Түркілердің сәулет өнері және материалдық мәдениеті

3. Археологиялық ескерткіштер

 Археологиялық ескерткіштер, ал біздің заманымыздың межесінен  бастап жазба деректемелер де  Қазақстан территориясында адамзат қоғамының тоқтаусыз дамығандығын айқын дәлелдейді, этникалық-саяси оқиғалардың, алғашқы қауымдық құрылыстан әуелгі таптық, феодалдық қоғамға көшудегі экономикалық және әлеуметтік өзгерістердің күрделі көріністерінің көбін қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Шаруашылық кәсіптің негізгі түрі ретінде көшпелі мал шаруашылығы пайда болып, берік орнады, сонымен бірге отырықшы егіншілікпен өзара қатынас орнығып, қала мәдениет қалыптасты.

Орасан зор территорияда өте  күрделі этникалық процестер  жүріп, қазақ халқының этникалық  тегінің негізі, тайпалар бірлестіктерінің, мемлекеттік құрылымдардың Орта Азия, Сібір, Урал және Шығыс Еуропа тұрғындарымен ежелгі замандағы және әуелгі орта ғасырлардағы сауда-экономикалық, саяси және мәдени байланыстары айқындалды.

4. Көшпелі және жартылай көшпелі халықтың 6-10 ғасырлардағы материалдық мәдениеті.

Қазақстан территориясындағы түріктердің саяси үстемдігі орнағаннан кейін жергілікті тайпалардың барлығының дерік аттары жазба деректемелердің беттерінене енді қайтып кездеспейді. Оларға, әдетте, жеңіп шыққандардың есімі енгізіледі. Олар батыс түрік қағанаты халқының көпшілігі болған, археологиялық зерттеулердің дәлелдегеніндей, қоныстанған байырғы жерлерін, мәдениет пен өнер дәстүрлерін сақтап қалған. Шаруашылық кәсібі, әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастары, тұрмыс салты бойынша, мәдениеті жөнінен түріктерге жақын болғандықтан, олар қағанаттың құрамын бойынша көп қиындықсыз сіңісіп кеткен. Түрік тілдес тайпалардың саяси, экономикалық және этникалық-мәдени жағынан қағанат құрамына бірігуі біртектес, бірақ бытыраңқы этностардың бірігу процесінің басы болды. Сонымен бірге түріктер Қазақстан жеріне жерлеу ескерткіштерінің жаңа түрлерін, тастан жасалған антропоморфты балбалдар тізбекті мүсіндерді алып келді. Олардың ықпалымен жерлеу ғұрпы өзгереді. Молалардың көпшілігінде адамның сүйектері жауға мінген аттарының сүйектерімен бірге жатыр. Материалдық мәдениет байиды, темір үзеңгілер, жебелердің темір ұштарының және қанжарларының, қылыштардың жаңа түрлері пайда болады. Мүсінді металл қаптырмалар жиынтығымен сәнделген жауынгерлік белдіктер, кеңінен тарайды.

 Түрік заманындағы көшпелі  және жартылай көшпелі халықтың ескерткіштері қорымдар, жекелеген қабірлер, кездейсоқ табылған заттар және тастан жасалған тұлғалар түрінде кездеседі. Қазіргі уақытта археологиялық ескерткіштерді нақты тайпалық топтармен теңдестіру үшін деректер әзірше аз болып отыр. Тайпаларды оқшаулап бөлу жөнінде қазіргі уақытта айтылатын пікірлердің кейбіреулерінің шартты сипаты бар. Ертісте қазып ашылған қабірлер тобын ғана азды-көпті сенімді түрде қимақтармен байланыстыруға болады. Жетісудағы, Шығыс Қазақстандағы және Алтайдағы түрік заманындағы обалар өздерінің құрылысы және одан табылған қалдықтар жөнінен бір-біріне өте ұқсас. Қабірлердің сыртқы белгілері – тастан не топырақтан үйген аласа үйінді, оның астындағы қаламалар тік бұрышты немесе шаршы бітімді болып келеді. Адамды жерден қазылған сопақша келген шұңқырға жерлеген. Өлген адаммен бірге киім-кешектері, сәндік заттары, қаруы қойылған. Аттың өлігін қуысқа, шұңқырдың түбінен жоғары таман, аяқтарын бүгіп бүйірінен салған. Кейде аттың орнына қабірге оның басы мен кесек еттерін немесе тұяқтарымен бірге терісін салған. Сол кезге тән нәрсе ретінде Жетісудағы Қызылқайнар қорымындағы бір қабірді сипаттауға болады. Обаның диаметрі 7 метр, биіктігі 0,3 метр; үйінді тастан тұрғызылған, оны белдеулей тас қаланған. Үйіндінің астында екі қабір бар. Олардың бірінен жүгенделген аттың қаңқасы шықты. Адамның қаңқасы терістік жағында созылған қалпында, шалқасынан жатыр. Оң қолы созылған күйінде жанына, сол қолы кеудесіне қойылып жерленген. Қабір шұңқырынан темір қанжар, темір тоғаның сынықтары, сдақтың сүйек қаптырмалары, жебенің ұштары, белбеудің түрлі қаптырмалары табылды.

6-10 ғ қабірлердің көбі Шығыс Қазақстанды және Ертіс аңғарында, Трофимовка І және ІІ, Покровка, Качира және Бобросо І және ІІ қорымдарынан зерттелді. Қормыдардағы обалардың бірінші тобының топырақ үйінділері бар. Обалар топ-топ болып орналасқан. Қабір үстіндегі үйінділердің диаметрлері 6 метрден 12 метрге дейін, биіктігі 0,5 метрге дейін. Қабірлер қайың бөренелермен жабылған. Еркектердің қабірлеріндегі заттар: қару-жарақ, ат-тұрман, әйелдер қабірлерінде – тұрмыс заттары, әшекейлер болып келеді. Қабірлерден сондай-ақ жылқы қаңқаларының жекелеген бөлшектері: бас, аяқ сүйектері табылды. Қой сүйектері және балшық ыдыстардың сынықтары ас беру әдет-ғұрпының болғандығын білдіреді. Обалардың екінші тобынан оба астында және қабір шұңқырында өліктердің өртелгенін көрсететін қалдықтар табылды. Оалардың бірінен өртенген сүйектердің қалдықтарымен бірге үш аттың қаңқасы, жауға ұстайтын қару-жарағы шықты.

9-10 ғ обаларда өлікті өртейтін ғұрып бойынша жасалған, үйілген тастың немесе топырақтың астында, не тастан қаланған қоршауда жекелей және бірнеше адам жерленген қабірлер бары анықталды. Қазақстанның оңтүстігіндегі, сырдарияның орта ағысындағы түрік тілдес көшпелі және жартылай көшпелі тайпалардан қалған түрік уақытындағы қабірлердің өзіндік ерекшліктері бар.  Бөріжар қорымын қазған кезде керамика, металдан жасалған бұйымдар шықты. Қабірлердің бірінен темір семсер табылды. Осыған ұқсас бейіт құрылыстары Шаға қорымында зерттелді. Түрік заманындағы осы сияқты зираттар Қаратаудың ретістік беткейінде де кездеседі.

Материалдық мәдениет. Қазылған қабірлерден  алынған археологиялық заттар, ең алдымен сол уақыттағы қару-жарақтардың, ер-тұрман мен әшекейлердің сипаты жөнінде түсінік береді. Шығыс Қазақстандағы қабірлердің бірінен ағаш қынабымен бірге екі жүзді семсер табылды, оның сабы жүрек тәрізді және тік бұрышты кішкене қаптырмалармен сәнделген. Сондай-ақ қиындысы ромб тәрізді найзаның ұшы табылды. Кейбір қабірлерден киім-кешектің қалдықтары сақталған. Бобровское қорымындағы қабірден көкірекшесі былғары, етегі қысқа шекпен мен ұзын жібек желбегейдің қалдықтары табылды. Жазба деректемелер мен археологиялық материалдыр түрік киімінің қандай болғанын топшылауға мүмкіндік береді. Ол жүн және жібек маталардан, сырт киім теріден тігілген. Қабірлерде балшық ыдыстар кездеседі. Олардың бәрі қолдан жапсырылып істелген. Бөріжар қорымынан шыққан керамика шүмекшесі бар құмыра, сапты аяқтар болып келеді. Ежелгі замандағы және әуелгі орта ғасырлардағы Қазақстанның  тарихы бүкіл дүние жүзілік және отандық тарихтың ажырамас құрамдас бөлігі. Ежелгі мекендеушілер орасан зор өлкені бірте-бірте игеріп, еңбек құралдарын жетілдіріп, өздерінің төлтума материалдық және рухани мәдениетін жасады.

Қазақстанның ортағасырдағы қалалық мәдениеті

Қазақстан жеріндегі ортағасырлық мемлекеттер отырықшы егін шаруашылығымен тығыз байланыста болған көшпелі  және жартылай көшпелі мал шаруашылығына  негізделген еді. Көшпелі тайпалар мен отырықшы аймақтардың мәдениеті  органикалық тұтастыққа бірыңғай жүйені құрады.

Батыс-түрік қағанатында ерте ортағасырлық қалалық және егін шаруашылығы мәдениеті  соғдылардың тікелей араласуымен  қалыптасты. Соғдылар ерте ортағасырда  Ұлы Жібек жолындағы – Жетісуда, Жоңғарияда, Шығыс Түркістанда, Солтүстік  Қытайда сауда-саттық, егін шаруашылығына үстемдік жасай бастады. 5-8 ғ Талас, Шу, Іле өзендері алқаптарындағы соғдылар ондаған қалалар мен бекіністер салды. Олар көлемі жағынан Орта Азияның ерте ортағасырлық қалаларынан кем түскен жоқ.

Қазақстан жерінде ежелден отырықшылық тарихи- мәдени ірі аймақтар, ал орта ғасырдың ортасында қалалық мәдениет дамыды. Олардың бірі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу еді. Оңтүстік Қазақстанда Испиджаб, (Сайрам), Газгирд, Шараб, Будухкет, Отырар, Шавгар және Сауран сияқты ірі қалалар бой көтерді. Испиджаб сауда жолы өтетін орталық болды, мұнда көптеген тауарлар өндірілді, бұл жерден маталар, қару-жарақтар, мыс пен темір тасылды. Испиджаб, - деп жазды ортағасырлық авторлардың бірі, - Түркістан шекарасындағы Мәуереннахрдың үлкен де, ірі қалаларының бірі. Ол Алла елдерінің өркендеген және керемет қалаларының бірі, жері құнарлы, ағаштары көп, суы мол және ғажайып бақтары бар».

Талас алқабында ірі  қала Тараз пайда болды. Ол 6 ғ  өзінде белгілі еді. Тап осында түрік  қағаны Иштеми 568 жылы Земарх бастаған Византия императоры Юстиниан ІІ-ң дипломатиялық елшілігін қабылдады. Шежірешілер Таразды саудагерлер қаласы деп атаған. Ол түргештерлің, сосын қарлұқтар мен қарахандардың астанасы болды.  Талас, Асса өзендерінің бойында Тараз маңында Төменгі Барысхан, Жамукат, Жікіл, Бектөбе, Дех-Нуджикес, Адахкет, Текабкет, Шельджи, Жувикат және т.б қалалар мен мекендер созылып жатты. Талас алқабынан Шуға дейінгі жолда Ақтас, Құл-Шуб, Жіль-Шуб, Құлан, Мерке, Аспара, Нүзкет тәрізді қалалар орын тепкен. Тек 6-13 ғ Шу алқабында соғдылар, сириялықтар, түріктер, парсылар мекендеген ірі-ұсақты 25 қала блған. Бұл Харан-жуан, Жуль, Навакет, Бунджикет, Құрмырау, Суяб, Баласағұн, Жоғарғы Барысхан қалашықтары. Іле алқабының ірі қалаларының қатарына Тальхиз, Қоялық, Дунгене, Алмалық, Ілебалық, Көк-Тума сияқты қалаларды жатқызуға болады.

7-13 ғ қала мәдениеті  тек оңтүстікте және оңтүстік  шығыста ғана емес, Қазақстанның басқа өңірлерінде де дамыды. Сырдарияның төменгі ағысында Асанас, Янгикент, Сығанақ, Жент, Барлышкент және т.б. қалалар орналасқан. Орталық және Шығыс Қазақстанда, оның ішінде Торғай, Жыланшық, Кеңгір, Нұра, Жезді, Сарысу өзендерінің бойында 78 қаланың орны табылды. Нұра алқабында Ақсикент деп аталатын мейлінше ірі қала болған, Сарысу жағалауында Жұбаныш пен Ұлыбағыр, Торғайдың төменгі сағасында – Қаңлыкент, Қарақорым, Борсық қалалары болғаны белгілі. Ертіс өзенінің алқабында 16 қимақ қаласы кездессе, оның ішінде Хакан мен Хакан-қимақ қалалары қағанаттың астанасы болған. Сол кезде қалалардың дамығанын монументі құрылыстарының болуы дәлелдейді. Тараз маңындағы Бабадж-Хатун, Айша-бибі кесенелері, Тараздағы Қарахан кесенесі, Сырдарияның төменгі сағасындағы Сырлытам, Орталық Қазақстандағы Домбауыл кеенесі ортағасырлық сәулеттік бұрынғы өткен заманның сәулет өнерімен тығыз байланысты. Үйлерді салуға шикі кірпіш, құм, ағаш қолданылды. Ірі ғимараттар мен бекіністердің сыртқы қабырғасы көбінесе күйдірілген сары саздан жасалған плиткалармен қапталды. Сөйтіп, орта ғасырда Қазақстан аумағында тек көшпелі өркениет ғана дамып қойған жоқ, сонымен бірге отырықшылық, егін шаруашылығы, мал шаруашылығы мен қалалық мәдениет те дамыды, олар бір-бірін толықтырып, бір-бірін байытып, бір-біріне үлгі болған.

5. Ғалымдар мен ойшылдар, олардың мұраларының маңызы

Ұлы ғұламалар

Әбу Насыр әл-Фараби (870-950 ж.ж) – дүниежүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельден кейінгі екінші ұстазы атанған данышпан философ, энциклопедист-ғалым, әдебиетші, ақын.

Ол Арыс өзенінің Сырдарияға құя беріс сағасында ежелгі Отырар қаласында туылған. Ежелгі түріктердің  орталық қаласы Отырарды кезінде  негізінен Қыпшақ, Қаңлы, Қоңырат  тайпалары мекен еткен тарихтан жақсы мәлім. Отырар бір жағы мал  шаруашылығымен, екінші жағынан отырықшы-егіншарушылығымен айналысатын түрлі түркі ру-тайпаларын өзара байланыстыратын буын іспеттес қала болған. Бұл шахарды арабтар Фараб деп атаған. Сол бойынша, ұлы ғалым әл-Фараби деп атанған.

Ұлы ғалымның толық аты: Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн уғлаз Тархани – деп жазылатын болған. Мұндағы «тархан» сөзі екі нәрсені аңғартады, бірінші, әл-Фарабидің түркі тектес ру-тайпалардан шыққанын білдіреді. Екіншіден, оның ата-бабасы дәулетті, қыпшақтар арасында беделді кісілер болғанын көрсетеді. Өйткені қыпшақтар арасында атақтылар ғана дәстүр бойынша «тархан» деп аталатын болған.

Ежелден-ақ Отырар қаласын  мекен еткен түркі тектес тайпалардың  барлығы дерлік бертін келе қазақ  халқының этникалық құрамына енгені көне тарихтан жақсы мәлім. Алайда, «әл-Фарабиді қазақ етіп көрсетуге тырысуда жасанды әрекет болды.

Жастайынан асқан зерек, ғылым-өнреге мейлінше құштар болып  өскен әл-Фараби алғашқы білімін  туған жері Отырарда қыпшақ тілінде  алады. Ол өсе келе өз заманының аса  маңызды ғылым мен мәдениет орталықтары: Бағдад, Қорасан, Дамаскі, Каир т.б. шаһарларда болды. Сол қалаларда оқыды, еңбек етті. Шығыстың осы шаһарларында ол өз дәуірінің ең көрнекті ғалымдарымен, көркем сөз зергерлерімен танысады. Олардан тәлім-тәрбие алады. әл-Фараби өзінің түркі тілімен қатар, араб, парсы, грек, латын, санскрит тілдерін де жетік білген.

Ғұлама-ғалым ретінде  әл-Фараби атсалыспаған, зерттеу жүргізбеген  ғылым саласы жоқ деуге юолады. Ол философия, логика, математика, астраномия, медицина, музыка, тіл білімі, әдебиет т.б. ғылым салалары юойынша қыруар көп ғылыми еңбектер жазды. Ұлы ғалым еңбектерінің дәл саны жоқ. Мәселен, неміс ғалымы Ш.Штейшнейдер 117 еңбек десе, түрік ғалымы А.Атеш 160, ал совет ғалымы  Б.Ғафуров 200 трактаттар бар деп жорамал жасайды. Ұлы ғалымның ұшаң-теңіз еңбекттерінен 40 шақтысы біздің ұрпаққа жетті.

Фарабидің «Ақылдың мәні туралы трактат», «Данышпандықтың інжу-маржаны», «Философияны оқу үшін алдымен не білу керек?», «Ғылымдардың шығуы», «Аристотель  еңбектеріне түсіндірме» сияқты зерттеулер оның есімін әлемге философ ретінде танытты.

әл-Фарабидің философия, логика, тіл білімі, музыка т.б. ғылым  салалары бойынша жазылған еңбектерін оқып-білудің өзі ұлы ғалымның әдебиет теориясы мәселесіне арналған трактаттарын тереңінен түсінуге мүмкіндік береді.

Әбу Насыр әл-Фараби туралы сол кездегі көптеген авторлар өздерінің  ой-пікірлерін жазып қалдырған. Ұлы  ойшыл Әбу Әли ибн Сина (980-1037 ж.ж.), тарихшы ғалымдардан Захируддин әл-Байхакий (1169 жылы қайтыс болған), Жамулуддин ибн Әлкифтий (1172-1248), Ибн Әби Усайбиа (1203-1270) сияқты атақты ғалымдар өз шығармаларында ұлы философ Әбу Насыр әл-Фараби жөнінде кейбір мәліметтер беріп кеткен. Белгілі шығыстанушы ғалым А.Ирисов солардың бірқатарын араб тілінен өзбекшеге аударып жариялаған екен.

Махмұд Қашғари («Диуани Лұғат-ат-түрік»)

Махмұд Қашғари 11 ғасырда  өмір сүріп, еңбек еткен филолог, ауыз әдебиет үлгілерін жинап, зерттеуші  ғалым, белгілі саяхатшы. Ол «Диуани  Лұғат-ат-түрік» атты еңбек жазып, өз заманындағы түркі тілдерінің тұңғыш ғылыми грамматикасын жасады. Автор түсіндірме сөздікке ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерінен, өзі өмір сүрген орта ғасырдағы поэзиялық шығармалардан аса құнды материалдар, түрлі тақырыптағы өлең-жырлар, ертегі-аңыздар, қанатты сөздер, т.б. көркем сөз үлгілерін енгізді.

Сөйтіп, алғашқы қауым адамдарының өмірін, тұрмыс-тіршілігін, еңбегін, сана-сезімін бейнелейтні ауыз әдебиетінің ғажайып үлгілері бізге Махмұд Қашғаридың еңбегі арқылы жетті.

Махмұд ибн-ул Хұсайын  ибн Мұхаммаділ Қашғари орта ғасырдағы  мәдениет орталықтарының бірі болған Баласағұн қаласында туылған. Балалық шағы осы маңайдағы Үбіл және Әзіл деп аталатын қыстақтарда өткен. Ұлы ғалымның Қашғари деп аталып кетуінің себебі – оның бабасы Баласағұнға бір кезде Қашқардан көшіп келген.

Болашақ ғалым алғашта  Баласағұн, Қашқар қалаларында, ал кейінірек, өсе келе Самарқан, Бұқара, Нишапур, Мерф және Бағдат шаһарларында оқиды. Ол араб философиясы мен араб-парсы тілдеріндегі шығыстың классикалық поэзиясымен көбірек айналысты. Оның ерекше зейін қойып, ұзақ жылдар бойы зерттеген мәселесі – түркі тектес түрлі ру-тайпалардың тіл-ерешеліктері, әдет-ғұрып, салт-санасы, ауыз әдебиет үлгілері, өткендегі тарихы, т.б. болды. «Диуани Лұғат-ат-түрік» қазіргі түркі халықтарының бәріне ортақ мұра.

Жүсіп Баласағұни («Құтадғу білік»)

Жүсіп Хас Хажиб Баласағұн 11-ғасырдың аса көрнекті ақыны, данышпан-ойшылы, энциклопедист ғалымы, белгілі қоғам қайраткері.

Жүсіп Баласағұн өз замандастарына және өзінен көп жылдар кейін өмір сүрген ұрпақтарға орта ғасырдың атақты ғалымы, дәлірек айтсақ, табиғаттану, риезиет (математика), астрономия, тарих, араб-парсы тіл білімі т.б. толып жатқан ғылым салаларын жете меңгерген ғұлама-ғалым ретінде жақсы мәлім болған.