Территорияға  ғылыми  дәл  сипаттамамен  толық  мағлұмат  беретін күрделі  картографиялық  шығармалар. Әдетте ол  көп томдық  болып  шығарылды. Территория  жайлы жүйелі  мағлұмат   береді. Әдетте ол  ғылымдар әкісшіліктер  жоспарлау  органдары  үшін маңызды.  Мұхиттар  атласы көп  томды, алғашқылары 1971 жылы, 1977 жылы және 1980 жылы жарық  көрген. Дүниежүзінің физтгеогрфиялық атласы 1964 жылы дүниежүзінің қар  мұздақ  ресурстар  атласы 1997 жылы шыққан.

   Ресей  және  дүние  жүзілік картографияның  көрнекті  шығанмасы «табиғат және дүние   жүзі  ресурстары»  деген  атласта. Ол 1999 жылы Ресейдің  ғылыми академиясы мен құрылды. Осы   атласты  шығару  үшін 300-ге тарта мамандар 10 жыл  жұмыс  істеді.  Екі  томдық  атласта  қазіргі кезеңдік  ғылыми  өңделген  картографиялық  материалдар  біздің  планетамыздың географиясы мен геологиясы  жайлы толық мағлұмат  береді.  Оған  сонымен қатар,  Минерология, топырақтану,  метеорология  және  климотология экология биология медициналық негография ендірілген. Атластар космостық фотосуреттерге географиялық  сипаттамаларға  толы.  Танымал  атластар  көпшілік оқырмандарға арналған.  Бұл  атластарды оқу  үшін  арнайы  білімнің  қажеті  жоқ. Олар оқушыларға  туристерге өлкетанушыларға аңшыларға  балық аулаушыларға  орналасады.  Сондықтан атластарға табиғат, экономика  карталарының  тек  негізгілері  ғана  ендіріліп  тарихи  ескерткіштер туристік  маршруттар  көрнекті  жерлер  жайлы  мағлұмат  ендірілді.  Мұндай  тортарға  мектеп-өлкетану атластары  жатады.  Ол туған  өлкесін зерттеген  оқушыларға өлкетанушымен  чаяхатшыларға  арналады. Оқу атластарының  тобы  ерекше  бөлінеді: Бастаушы,  орта  жоғарғы  мектептерде  оқуға  арналады  мұндағы  карталар  мектептердегі  оқу  бағдармаларына  байланысты құрылды.  Соңғы жылдары  туристік  және  жол  атластарды  сұранысқа  иеленеді. Ол автокөлік  жүргізушілеріне  спортсмендерге  саяхатшыларына  қажет.  Онда  туристік  обьектілер,  автомобиль және  темір жол кемпинг  және  мотелдер,  жаяу  жүру,  су  және  тағы  басқа  маршруттар  көрсетіледі.  Ерекше  топқа  әскери және  әскери тарихи  атластар  ендірілді. Олар әскер  мен флоттың  жоғарғы  командивансіне  орналады. Олар жұмыс істеуге ыңғайлы көркемдеу  бойынша  қатаң әскери  географиясымен  тарих  бойынша анықтамалық  материалдарға  толы  дүниежүзі  экономикасы  және  табиғаты джайлы ақпараттарға толы жалпы топография мен астрономия жайлы ірі  қалалар мағлұматтарды ендірген. Атластарды  басқа белгілері  бойынша жүктеуге  болады. Стол  форматындағы  атлас тор үлкен форматтар,  оларды тек  стол  үстінде  ғана ұстап  көруге  болады.  Көптеген  атластарды  кітап  форматында  ыңғайлы  етіп  жасайды.  Сонымен қатар кіші  қалта  және  атластар  шығарылып  соңғысы  полиграфиялық  көркемдігі  үшін жоғары  бағаланады.Әдетте атластарды брошдра  төрінде түптейді.  Атлас карталарының  өзара  салыстырылып бір – бірімен тірлестіріп көруге ыңғайлы етіп  жасалды. Мұндай атластарға  қосымша карталарды шығару керек.

Ұлттық атластар

  Ұлттық  атлас  бұл  табиғат және  оның ресурстарына халқына тарихына  мәдениетіне жан-жақты сипаттама  беретін  бір мемлекеттің  атласы.  Ұлттық  атлас  мемлекеттік картографиялық мекемелермен  жасалатын  ресми  және нормативтік сипатқа  иеленеді.  Атлас  мемлекеттің экономикалық  даму  деңгейінің  ғылыми  таным  дәрежесін  көрсетеді. Бұл  мемлекеттің  негізгі бейнесі іспеттес  атластар мәтіндерімен  анықтамалық  мағлұматтарға көрсеткіштерге толы. Олардың көркемденелуі жоғарғы деңгейде  орындалады.  Олар бірнеше томда үлкен форматта  жасалады.

    Алғашқы  ұлттық  атлас  1899  жылы  Финляндияда  Финдік  географиялық  қоғаммен шығарылды. Содан  соң  Египет, Чехословакия  және  басқа да елдерде  шығарылады.  Бірақ ІІ дүниежүзілік соғысы  кезінде  ғана ұлттық  атластың  өркендеуі  орын  алды.  1956  жылы  Халықаралық  географикалық  одақпен  бекітілген  ұлттық  атластар  комиссиясының  қызметі  осы  салада  едәуір  еңбек сіңірді.  Бұл   комиссияны  көрнекті  кеңес  картографы 

К.А. Салисшев. басқарды.  Онда  Ұлттық  атластарды  жасау  бойынша  бағдарламалар  мен  ұсыныстар берілген. Атластардың  мазмұнын  әмбебаптау  мен  қатар  ұлттық   ерекшеліктері  ұмытпау ұсынылады. Ұлттық  атласты  жасау  мемлекеттің  мәдениетінің  дамуы  мен картографиясының  географиясырың  дамуына  едәуір маңызды ықпал  берді. Картографиялық  сала  бойынша  АҚШ, Канада,  Ресей,  ФРГ, Австралия,  Венгрия жақсы  дамыған. Онда штаттар   провинциялар  республикалар  жерлер  атластарының  аймақтық  комплексті  сериялар жасалынады.

     Ресей осыф  салада  үлкен  жетістікке   жеткен  өзінің  ұлттық  атласын  жасауға  1996 жылы  кірісті.  Ол  көп   томдық  карталар  жинағы  ретінде  құрылды.

       

Ұлттық атластар  карталары  5  денгейді  қамтыды:

1.  Глобальді – жасанды   мәселелер   фонындағы  дүниедегі   Ресей:

2. Жалпы  Ресейлік  мемлекетті  картографиялаудың  негізгі        денгейі.   

3.   Аймақтық   Ресеймен  Федерация   субъектілерінің жеке   аймақтары.

4.  Локальді – қалалар, агломерациялар  өндірістік  тораптар,  территориялар   мен  демографиялық  шаруашылық   қатынаста  маңызды.

5.  Детальді – жеке   объектілердің   каталары  пландары  сехемалары.

«Атамұра» және «Кітап» баспаларынан  педагогика ғылымының кандидаты,  оқулық  авторы Ұ. Есназаровтың 8-9 сыныптарға арналған Қазақстанның геграфиялық атластары  жарық көрді.

Бұл атластар Қазақстанның бүгінгі  күнін көрсетеді. Картамен жұмыс  оқушы бойында анықтамалық материалдарды пайдалана білу қабілетін дамытады. Қазақстан Республикасының табиғаты мен шаруашылығын бақылай отырып, оқушылар бұл компоненттердің   байланысты зерттейді. Бұл атластар мемлекетіміздің территориясы жайлы мағлұмат бере отырып, оның ландшафтарын эстетикалық қабылдауға мүмкіндік жасайды.

8-сыныпқа арналған атласта І.Азия. Саяси карта. 2. Азия. Физикалық карта. 3. Азия. Климаттық карта. 4. Қазақстан.  Физикалық карта. б.Тектоникалық  карта. 6. Геологиялық карта. 

7. Пайдалы қазбалар. 8,9. Климаттық карталар. 10. Жауын-шашын мөлшері. 11. Қазақстанның ішкі сулары. 12. Қазақстанның топырағы. 13. Қазақстанның табиғат белдемдері және табиғатты қорғау картасы. 14. Әкімшілік-территориялық карта. 15. М. Қашқари картасы берілген.

6-сыныптың атласында Азия. Саяси карта.Қазақстан. Әкімшілік карта халық санының динамикасы, халықаралық миграция, отын өнеркәсібі, өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, жалпы аймақтық өнім, транспорт, автомобиль жолының тығыздығы мен тасымалданған жүк, сыртқы сауда, экономикалық аудандар деген бөлімдер бар.

Атласпен жұмыс істеу барысында  оқушылар бір-бірінің жауаптарын тек  сере алады және географиялық ата  улар картаны пайдаланып жер бедерінің  кескінін құрып, аймаққа кешенді  сипаттама, суреттеме бере алады. Бүгінгі  карталарды білім көзі деп айтуға болады. Атласта мектеп бағдарламасының барлық бөлімдеріне арналған жоғарғы ақпараттық және өзектілігімен ерекшеленетін картографиялық материалдар бар. Географиялық оқытудағы  ҚР Білім және ғылым министрлігі ұсынған бұл отандық атластар биыл тұңғыш рет жарық көріп отыр. Сондықтар бұл атлас ғалым Ұ. Есназарованың география пәні бойынша отандық оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешенге қосқан үлкен еңбегі.

Географиялық атлас орта мектептердегі  географиялық мұғалімдеріне арналған. Сонымен қатар педогогикалық  институтының студентінің географиясына көмекші құрал ретінде қызмет атқарды.

Атлас үш рет басылып шықты. Әр басылымында әлемдегі болып жатқан өзгерістер ескеріліп, қайтадан басылып отырды.

Негізгі / төртінші / басылымы орта мектептегі жаңа бағдарламаға сәйкес басылып шықты. Атлас өткен басылымдарын структурасына, көлеміне, мазмұнына байланысты ерекшеленеді.

Соңғы басылып шыққан атласқа мына төмендегідей толықтырулар мен өзгерістер енгізілген:

Шет елдік мемлекеттерінің ауыл шаруашылығы мен кәсіпорындары  бір картада көрсетілген. Бұл бір мемлекетінің ауыл шаруашылығын, географиялық дамуын бір жерден алуға көмектеседі.

Климаттық, геологиялық, материк тер  карталары әлемдік аналогиялық  карталармен   ауыстырылған, ешқандай өзгеріссіз.

Бұл шешім әлем дамуының, табиғат дамуын жалпы түсінуге мүмкіндік береді.

             

Лекция №14,15.

Жергілікті  түсірулер.

1. Түсірулердің түрлері.

2. Жергілікті жердің  сызықтық түсіруі.

3. Биіктік түсірулер.

4. Аэрокосмостық түсірулер.

Топографиялық түсірулер  топографиялық карталар мен планды құрастыру үшін далалық және камералық жұмыстар комплексінен тұрады. Инженерлік геодезияда әдетте 1:5000, 1:2000, 1:500 ірі масштабты түсірулер жүргізіледі. Топографиялық пландарда барлық нысандар және жергілікті жер бедері, жерасты және жерүсті коммуникациялар бейнеленеді.

Жергілікті түсірулер – бұл ірі масштабты карта мен пландарды дайындаудағы өндірістік жұмыстардың белгілі бір кезеңі. Өндірістік жұмыстар төмендегідей сатылардан тұрады: