Шеттік қаңқаның онтогенезі; Дене жасушаларының микроскопиялық құрылысы

Цито-эндоплазмалық торды 1945 ж К.Р.Портер ашты.жұқа жарғақшалар цитоплазма ішінде жайпақ ұзынша, түтікшелі, көпіршікті жүйе түзіп орналасады. Онда ферменттер жүйесі көп болатындықтан белок қоюлығы өте жоғары болады. Эндоплазмалық тордың даму деңгейі, құрылыс ерекшелігі әртүрлі жасушалардың атқаратын қызметіне сәйкес өзгеріп отырады. Оның үш түйіршікті, түйіршіксіз, бір бірімен байланысқан жерінде өткінші түрлері болады.

Түйіршікті ЭПТ барлық жарғақшалар мен жасушалардан шығатын белоктар түзілуін белок молекулаларының бастапқы фертменттер арқылы ыдрауын генетикалық ақпаратты тілінен белоктағы амин қышқылының тіліне аударуына кейінгі өзгерісін қамтамасыз етеді. Жайпақ жарғақша қуыс және түтікше көпіршіктерден құралған. Қуыстарының ені 20 нм жуық, диаметрі бірнеше мкм жетуі мүмкін. Бұл ЭПТ атқаратын қызметіне орай өзгеріп отырады. Гиалоплазмада рибосалар полисомалар, түйіршікті ЭПТ жарғақшасымен байланысып орналасды да қуыстарды жұқартатын ерекше белоктар сақтап, аталық жасушадан басқа барлық жасушаларда кездеседі, әсіресе арнайы белок түзетін ұйқы без ацинусының безді эпителиінде, коллаген, басқа белоктар түзетін фибробластар және имноглулиндер бөлетін плазмалық жасушаларда бақалады. Жасуша цитоплзамасында шоғырланған ЭПТға негізгі боялу тән, нейрондарда ол бояғыш сүйгіш негіз «ниссль денешігі» аталып, жарық микроскопта жақсы көрінеді.

Түйіршіксіз ЭПТ да 20-100 нм диаметрлі түтікше, өзекше, цитерна және көпіршікше ұштасқан жарғақшалар торы түзеді. Бетінде рибосомалар болмайды, липидтерді, ликогенді, холистеринді түзеді; ішкі сыртқы әсерлерден пайда болған заттарды уытсыздандырады, кальций иондарын жинақтап, атқаратын қызметіне қарай әртүрлі шоғырландырады. Кейінгі қызметін стероидты гормондар бөлетін бүйрек безінің қыртыс затындағы жасушалардан, ең Лейдик жасушаларынан, анлық бездегі лютиацидтерден көруге болады.

Өткінші ЭПТ қалыптаса бастаған Гольджи аппараты бетінде түйіршікті ЭПТның түйіршіксіз түріне ауысу үлескісі де кездеседі. Бұнда түтікшелер бөлшектерге бөлініп, көмкөрілген тасымалдаушы көпіршіктер құрады, олар ЭПТ материалын гольджи аппаратына тасиды.

Гольджи аппаратын 1898 ж итальян ғалымы Камилло Гольджи «ішкі то тәрізді аппарат» деп атады. Ол күрделі жарғақшалы тұрақты қосынды. Үш негізгі элементтерден жайпақ цимтериялар бумасынан; торсылдақтардан; секрет бөлетін көпіршіктерден құралады. Бұлардың бәрін диктиосаома деп атайды.

Митохондрийды 1850жылы Р.А.Келликер «Саркасома»деп атағанымен, оған осы атауды 898жылы Чех ғалымы бенда берді. Ол стероидтар биотүзілуіне май қышқылдар тотығуына, нуклеин қышқылдарының түзілуіне қатысады. Сопақша, шар. Таяқша, жіпше тәрізді, басқа да түрлі болып өзгермелі келеді ені 0,2-2мкм,  ұзындығы 2-10мкм, саны бірден бес жүз мыңға дейін жетеді. Митохондрий ішкі және сыртқы жарғақшадан тұрады.

Лизосоманы 1949жылы Де Дюв Кристиян Рене ашты. Жасуша ішіндегі ірі молекулаларының қорытылуына қатысады. Лизосомаларды анықтау үшін, ыдырату ферменттерін табады. Фаголизосома лизосомамен фагосоманың қосылуынан пай да болады, оны гетерофагосома деп атайды. Ол жарғақшалы көпіршік, жасушадан тыс кездесіп, ішінде қорытылуға арналған материалдар сақтайды. Бұл материалдың бұзылуын гетерофагия деп атайды, ол ұлпа жасушаларының қызметінде маңызды рөл атқарады. лизосома ферменттерінің тапшылығы жасушада қорытылмаған зат жиналуын, оның қажетті қызметін бұзып, организмде нешетүрлі аурулар туғызады. ол Алдымен некйрон, макрофагтар, фибробластар, остеобластар бұзылуына, олар қаңқа, жүйке жүйесі, бауыр, көк бауыр құрылысын және қызметін бұзуға дейін барады. Гетерофагияда бүйрек түтікшелеріндегі жасушалар кеңістіктегі белоктарды ұстап алып, аминқышқылдарына дейін ыдыратып, қайтадан қанға таратады, ал қалқанша без жасушалары белок матрицасынан йод сақтайтын гормондарды бқліп алып, қайтадан олардың қанға сіңірілуіне қатысады. Бұл құбылыстар бәрі ағзаның қызметінің күрделі бұзылуына жеткізеді. Лизосома мен аутофагосома қосылуынан, аутофаголизосома түзіледі. Ол бұзылатын жасушаның құрам бөліктерін сақтайтын жарғақшалы көпіршіктен тұрады. Ол материалдарды қорыту процесі аутофагия деп аталып, митохондрий, рибосома шоғырын жарғақша бөлшегін қорытатындықтан жасуша құрылымын тұрақты жаңартуды қамтамасыз етеді. Жасуша құрам бөліктерін қоршауға арналған жарғақшаларды түйіршікті ЭПТ береді.

Пероксисомалар құрылысы жағынан лизосомаларға ұқсайтын жарғақшалы шар немесе ұзынша көпіршік тәрізді, талшықты, түтікшелерден тұрып, біркелкі ұсақ түйіршікті құрылым болып келеді. Диаметрі 0,04-0,25мкм кішкетай перксисомалар жасушаларда макрофагтарда бүйрек түтікшелерінің доғарғы жағындағы жасушаларда кездеседі. Төрт бес күнде бір жаңарып тұрады. Пероксисомалар митохондрийлермен бірге жасушадан оттегіні қайта пайдаланудың басты орталығы болып келеді. Тотыққан аминқышқылдары, көмірсулар, басқа да қосындылар жасушадағы өте күшті сутек  тотығын құрып, пероксисома көмегімен оны ыдыратып, оттегі мен сутегін бөледі. Пероксисома жасушалары сутек тотығының жарақаттануына қорғайды. Бүйректер мен бауырда ірі перксисома көптеген заттарды залалсыздандыруда басты рқл атқарады.

Рибосоманы электронды микромкоп көмегімен 1953жылы румын ғалымы Паладе Джордж Эмиль ашып, 1958жылы Роберт оны «рибосома» деп атаүлкені ожау тәрізді, ған. Ол кішкентай, тығыз жарғақшасыз тұрақты қосынды, аминқышқылдары полипептид тізбегінде қосылып, белок түзілуін қамтамасыз етеді. Әр рибосома қос ассиметриялы бірліктен тұрады. Кішкентайы телефон трубкасы тәрізді, РНКны байланыстырады, пептид тізбегінің қосылуын катализ дейді. Рибосомалар цитоплазмада жалқы кездесуі және шоғырлар құруы мүмкін, кейінгінің белок түзуі кіші бірліктің аРНК үлесімен байлынасынан басталып, одан кейін рибосома аРНК тізбегін бойлай жылжиды, әр кезеңде рибосомаға тРНК молекулалары антикодон аРНК кодонына сай комплементті болатындықтан арнайы қосылу жүреді. Полипептидте жиырмаға жуық аминқышқылдары  бір секундта қосылады, орташа көлемді молекуласы 20-60секундта түзіледі. Белок тізбегі аяқталғасымен, бірліктер ыдырайды, аРНКдан босайды. Бір рибосома белок түзілуі болған кезде, жаңа рибосома бос және аНРК орнын алады. Белсенді түрде тасымалдаудығы аРНК полисомаларда орналасады.

Жасуша орталығы екі қуыс цилиндр тәрізді, қзындығы 0,3-0,5мкм, диаметрі 0,15-0,2мкм құрылым центроильден құралған. Олар бір біріне жақын өзара перпендикулярлы жазықтықта орналасады. Әр центроиль жартылай бірлескен микротүтікшелерден көлдеңен белок көпіршесі бар тоғыз триплеттен тұрады, олардың ортасында микротүтікшелері болмайды, оның триплеті шар тәрізді диаметрі 75нм денешіктер мен серіктеріме байланысқан. Одан таралған микротүтікшелер орта сфераны құрайды. Бөлінбеген жасушада қос центроильдер байқалып ядроға тақау орналасады. Жасуша бөлінер алдында кезеңаралық түзілу кезеңінде қос центроилінің екі еселенуі жүру, әр жетілген центроильге тікбұрыш құрып, жас жетімеген процентроильбер құрады. Алғашқы процентроильдереде тоғыз жалқы микротүтікшелер болып, кейін олар триплеттерге айналады, одан соң, қос  центроиль жасуша бетіне тарап митозда бөліну ұршық микротүтікшелерін құратын орталық болып саналады. Сонымен, центросома жасушаның күрделі бөліне процесіне қатысады.

Ядро жасушаның басты қүрам бөліктерінің бірі тектік аппарат ұстайды. Тектік хабарды сақтап таратады, ұрпақтан ұрпаққа береді. Жасуша әдетте бір ядролы болады. Организмде екі көп ядролы жасушаларда кездеседі. Жалпы, ядро пішіні жасушаға сәйкес шар тәрізді, домалақ, куб, призма тәрізді жасушаларда созылыңқы эллипстей болады, жасушада әртүрлі: дәл ортасында, төменгі, шеткі бетінде орналасады. Кезеңаралық жасушының ядросы кариолеммадан, хромотимнен, ядрошықтан және кариоплазмадан тұрады.

Кариолемма микроскопта байқалмайды, электронды микроскоп ол екі жарғақшадан тұратын, арасында ені 20-40нм, қуысы бар, жарғақша ядро саңылауы аймағында қосылатынын көрсетті. Кариолемманың сыртқы жарғақшасында түйіршікті ЭПТдағы тордағы сияқты рибосомалар болады, ядро саңылауы қуысында цистерна қуысына сәйкес келіп, онда түзілген материалдар жатады.

Хроматин ядрода байқалып, негізгі бояғышта боялатын ұсақ түйіршіктер, материаладр иінділері ретінде көрінеді. Хромосомаға хроматин кешенінен, беоктардан тұрады, кезеңаралық ядрода ұзын, жұқа ширатылған жіпшелер тәрізді, хроматин арнайы құрылым ретінде байқалады. Ол жануар, өсімдік жасушаларында ядросында үнемі болып, өздігінен ұдайы жаңара алатын құрылым, жасуша бөлінген кезде айқын көрінеді. Бұл кезедегі қарқыныды боялатын денешіктерді Вилгельм фон Вальдейер хромосома деп атаған. Түрлердің әрқайсында, көбіне өзіне тән хромосома саны, мөлшері, пішіні және кариотипі болады. Хромосома ұзына  бойында бір түрлі шиыршықтанбайды, оның екі эухроматин, гетерохроматин түрлері болады.

Эухроматин хромосомасы сигметіне сәйкес, шиыршығы тарқаған, ДНҚ млекуласындағы бірізділіктің аРНК молекуласына жазылуынан ашылған. Бұл сигмент тыныштық күйде боялмайды, жарық микроскопта көрінбейді.

Гетерохроматин конденсияланған тығыз шиыршықты хромосома сигментіне тең болады. Ол негізігі бояғыштармен қарқынды боялады, жарық микроскопта түйіршіктер тәрізді көрінеді. Жарық микроскопта ядрошық кезеңаралық ядрода негізгі бояғыштармен қарқынды боялған ұсақ тығыз түйіршік немесе шар тәрізді денешіе ретінде байқалады, диаметрі 1-3мкм ядро ортасында, бір жағына ығысып орналасады, қоюлығы жоғары рибонуколеопроеиндерін сақтайды. өте ірі ядрошықтар ұрық, қарқынды белоктар түзетін, жылдам қсетін қатерлі ісік жасушаларында тән болып келеді. Электрондв микроскоп ядрошықты талшықты, түйіршікті, аморфты құрам бөлшектер барын көрсетті.

Кариоплазма ядроның сұйық құрам бөлшегі, онда хроматин және ядрошық орналасады. Құрамында сә, ерітілген заттар: РНК, гликопротеиндер, иондар, ферменттер, зат алмасу өнімдері болады.

Қорытынды

Шеттік қаңқа немесе алдыңғы аяқ қаңқасы (кеуделік) және артқы (жамбастық) аяқ сүйектерінен құралған. Қол сүйектері негізінен еркін қозғалмайтын немесе иық белдеуі ( жауырын), еркін қозғалатын немесе қолдың өз сүйектерінен тоқпан жілік, білек және қол басынан тұрады.

Аяқ сүйектері қол сүйектеріне сәйкес келеді. Оларға жамбас белдеуі, ортан жілік, сирақ және аяқ басының сүйектері жатады. Жамбас сүйегі қимылсыз байланысқан үш бөліктен түзілген: мықын, шонданай, шат сүйектері. Осы үш сүйектің біріккен жеріндегі ойысты ұршық ойысы деп атайды. Оған ортан жіліктің ұршық басы енеді. Ортан жілік адам сүйегінің ішіндегі ең ұзын, ең ірісі. Оның денесі –диафизі және екі шеті – эпифизі болады. Жоғарғы басын проксимальды, ал төменгі жағын дистальды эпифизі деп атайды. Сирақ сүйектері екі сүйектен түзілген: асық жілік, шыбық сүйегі,табан сүйектері ұзынша келген бес сүйек. Әрбір табан сүйегінің орта бөлігін денесі, арт жақ тегіс келген жерін негізі, ал алдына жұмырлана біткен бөлігін басы дейді.

2.  Аяқ сүйектері  екі бөлімнен құралады: 1/ еркін  қозғалмайтың бөлім немесе иық  жамбас белдеу; 2/ еркің қозғалатың  бөлім. Иық белдеуге жаурын жатады. Жаурынө жалпақ келген, үшбырышты  сүйек. Оның латеральдік және  қабырғалық беттері, дорсальдік, краниальдік, каудальдік жиектері және үш  бұрышы болады. Жамбас белдеуі- бірөбірімен  шеміршек арқылы жартылай түтаса  байланысқан қос жамбас сүйектерінен  тұрады. Алдыңғы аяқтың еркің  қозғалатың бөлігіне: тоқпан жілік, білек сүйектері, аяқ басы қанқасы  жатады.  Артқы аяқтың еркің  қозғалатын бөлігіне: ортан жілік, сирақ сүйектері, артқы аяқ басы  қанқасы жатады.

Жасуша - тірі ағзалардың (вирустардан басқа) құрылымының ең қарапайым бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын қарапайым тірі жүйе. Жасуша өз алдына жеке ағза ретінде (бактерияда, қарапайымдарда, кейбірбалдырлар мен саңырауқұлақтарда) немесе көп жасушалы жануарлар, өсімдіктер жәнесаңырауқұлақтардың тіндері мен ұлпаларының құрамында кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі жасушасыз формада өтеді. «Клетка» терминін ғылымға 1665 жылы ағылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. 

Пайдаланылған әдебиеттер

Жанабеков К.Ж.,Махашов Е.Ш. Жануарлар анатомиясы. Алматы, Білім 1996; Тоқаев З.К. жануарлар морфологиясы латын ветеринариялық терминологиясымен, Алматы 2008 ж; интернет саиттары: sabaqtar.kz/biologiya/711-r-ara-sharuashylyy.html; vaktobe.kz/afisha/event/9113; bilimdiler.kz