Шетелдік инвестицияларды басқару және реттеуді жетілдіру

Баяндамада Қазақстанның пайдалы қазбалары өте көп аймақ екені айтылған. Әлемдік мұхитқа шығар жолы жоқ, Қытай шекарасынан батыстағы Орал тауларына дайын созылып жатқан республикада мұнай шикізаты өте мол.

Дамыған елдер фирмаларының республикада өндірісіндегі үлесі де әртүрлі. Алғашқы орында АҚШ тұр. Тікелей инвестиция бағытындағы екінші орынды Оңтүстік Корея компаниялары алады: одан кейінгі орында Ұлыбритания, Түркия және Франция компанияларының үлесінде. Баяндамада барлық шетелдік тікелей инвестициялар 75% Қазақстанның мұнай-газ саласына шоғырланып отырғаны баса айтылған. Ал, өндірісте бұл көрсеткіш 24  % екен. Республикадағы банк жүйесімен телекоммуникация бағытында тікелей инвестиция үлесі аз мөлшерде.

Қазақстан үкіметінің баспасөз қызметі арқылы алынған мәліметтер көп нәрсені айқындайды. Мұнай-газ саласы – пайданың қайнар көзі. Сондықтан тарнсұлттық аомпаниялар ең алдымен соған ұмтылады. Әлемдік саясат пен экономикада басымдығын көрсетіп қалуға ұмтылатын Американың Қазақстан мұнайынан басқалардан артық үлес алуы да заңды. Бір жағынан табысты тез беретін «Қара алтын» шетелдіктер үшін арзанға түседі. Оның үстіне Қазақстанның қазіргі даму жағдайында жұмыс күші де қымбат емес.

Жалпы, инвестициялармен үйлестірген және оралымды жұмыс жүргізу бір кезеңнің ғана міндеті болып қалмай, үнемі тұрақты түрде атқарылатын іс-қимылдар кешенінен айналуы тиіс.

1.2 Қазақстандағы инвестициялық саясаттың бағыттары

 

Елімізде инвестициялардың әлеуметтік-экономикалық <5ағыты қаржы-экономикалық бағытына қарағанда оншалықты анық байқалмаса да, уақыт өткен сайын бірте-бірте айқындалып келеді. Мәселен, «ТеңгізШеврОйл» ЖШС БК екі ірі жобаның қүрылысы үшін кәсіби-техникалық түрғыдан маман даярлайтын Оқу орталығын ашты. Корпорация басшылығы қазақстандық жұмысшылардың орталықта алған білімдерін келешекте де басқа жобаларды жүзеге асыру барысында тиімді қолданатынын алға тартады. Бүгінге дейін орталык ғимаратын күрделі жөндеуден өткізуге және қажетті жабдықтармен жабдықтауға 4 млн. доллар жұмсалды. Жалпы «ТеңгізШеврОйл» компаниясы оқу бағдарламасына 36 млн. долларға дейін қаржы жұмсауды өз міндетіне алып отыр.

Қазіргі таңда КСРО-дан қалған кеңістік нарығы өзінің жоғары тәуекелділік деңгейімен ерекшеленеді. Сондықтан, Қазақстандағы инвестициялық тәуекел деңгейін төмендету мақсатында, халықаралық сауда мен инвестицияларға қатысты саяси тәуекелдерді сақтандырумен айналысатын «Экспорттық несиелер мен инвестицияларды сақтавдыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясы» АҚ құрылды. Аталмыш корпорация мен ҚР Президенті жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесінің іс-әрекеті қазіргі инвесторлардың мемлекетімізге деген сенімін арттырып қана қоймай, жаңа инвесторларды тартуға да елеулі септігін тигізеді. Осының нәтижесінде макродеңгейде - Қазақстанның халықаралық инвестициялық орны нығайса, микродеңгейде - шетелдік және ұлггық инвесторлардың активтері портфелінің тиімді диверсификациясын қамтамасыз ету үшін күшті қаржылық және басқа да құралдардың жаңа сапалы жүйесі қалыптасады.

Жалпы, инвестициялық процесс бірқатар негізгі және қосалқы мәселелермен қатар жүреді. Негізгі мәселелерге мыналарды жатқызуға болады:

-   еліміздегі экологиялық  жағдайдың үздіксіз нашарлауы.  Ірі мүнай компаниялары   мен   өзге   кәсіпорындардың   қоршаған   ортаны   ластап жатқандығы белгілі. Кәсіпкер табиғи ресурстарды ұтымсыз пайдалана және экология туралы жан-жақты ойластырылмаған отандық зандардан бас тарта отырып, өндіруші салаларға қаржы салуға тырысады;

-   ұлттық және шетелдік  инвестициялардың шикізаттық бағытының  күшеюі, яғни инвестициялардың едәуір  басым бөлігі тау-кен өнеркәсібіне  бағытталып, олардың экономика салалары  бойынша ұтымсыз таралғаны анық  байқалады;

- мемлекеттік өнеркәсіп және технология саясатының тиімді де ықпалды үлгісінің жоқтығы;

-   елімізге шетелдік  жұмысшылардың келуіне байланысты  жергілікті халықтың жұмыспен  қамтылмауы;

-   экономиканың инфрақүрылым  нысандарын дамыту және қаржылан-дырудың  қажеттігі;

-   отандық статистикалық  мәліметтер мен халықаралық ұйымдардың  мәліметтері арасындағы сәйкессіздіктің  салдарынан инвестиция көлемін  есептеу мен талдауға қажетті  әдістемелік базаның жеткілікті  дәрежеде дамымауы;

-   шетелдік инвесторлардың  компаниялардың жарғылық капиталына қатысу және ену деңгейі бойынша салалар мен өндірістердің бір-бірінен ерекшеленуі;

инвестициялық    жобаларды     басқарудың    жан-жақты    дамыған әдістемесін қолдану тәжірибесінің жоқтығы және т.б.

Ал, цосалцы мәселелер қатарына келесілерді енгізуге болады:

-    инвесторлар    өндіретін   тауарлардың   сапасын   стандарттау    мен сертификаттау   жөніндегі   мемлекеттік   қызмет   жұмысын   жетілдірудің қажеттігі;

- корпоративті басқару  жүйесінің жеткілікті дәрежеде  дамымауы;

- импорт алмастыру тиімділігін көтеру қажеттігі;

-  қазіргі таңдағы халықаралық  менеджмент пен маркетингтің  әдістерін білетін білікті мамандардың  жетіспеушілігі;

-  шетелдік инвесторлармен  келісімшарттар түзуге қажетті  құжаттарды әзірлеудің   шектен   тыс   бюрократияландырылуы   және   мұнымен   қоса, еліміздің    қолайлы    инвестициялық    ахуалын    қалыптастыруға    кедергі келтіретін сыбайлас жемқорлық мәселесінің ушығуы.

Жоғарыда аталған барлық мәселелерді шешу үшін инвестиция саласы мен өзге секторларға қатысты завдарды одан әрі жетілдіру және оң нәтиже беретін даму бағдарламалары мен тұжырымдамаларын дайындау қажет. Сонымен қатар, келеңсіз нәтижелердің алдын алу үшін инвестициялық жобаларды әзірлеу және іріктеу кезінде негізге алынатын критерийлер жүйесін түзу керек. Қазақстандық және шетелдік инвесторлар консорциумының қүрылуы, біздің ойымызша, олардың қызметін тиімді үйлестіруге, шетелдік және отандық инвесторлардың ел экономикасына қатысу үлестерінің теңгерімділігін қамтамасыз етуге, инвестициялык стратегия саласына қатысты үсыныстарды әзірлеуге және шетелдік капиталдың ұлттық компанияларды ығыстырмай, оларды толықтырушы рөлін нығайтуға мүмкіндік береді.

 

 

Инвестиция түрлері мен тәекелшілдік

 деңгейінің байланысы

 

3-түрі	2-түрі	1-түрі	4-түрі
Жаңа өндірістерді салуға инвестициялар	Өөндірісті кеңетуге инвестициялар	Тиімділікті арттыруға инвестициялар	Мемлекеттік ұйымдардың талаптарын орындауға инвестициялар
Тәуекелшілікдіктің жоғарғы деңгейі		Тәуекелшілікдіктің төменгі деңгейі

 

Инвестициялық жобаларды құру және іске асыру мынадай кезеңдерден тұрады:

1. инвестициялық ұғымды қалыптастыру;
2. инвестициялық мумкіншіліктерді зерттеу;
3. жобаны техникалық – экономикалық негіздеу;
4. жеро участкесін алу немесе жалға алу; келісім құжаттарын дайындау;
5. құрылыс – монтаж жұмыстарын жүргізіп іске беру;
6. обьектіні қолдану, экономикалық көрсеткіштердің мониторингі.

Инвестициялық саясаттың әлеуметтік-экономикалық салдарын ескере отырып, Қазақстан экономиканың қаржылық тұрақтануы сатысына ену кезеңінде қатаң әдістерді қолдана бастады, бұл әдістер төмендегі бағыттарды қамтиды:

•   үкіметтік несиелер мен кепілдемелерді шектеу (өйткені үкіметтік несие алдын-ала ақы төлеуді; кепілдемелерді ұсынуды және белгілі сомалардың процентімен қайтарылуын талап етеді).

Мұндай жағдайда елге келіп жатқан шетел инвесторларын көбейтуге арналған мүмкіндіктер кеңейіп жатыр. Капиталды тартудың мұндай формасының басымдылығы әртүрлі түсіндіріледі:

•  тікелей шетел инвесторлары донордың ұзақ мерзімдік мүдделерінің жүзеге асуына мүмкіндік береді;

• донордың өндірістік процесті басқаруға қатысу мүмкіндігі болуы тиіс;

•  елеулі көлемде қаржылық ресурстардың ағылып келуін қамтамасыз етеді, ол сыртқы қарыздардың төлену проблемасына әсер етпейді;

• тікелей шетел инвестициялары іскерлік және шаруашылық белсенділікті қамтамасыз ете отырып, өндірістік және ғылыми-техникалық ынтымақтастықтың әр түрлі  формаларының кең түрде таралуына ықпал етеді.

Мұның барлығы Үкіметтің орта мерзімдік инвестициялық бағдарламасын қабылдау және жүзеге асыру үшін бағыт-бағдар

5 беруге мүмкіндік жасады. Объектілерді салу және сатып алумен ; қатар шетел капиталын салу бағыттарына мыналар жатады:

• біріккен және төл кәсіпорындарды құру;

• шетел компанияларының басқаруына объектілерді беру;

•   акционерлеу   жолы   арқылы   кәсіпорындарды   жекеше-іендіру процесіне донорлардың қатысуын кеңейту;

• банктік мекемелерді инвестициялау.

Қолданылатын бағыттар сипатында елеулі өзгерістер болуда:

•  Біріккен кәсіпорындардың делдалдық-өткізу және сатып I алу қызметі салаларында емес, өндірістік, банктік, құрылыстық

қызметте, аграрлық секторда ұлғаюы.

1997 жылы қызмет етіп  жатқан біріккен кәсіпорындардың : жалпы   саны   1388,   ал   шетел   инвесторларының   басқаруына  берілген кәсіпорындар саны 100-ден  астам болды.

Бір кеңістіктегі серіктестердің мүдделері, өндірістік міндетгер сияқты, өнімді өткізудің белгілі бір нарығында тоғысады.

•  Қазақстан Республикасы экономикасына тартылатын ай-налым капиталының ұлғаюы жеке жобалар бойынша жекеше-лендіру процесінде көрініс тапты.

Оның өрістеуі белгілі мөлшерде төлем төлемеу дағдарысы |'сияқты түйінді мәселені жеңілдетті, өндірістердің іскерлік бел-[ сенділігін көтеруге және озық технологияларға өту процесін же-^делдетуге мүмкіндік береді.

Дегенмен, бірқатар жағымсыздықтар да кездеседі, олар рес-і публиканың      экономикалық      қауіпсіздігіне      әсер      ететін қатерлердің пайда болуына жағдай жасайды. Олар мыналар :

1. Бұрынғысынша донор  үшін өте тартымды болып табыла-тын  мұнай-газ саласы, қара және түсті  металлургия, ақырғы |* нәтижесінде  олар халық шаруашылығындағы жекелеген сала-I* лардың дамуындағы алшақтықтың ұлғаюына ықпал етеді.

Шетел инвестицияларын осылайша орналастыру шетел инвесторларының (темекі, кондитерлік, маргарин өндірісі және |т.б.) қызмет етуін монополиялық тұрғыда бекітілуіне ықпал етті.

2. Шетелдік тікелей инвестициялар құрылымында үлкең үлесті - несиелер, займдар, ссудалар алып жатыр. Оларды негізгі инвестор кәсіпорыннан филиалдар мен еншілес компа-ниялар алады. Мұндай фирмааралық инвестициялау киындап бара жатыр. Соның салдарынан фирмааралық қарыздар қалыптасуда және ұсынудың қатаң жағдайлары кезінде коммер-циялық несиелеу кеңейтілуде.

3. Фирмааралық несиелерді  қолдану, сонымен бірге бас компаниядан  қаржылану көп жағдайда инвестициялаудың  өзінің көлеміне тең емес пайданың  ауысуына әкеліп соғады.

Мысалы, әлемдік тәжірибедегі шынайы салым жоспар-ланған инвестициялар сомасының 20%-нен асқан жоқ, ал пайда-ны қайта инвестициялаудың бұдан кейінгі процесі бухгалтерлік және басқа да әдістерсіз қаржылардың негізсіз ағылып кетуіне

әкеліп соғады.

Соңғылар тікелей де, жанама да табыстардың елден негізсіз

"шыгып кетуіне" ықпал  етеді.

4. Ел экономикасындағы  өңдеуші емес, шикізат салаларын  инвестициялау теріс жағдайларға  әкеліп соғады, олардың ішінде  ерекше орынды дивидендтер алады, олар саланың экспорттық көлемінің елеулі бөлігін құрайды.

Бұл жағдайда кеден арқылы шетелге өнімнің едәуір көлемінің өтуі кезінде экспорттык валюталық түсім пропорцио-ңалды дәрежеде өспейді.

5.  Шетелдік инвестициялаудың  басқа формаларымен салы-стырғанда, тікелей инвестициялар ағымын қатаң түрде реттеу өте ауыр, нәтижесінде ол төлем балансы жағдайына белгілі

дәрежеде әсер етеді.

6.  Бүкіл әлемдік тәжірибедегідей, Қазақстан Республикасы-на тікелей  шетел инвестицияларын тарту  үзақ мерзімдік бола-шақты   айқындай   алмайды.   Тәжірибеде   көптеген   донорлар міндеттемелер шеңберін орындауға қабілетсіз болып келеді, тиісінше   ол   төлем   балансына,   жүмыскерлердің   әлеуметтік түрақсыздығы жағдайына әсер етеді.

Қазақстандағы объектілер басқаруға өте тиімді жағдай-ларда беріледі: әлеуметтік объектілерді қамтамасыз етілуден босатылады, жүмыскерлер санын қысқартуда еркіндік беріледі

және экспортқа бағытталған өндірістер құнға үстеме салықтан босатылады.

Соньшен бірге, белгілі бір өндіріске салынған инвестиция-лар кейінгі жылдары едәуір көлемде коммерциялық несиелеу құнынан асып кетті.

7. Ақпараттық нарықтардың  қүрылмағандығы - шетелдік басқаруға  өту шарасының шектен тыс жабық  түрде жүретіндігін алдын ала  айқындайды, ол көптеген келісімдерді  бақылау мен олардың жүргізуіне  жауапты болуы мүмкін емес.

Нәтижесінде, 1996 жылғы қарыздарды өтеу, еңбек ақыны дер кезінде төлеу, зауыттар жұмысының ырғақтылығы, экспорт-ты ұлғайту сияқты көрсеткіштері - 1995 жылдың объектілерді шетел инвесторларының басқаруына жаппай беру көрсеткіштерінен едәуір төмен болды.

Барлық елдердегі сияқты, Қазақетандағы инвестициялық процестің гүлденуі макроэкономикалық параметрдің твмендегі факторларымен тежеліп отыр.

Олардың біріншісіне мынаны жатқызуға болады: яғни жинақталатьш ресурстардың төмен тиімділікте сіңірілуі, оларды қаржыландыру механизмінің жоқ болуы (сақгандыру, зейне-тақымен қамтамаеыз ету және инвеегациялаудың нарықгық ин-ституттарының қалыптасуының, сонымен бірге жинақтау-лардың салымдарға айналуы механизмінің аяқгалмағандығы).