Шетелдік инвестицияларды басқару және реттеуді жетілдіру

Шетелдерден капиталдың ағылып келуіндегі түбегейлі өзгеріс 1984 жылы болды, яғни осы кезде АҚШ-тың күшті ықпалымен шетелдің қаржылық ұйымдарының енуі үшін жағдайлар жасады. Осылайша, қысқа мерзімдік капиталдың им-ііорты және үзақ мерзімдік капиталдың экспорты ырықтандырыл ды.

Капиталдың әлемдік экспортында Батыс Еуропа ерекше орынды алған және алып отыр, оған үіІІ масштабты фактор ьіқпал етті:

- екінші дүние жүзілік  соғысты қаржыландыру;

- Ұлыбритания, Франция, Голландия және Бельгия капиталды ұмтылатын Азия мен Африка территориясында отарлау режимінің болуы;

- Батыс Еуропа интеграциясының  күшеюі.

Соғыстьщ аяқталуы және ықпал ету сферасы батыс-еуропалық капиталдың инвестициялық байланыстарындағы күрделі өзгерістерді туындатты.

Еуропалық Одақ елдеріндегі сыртқы экономикалык қызметті ырықтандыру процесі еуропалық компаниялардын елеулі қаржылық ресурстарының, сонымен бірге долларлық ре-зервтердің үлкен сомаларының жинақталу жағдайларында жүрді.

70-жылдардың ортасынан бастап Еуропаның өнеркәсіптік саясаты бірқатар құрылымдық проблемаларды шешуге

мүмкіндік берді. Олар өнімнің техникалық деңгейі, ғылыми са-лаларының өсуі негізінде капитал экспортын интенсификация-лауға мүмкіндік береді.

АҚШ-тың, сонымен бірге Жапонияның экономикасы ба-сымды бағыт болып табылады. Дегенмен, Еуропа терең энерге-тикалық және шикізаттық тәуелділікте бола отырып, өз мүдделерінің сферасында үшінші дүние елдерінің қазба енеркәсібін сақтауы тиіс.

Соғыстан кейінгі Еуропада елдердің дамуы әр түрлі жыл-дамдықтарында болды. Бұрын топ жарып, алда жүретін Үлыбритания, Франция, Бельгия сйяқты елдер дамудың жоғары қарқыны бар елдерге, соның ішінде Германияға өз позициясын ұсынуға мәжбүр болды.

Соғыстан кейін, күйреген Германияға 1948 жылы дамыған мемлекеттердің қатарына кіру үшін 10 жылдай уақыт қажет болды. Германдьіқ капиталды талқылау нәтижесі, егер 1946 жы-лы оның бастапқы деңгейі нөлдік капиталмен анықталса, ал 1985 жыльі тікелей инвестициялар бойынша ол ірі экспортерлар арасында 4- орынға көтерілгенін көрсетті.

Капиталдың салынған жері бойьгаша Швейцария мен Гол-ландия едәуір өзгерістерді жүзеге асЫрды.

80 - 90-жылдарда Канада елеулі  инвестор болып отыр, ол шетел  инвеСтицйялары ағымыньщ масштабы  мен географиясын арттырды. Оның  айырықша белгілерінің бірі мынау: шетелдер-дегі канадалық банктер өз кәсіпорындарына және капиталды қабылдайтын елдер кәсіпорындарына несиелік қызмет көрсетеді.

Көптеген шетел фирмаларының жарғылық қорларына кана-далық капиталдың қатысуы айқын көрсетілген.

Осылайша, әлемнің саяси картасының басым бөлігі Жапо-ния, Батыс Еуропа және Солтүстік Америка банктерінің қатаң бәсекелестіктерімен толықтырылған. Осы елдердің банктік жүйелері шетелдегі тармақталған жүйені тормен орап тастады. Тармақталған жүйенің едәуір бөлігі халықаралық валюталық-қаржылық орталықтарға негізделген.

Олардың дамуының қазіргі таңдағы кезеңінің ерекшелігі мынада: яғни банктік институттар шетелдегі белгілі бір банк-

терді сатып алуда. Бұл құбылыста араб елдерінің қаржы инсти-туттары ерекше рөлде.

Бәсекедегі маңызды рөлді 1978 жылғы АҚШ-тың федерал-дық заңы ойнады.

Мынаны зор сенімділікпен атап өтуге болады, яғни осы заңды қабылдау - барлық шетел банктерінің ынтымақтастығы тенденциясын күшейте отырып, бәсекелестік күреске жаңа им-пульс берді.

Олардың американдық экономикаға, сонымен қатар, Азия-Тынық мұхиты (АТМ), Шығыс Еуропа, ТМД елдеріне де белгілі бір дәрежеде алдын-ала үйлестірлген басып кірулерін жүзеге асырғандарын айырықша атап өткен жөн.

  Дамушы елдердің инвестициялық саясаты.

70-жылдардың басында-ақ  көптеген экономистер Чили өнеркәсібінің әлемдік деңгейден артта қалғандығын анықтады. Чилидің экономикалық саясатындағы күрт өзгерістер елеулі болды және жоспарлық модельдің орнына реттелетін модельдер қолданылды.

Осылайша, Чилидегі реформалардың бірінші кезеңі сыртқы саудамен салыстырғанда капитал нарығын қажетті ырықтандырумен қамтамасыз етпеді. Мұның дәлелі ретінде мы-налар қарастырылады, 70-жылдары ұсақ кәсіпкерлерге, инве-сторларға, фермерлерге бұрын-соңды жеңілдікпен берілген қарыздар (преференциалдық заемдар) жүйесі едәуір тарылды.

Дегенмен, капитал нарығын ырықтандыру жолындағы кейбір қадамдардың болып жатқандығын атап өту керек. Оған елдегі масштабты жекешелендіру ықпал етті, ол коммерциялық банктердің кезеңдік жекешелендірілуіне өз әсерін тигізді.

Проценттік мөлшерлемелер, банктік депозиттердің шартта-ры мемлекеттік бақылау шеңберінен шыға бастады, ал елде туындап жатқан жаңа қаржылық институттар іскерлік бел-сенділікті күшейтуге мүмкіндік алды.

Шетелдік банктер белгілі бір жеңілдетілген шарттарға ие болды және шектеулер тізімі едәуір қысқарды. Осы кезде мем-лекет ауыл шаруашылығының кейбір дәстүрлі салаларына іріктелген қолдау жасады. Бірақ бүл кезең елге келіп жатқан ин-вестициялық ағым 60-жылдар деңгейіне жетпей тұрды.

Саудалық ырықтандыру бірқатар жағдайлар жасағаннан кейін, реформаның екінші кезеңінде инвестициялар деңгейінде біртіндеп даму (өсу) байқалды. Өзіміз білетіндей, бюджеттік тапшылық белгілі бір деңгейде тұрды, ал инфляция қарқындары бақылау аймағында болды, инвестиция көлемі маңызды фактор болып табылды.

Бірақ өсіп бара жатқан қарыздық міндеттемелер реформа-лардың осы кезеңінде жылына 1 млрд. $-ға жетті және 1989 жы-лы жиынтық қарыз ағымдағы жылдың жалпы үлттық өнімнін (ЖҰӨ) 80%-не жуық болды.

Бұрын айтығандай, Чилиде елеулі күрделі салымдарды та-лап етпейтін модель қолданылған еді және тиісінше, шетел ка-питалы ағымын белсенді жүргізу 80-жылдардың аяғында дами бастады.

Елдің экспорттық саясаты күрделі салымдар қажеттілігінің белгілі құрылымын алдьін ала анықтады және экспортқа бағытталған өндіріс саласында жұмыс істешін инвесторларды марапаттау (қолдау) жүйесін, яғни қосымша жеңілдіктер мен кепілдемелер беру жүйесін енгізу қажеттілігіне бағыттады.

Шетел инвесторларды өа каігиталын эшномиканьщ кез кея-ген саласына енгізу мүмкіндігін алдъг, ал пайданы шетелге ауда-ру белгілі бір дәрежеде шектелді, Инвесторлар қүрылыга жатқан валюталық нарықтьщ толық ңұқылы еу/бъектісі болуға мүмкіндік алды, еонымен бірге 10 жьш йшвде кенщденген тұрақты салық сзлу жүйееіне ие бешдаі.

Ол елге келетін инвеетицижгар көлешнің белгші бір дәрежеде өсуіне мүмкіндік берді, одар реформаньщ біріішш; ке^ зеңімен салыетырғшда 2 еееге ұлғаійды. Тікелей йнвестиіща-лармен қатар шетел ба^алы в^газдар наршыда жұмыс іст^гге мүмкіндік адды жэне олардың 1994 жылғы арақатынасы; 2;6-2„© млрд. $ боэды.

Жана индустриялык елдер (ЖИЕ) экоиомикасындағы шетел инвестнцвялары. Азия елдерінің өнеркәсібін гүлденген елдерге айналдырған факгорлардың бірі - оларға шетеп капміа-лының құйылуы. ЖИЕ-нің индустрияландыру процесі үш ке-зеңге бөлінеді және онық өзіндік ерекшеліктері бар.

- импортты алмастыратын  стратегияны дамыту

— экспорттық потенциал мен базалық салаларды куру

- тылыми салаларды дамытпу

Импортты алмастыратын салалардьщ даму саясатын жүзеге асыру (50-жылдардың ортасы мен аяғы) валюталық қаржыларды үнемдеу және ішкі рынокты тұтыну тауарларымен толтыруды көздейді.

Индустрияландырудың келесі кезеңі (60-жылдар аяғы) ха-лықаралық еңбек бөлінісіндегі өзгерістермен және дамыған ел-дер экономикасындағы құрылымдық қайта құрулармен сәйкес келеді. Осы кезеңдегі дамушы елдердің саясаты жаппай тұтыну өнімдерін шығаратын салаларды дамытуға бағытталған. Бұл саясат қазіргі таңда халықаралық еңбек бөлінісінде елдердің ма-мандануын анықтайтын салаларды құруға мүмкіндік береді.

ЖИЕ-ге дамыған елдердің нарықтарын толтыруға арналған жаппай өнімді өндіруші рөлін бекіту - 70-жылдардың аяғында және 80-жылдардың басында ғылымды қажет ететін салаларды дамыту мен өзіндік ғылыми-техникалық базаны құру ісіне өтуді туындатты. Бұл кезеңнің негізгі қасиеті - ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрылыстық жұмыстардың дамуына мемлекеттік және жекеменшік салымдардың өсуі.

1980-1987 жылдар кезеңінде  ҒЗТКЖ-ға қажетті шығындар ЖҰӨ-де 0,6%-тен 2,2%-ке өсті, 1991 жылы олар 3%-ке  тең бол-ды, ал 2001 жылы оларды ЖҮӨ-де 5%-ке дейін жеткізу жоспар-ланады.

Осы кезеңде электрондық және электротехникалық өнер-кәсіп, металл өндеу, автомобильдік, химиялық, авиациялық және аэрокосмостық өнеркәсіптер өте жедел қарқынмен дамыды. Жоғары технологиялық тауарларды өндіруге қайта бағдарлану жүріп жатыр.

Бұл қайта бағдарлану ЖҮӨ-нің даму қарқынын төмендегі деңгейге жеткізуге мүмкіндік берді: Малайзия - 9,94%, Таиланд- 10%.

1990 жылы Корея, Сингапур, Гонгконг, Тайвань сияқты "төрт  айдаһардың" жиынтық ЖҮӨ-і 505 млрд. $-ға тең болды.

1960 жылдарға дейін Оңтүстік Корея, АҚШ көмегі есебінен өмір сүрді, оның көлемі 50-жылдарды ЖӨӨ-нің 6%-нен 14%-не дейін өзгеріп отырды. Бұл кезеңде өнеркәсіптің дамуы импорт-алмастырушы сипатта болды.

60-жылдардың басынан бастап  Оңтүстік Корея дамудың экспортқа  бағыттапған стратегиясын жүзеге асыруға кірісті. Мөлшерлеме дайын өнеркәсіптік өнімнің экспортына жасалды, бұл күрделі ресурстары жоқ және ауыл шаруашылығы бар ел-дерге тән құбылыс. Шетел капиталын тарту кезінде экспорттық өндірісті құру көзделеді.

Шетел капиталын нысаналы және тиімді қолдану "сеулдык экономикалық ғажайып құпияларының бірі" болып табылады.

Кредитолардың кең пейілділігі стратегиялық ойлармен және еңбек ақының аздаған шығындарымен түсіндіріледі.

1963-1969 жылдар аралығында  шетел капиталы ішкі күрделі  салымдардың 44%-ін қамтамасыз етті. 1972-1976 жылдары Оңтүстік Кореядағы мемлекеттік қарыздар үлесі 3 есе, ал жеке меншік несиелер 2,5 есе ұлғайды. АҚШ пен Жапониядан алына-тын мемлекеттік қарыздар өте тиімді жағдайларда ұсынылды: 1-3% және жеңілдік мерзімі 9 жылдан жоғары. Жапондық қарыздардың өте тартымдылығы арқасында, 1967-1978 жылда-ры Жапонияның Оңтүстік Кореяға ұсынатын қарыздық қаржыларының жалпы сомасындағы мемлекеттік қарыздар 21%-ке және жеке меншік күрделі қаржылар 21,5% -ке тең үлесті алды.

Уақыт өте шетел капиталының келіп түсуінің белгілі бір формалары өзгеріп отырады. 80-жылдардың ортасында Жапо-ния, АҚШ және бір қатар қаржы ұйымдарынан (Даму мен қайта құрудың халықаралық банкі, Дамудың Азиялық банкі, ХВҚ алынған мемлекеттік қарыздар 13 млрд. $-ға жуық болды, олар-дың 70%-і инфрақұрылымды қаржыландыруға жұмсалады. Же-ке меншік несиелер өте қысқа мерзімге және қатаң шарттар негізінде берілді, олар өндірісті кеңейтуге және ағымдағы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге бағытталды.

Несиелік капиталдық экспорт өте маңызды болды және ол күрделі қаржылардың негізгі формасы болды.

1980-1985 жылдар аралығында  қаржылық құралдардың жалпы ағымы 100 млрд. $-ға жуық болды.

Жинақталудың қайнар көзі ретіндегі тікелей инвестициялар шетелдік қарыздармен салыстырғанда өте қарапайым орынды алып түрды. Осылайша, 1981 жылы шетел қарыздары 32,500 млн. $-ға жуық, ал тікелей инвестициялар көлеміг 1758 млн. $-ға тең болды.

1981 жылға дейін тікелей  жапондық инвестициялардың жалпы  санының 55%-і Оңтүстік Кореяның  үлесінде болды.

1981 жылдың аяғына таман тікелей шетел инвестициялары-ның жалпы санының 1%-і қазба өнеркәсібіне, 75%-і өңдеуші өнеркәсіпке және 24%-і қызмет көрсету саласына салынды.

Бұл "сеулдық ғажайыптың" құраушылары инвестициялық саясат ерекшеліктерінен туындап отыр:

-   елдің   материалдық   құндылықтарының   70%-і   сыртқы айырбас арналарына тартылды, іс жүзінде ол Тайвань мен Ни-дерландыдан кейінгі үшінші орынды қамтамасыз етеді;

- Оңтүстік Кореядағы өндіріс  Батыс технологиясы мен ме-неджметіне  негізделді, оның өзі американдық және жапондық фирмалардың тікелей бақылауында болды. 30 жыл ішінде Корея экономикасына 10000-ға жуық шетел технологиясы импорттал-ды, ал өнімнің кореялық үлгілерін жасау шетелдік "ноу-хауды" және тікелей санкцияланған қарыз алуды қолдану арқылы ақыл-ой потециалын тартуды талап етті.

-  Оңтұстік Кореяның  инвестициялық саясаты экономика-ның  өте жабық типін қалыптастырды, жалпы активтегі шетел капиталы  бар біріккен кәсіпорынның үлесі 2% көлемінде тер-беліп отырды, осы  көрсеткіш Сингапурда- 25%-ке, ал Гонконг-те- 15%-ке тең болды.

Оңтүстік Кореяға шетелдік салымдардың өте қатаң және шатысқан регламенттеуі тән.

Тізім саны 100-ден асатын ауыл және орман шаруашылығы, қаржы сферасы, сақтандыру, көтерме сауда, байланыс және тағы басқалар сияқты салалар өз күшін сақтап қалды.

1997 жылғы экономиканы  ырықтандыру процесіне Сыртқы  сауда ұйымының араласуы салдарынан 67 сала жабық күйінде қалды. Шетел  инвесторлары үшін кореялық компаниялар  акция-ларының үлесі (сатып алуға  арналған) 15%-тен аспайды.

Оңтүстік Кореядағы сияқты барлық азиялық ЖИЕ-де неси-елік капиталдың экспорты мемлекеттік немесе жеке меншік жолдар бойынша жеңілдетілген және коммерциалық шарттар негізінде жүзеге асырылды. ЖИЕ үшін несиелік капиталдың ірі доноры - АҚШ пен Жапония болды.

Оңтүстік Кореяда-Американдық көмектің 51%-і, ал Тай-ваньда - 23%-і шоғырланған.

Барлық жапондық несиелер мен қарыздардың 85%-ке жуығы ЖИЕ-дің үлесінде, соның ішінде: Таиланд - 44%, Ма-лайзия - 21 %, Оңтүстік Корея - 18%.