Асноўныя вехі з біяграфіі Алаізы Пашкевіч

Змест

 

 

Уводзіны……………………………………………………3

I.Асноўныя вехі з біяграфіі Алаізы Пашкевіч…………...5

II.Падзеі пачатку XX стагоддзя. Іх уплыў на светапогляд     Цёткі…………………………………………….…………..8

III.Публіцыстычная лірыка Цёткі………………………..11

IV.Ідэйная і асветніцкая роля публіцыстычнай спадчыны Цёткі……………………………………………………….18

Заключэнне………………………………………………..23

Спіс літаратуры…………………………………………...25

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                     УВОДЗІНЫ

 

           Постаць паэтэсы Алаізы Пашкевіч (Цёткі) неад’емная ад агульнага развіцця гістарычных падзей і станаўлення беларускай літаратуры пачатку XX стагоддзя, а яе жыццёвы і творчы шлях, па сутнасці, з’яўляецца часава-прасторавай біяграфіяй усяго адраджэнскага руху, таго апантанага пакалення, што падаравала Беларусі цэлую галерэю асобаў, сярод якіх Янка Купала, Якуб Колас, Змітрок Бядуля, Максім Багдановіч, Карусь Каганец, Ядвігін Ш., Вацлаў Ластоўскі, браты Луцкевічы, Алесь Бурбіс, Канстанцыя Буйло. У гэтым шэрагу пачынальнікаў Цётка – вялікая нацыянальная паэтэса – будзіцелька, паэтэса – асветніца.

Унікальнасць асобы Цёткі ў тым, што сваімі накіраванымі дзеяннямі ў справе міжнароднага асветніца (Вільня – Пецярбург – Кракаў), міратворнасці і гуманізацыі грамадства наша суайчынніца засведчыла самадастатковасць, хараство і гістарычную правамоцнасць беларускай нацыянальнай ідэі.

На працягу доўгага часу асоба і творчасць Цёткі разглядаліся даследчыкамі даволі аднамерна, толькі як мастацкае ўвасабленне рэвалюцыйнага ідэалу. Аднак жа феномен Цётчынай спадчыны грунтуецца на мностве аспектаў, асэнсаваць якія можна толькі з улікам агульнаеўрапейскай літаратурнай сітуацыі, пры якой на пачатку XX стагоддзя ў шэрагу маладых літаратур пачала актывізавацца дзейнасць інтэлігентаў – адраджэнцаў. Узнікае новы тып мастака, што сацыянальна і нацыянальна быў зацікаўлены ідэяй ці гістарычнай сітуацыяй. Тагачасная літаратура ўбірала ў сябе рысы рэалізму і натуралізму, новага рамантызму і сімвалізму.

Звыклае меркаванне пра рэвалюцыйнасць грамадскага ідэалу самой Цёткі як даволі яркай прадстаўніцы бунтарнай кагорты, патрабуе ўдакладненняў і карэкцыі. Найперш варта ўлічваць умовы, што ўплывалі на фарміраванне гэтай творчай асобы. Як вядома, паэтка аддавала перавагу хутчэй сацыял – дэмакратычным, хрысціянскім і нацыянальна – вызваленчым ідэалам. Пры яе жыцці ў свет выйшлі дзве паэтычныя кніжкі: “Хрэст на свабоду” і “Скрыпка беларуская” (1906). Абодва зборнікі надрукаваны на беларускай мове ў двух шрыфтавых варыянтах.

Сёння не выклікае сумнення, што вобразная сістэма Цётчыных твораў, іх ключавая сімволіка і метафарычная змястоўнасць маюць агульную прыроду з тыпізаванай “нашаніўскай” традыцыяй. І гэта адносіцца не толькі  да творчага перыяду, што адпавядаў стыхійнай хвалі 1905 – 1907 гадоў, але мае дачыненне і да тэматыкі ўсяе творчасці беларускі, у якой пераважае агульначалавечае гуманістычнае гучанне.

Адна з задач беларускага літаратуразнаўства – абагульняць творчы вопыт лепшых прадстаўнікоў беларускай літаратуры і тым самым дапамагаць беларускім пісьменнікам авалодваць майстэрствам высокаідэйнай і высокамастацкай творчасці. У гэтым плане вельмі важным з’яўляецца і зварот беларускага літаратуразнаўства да літаратурнай спадчыны. Беларуская літаратура, адлюстроўваючы сучасную рэчаіснасць, прадаўжае лепшыя традыцыі пісьменнікаў мінулага.

Мэтай дадзенай курсавой працы з’яўляецца даследванне публіцыстычнай спадчыны Цёткі. Рэалізацыя пастаўленай мэты патрабуе вырашэння наступных задач:

-- прааналізаваць крытычную літаратуру па тэме;

-- вызначыць своеасаблівасць і глыбокі змест творчай спадчыны Цёткі (вершы, апавяданні, нарысы, артыкулы і г.д.)

-- вылучыць асноўныя пытанні, якія ўздымае Цётка ў сваіх творах.

 

 

 

 

 

 

 

                                          

 

АСНОЎНЫЯ ВЕХІ З БІЯГРАФІІ

ЗНАКАМІТАЙ ЗЯМЛЯЧКІ

 

 

          Нарадзілася Цётка (Алаіза Сцяпанаўна Пашкевіч) 3 ліпеня 1876 года ў вёсцы Пяшчына недалёка ад Ліды (цяпер Шчучынскі раён Гродзенскай вобласці) у шляхецкай сям’і.

У 1865 годзе 23  мая у Васілішкаўскім касцёле адбылося вянчанне Цётчыных бацькоў. Вянчаліся шляхціцы: Стафан Пашкевіч і Ганна Вызга. У сям’і ўсяго было восем дзяцей: чатыры дачкі і чатыры сыны. Як сведчыла вядомы бібліёграф Ю.Бібіла: “…з прычыны таго, што ў сям’і дзяцей было многа, а бацькі мусілі шмат працаваць, Алаізу разам з яе малодшым братам аддалі гадаваць дзядам Пашкевічам, якія жылі ў фальварку Тарэсін сярод густых лясоў у пяці вярстах ад бацькоў”. Маленькая Ліза адразу ж вызначылася надзвычайнай здольнасцю да навукі і даволі хутка навучылася ў бабулі пісаць па-польску. Яшчэ ў дзіцячыя гады ў душу паэтэсы пачалі западаць уражанні, што збіраліся, множыліся, каб потым даць парасткі, з якіх зацвіце паэтычная краса.

Бацька Алаізы вырашыў даць навуку дзецям, бо хацеў бачыць іх панамі, не такімі, як ён сам, а важнейшымі. Алаіза расла ў атмасферы строгай рэлігійнасці, выконваючы ўсе каталіцкія абрады.

У 1892 годзе едзе разам з братам у Вільню да старэйшай сястры. Паступае ў рускае прыватнае сямікласнае вучылішча Веры Міхайлаўны Прозаравай праз два гады. Любімым яе прадметам была матэматыка. Пасля настаўнічае. І толькі ў 1899 годзе вяртаецца ў Вільню, каб вучыцца далей.

У 1901 заканчвае вучылішча Прозаравай і зноў працуе настаўніцай. Узнікае жаданне паступіць ва універсітэт. Для гэтага збірае грошы. Але для паступлення ў Пецярбургскі універсітэт неабходна было пасведчанне аб сканчэнні гімназіі, а не вучылішча. Таму Цётка ідзе на курсы выхавацелек і кіраўніц фізічнай адукацыі, на чале якіх стаяў вядомы вучоны, прафесар Лесгафт.

У 1902 годзе падчас вучобы знаёміцца з будучым мужам, літоўцам Стэпонасам Кайрысам, які ў той час быў студэнтам трэцяга курса тэхналагічнага інстытута. У сваіх успамінах пра Цётку ён піша так пра гэты час яе жыцця: “Алаізу Пашкевічанку – Цётку пазнаў я недзе ў 1902 годзе, калі быў студэнтам. Пазнаёміліся мы ў Пецярбурзе. Алаіза пашкевічанка запісалася на вышэйшыя педагагічныя курсы прафесара Лесгафта і адразу трапіла ў самы вір усё мацнеючага рэвалюцыйнага руху акадэмічнай моладзі. Студэнцкія стачкі, дэманстрацыі, крывавыя экзекуцыі, арышты, ссыльныя канвоі ўсё часцей і  мацней “калацілі” жыццё вышэйшых колаў Расіі. Студэнства тады было пульсам царскай імперыі, пульсам, што пачынаў біцца ўмё мацней. Студэнцкаму рэвалюцыйнаму руху, які ахапіў розныя ідэалагічныя плыні з розныз нацыянальных груп, было супольна адно: змаганне з манархічным царскім рэжымам. Паасобныя нацыянальныя группы звязвалі з гэтым і свае спецыфічныя заданні. У асяроддзі вось гэтай палымянай моладзі Алаіза Пашкевічанка пачулася адразу “як у сябе дома”. Вельмі чуйная на падзеі, выбуховага характару, не церпячы ніякіх кампрамісаў ані ў сабе, ані ў іншых, адкідаючы і высмейваючы ўсякія няшчырыя формы ў дачыненнях, яна паважала за свій абавязак і гонар быць усюды там, дзе так ці гэтак выяўляўся нарастаючы супраць існуючага ладу настрой. Яна наведвала сходкі, брала ўдзел у дэманстрацыях, рупілася пра арыштаваных сяброў. Адразу самавызначылася беларускаю і гэткаю засталася назаўсёды.

Незвычайна жывога характару, вельмі яркая, яна вылучалася нават у шматкалёрным студэнцкім асяроддзі, ды адразу зрабіла на мяне ўражанне “чалавека з жывой душой”.[№ 3, - с.93].

Менавіта такой убачыў Цёткі яе муж. І тут нездарма ім самім ставіцца акцэнт не на яе знешнасць (амаль нічога не сказана пра знешнія рысы, толькі пра характар), а звяртаецца ўвага на ўнутраны яе мір, на яе бунтарскі дух, якім яна запальвала ўсіх астатніх.

 На той момант сярод студэнтаў Пецярбургскага універсітэта быў заснаваны “Круг прасветы і культуры беларускай”. Гэты гурток выдаваў за мяжою творы беларускай паэзіі і распаўсюджвалі іх на Беларусі. Алаіза Пашкевіч была цесна звязана з “Кругам”.

15 мая 1904 года яна здае экстэрнам экзамены за поўны курс у Аляксандраўскую жаночую гімназіі, каб мець атэстат замест таго, што атрымала ў Вільні.

У хуткім часе вяртаецца ў Вільню і прымае актыўны ўдзел у дзейнасці БСГ. Яна бачыла прыніжанай беларускую нацыю і беларускую мову, і таму заклікала да барацьбы з несправядлівасцю і абуджала нацыянальную свядомасць беларусаў.

1905 год. Цётка ў гушчы  рэвалюцыйных падзей. Яна разам  з сябрамі ходзіць па заводах  і фабрыках, гаворыць перад рабочымі  прамовы, пераконвае іх, што надышоў  час, калі трэба смела выступіць супраць склаўшагася становішча. Паэзія Цёткі 1905 – 1907 гадоў  -гэта паэзія барацьбы, паэзія подзвігу. Адной з асаблівасцей мастацкай формы яе паэзіі ў гэты перыяд з’яўляецца зварот да алегарычных вобразаў.

Пасля рэвалюцыйных падзей Цётка эмігрыруе за мяжу. І вабіла яе туды не толькі неабходнасць апынуцца па-за межамі паліцэйскага насілля, але таксама жаданне працягнуць вучобу менавіта там, дзе заняткі можна было межаваць з лячэннем аслабелых лёгкіх. У выніку Алаіза разам з украінскім сябрамЮ этнографам Іларыёнам Свянціцкім скіравалася ў Львоў – галічанскую сталіцу тагачаснай Аўстра-Венгерскай рэспублікі.

Нягледзячы на адарванасць Цёткі ад Беларусі, яна не губляла сувязі з роднымі ёй людзьмі. У час прабывання ў Львове, а пасля ў Кракаве (дзе яна апынулася ў 1908 годзе і працягвала вучобу на філасоўскім факультэце Ягелонскага універсітэта), яна перапісвалася з Янкам Купалам.

У 1907 годзе ў паэткі абвастрылася хвароба. На некалькі месяцаў яна была змушана выехаць на лячэнне ў Заканапэ, дзе адразу ж пачала апекавацца сям’ёй свайго літоўскага сябра – паэта Ёнаса Білюнаса.

У 1911 годзе паэтэса вярнулася на радзіму. Менавіта ў гэты час яна піша апавяданні “Асеннія лісты”, “Лішняя”, “Зялёнка”.

У канцы 1913 Цётка, стаўшы жонкай Сцяпонаса Кайрыса, назусім вяртаецца на Беларусь

У 1914 годзе Цётка ўзялася за выданне часопіса для беларускай моладзі – “Лучынка”. У гэтым жа годзе яе здароўе пагоршылася і паэтэса вымушана была паехаць у Фінляндыю.

Смерць рана абарвала поўнае кіпучай дзейнасці жыццё Цёткі, але праца яе не прапала дарма.

 

 

ПАДЗЕІ ПАЧАТКУ ХХ СТАГОДДЗЯ.

 ІХ УПЛЫЎ НА СВЕТАПОГЛЯД ЦЁТКІ

 

 

Як вядома, свае вершы, празаічныя творы, нарысы, артыкулы, лісты паэтэса падпісвала дваццацю васьмю псеўданімамі, з якіх асноўныя: Гаўрыла, Гаўрыла з Полацка, Мацей Крапіўка, Банадысь Асака, Тымчасовы. Усе – мужчынскія імёны і прозвішчы. Мацеё Крапіўка пачынаў газету “Наша доля” (верш да ўсёй газеты “Наш палетак”, ім жа “ створаны” сімвалічная прытча “Прысяга над крывавымі разорамі”, нататка “Разумныя ды не на дурняў напалі”). Тое, што паэтка выбірае для сваіх псеўданімаў найбольш мужчынскія імёны, паясняецца, па-першае, моцным уплывам на яе творчасць і самасвядомасць Францішка Багушэвіча і Кастуся Каліноўскага. Таксама гэта можна палічыць данінай рэвалюцыйнай эпосе, што рабіла людзей больш суровымі і часам ускладвала на жаночыя плечы нялёгкія, часта небяспечныя, мужчынскія абавязкі.

Гэтыя псеўданімы паказваюць, што за ім стаіць аўтар – просты чалавек, не пан, не вышэйшая асоба, а свой брат – мужык. Да таго ж яны гавораць аб дэмакратызме паэтэсы, аб жаданні быць зразумелай для самых шырокіх колаў працоўных мас.

Узяць, для прыкладу, яе псеўданім Мацей Крапіўка. Крапіва – агонь, дзёрзкасць і – прыкмета звычайнага беларускага краявіду. Мацей, у сэнсе псеўданіма, іпастась таксама зразумелая: гэта і просты сусед, і герой твораў. Адным словам чалавек свой, вясковы, зразумелы.

У спісе Цётчыных псеўданімаў крыху здзіўляе тое, што паэтку з Лідчыны зацікавіў Полацк. І чаму менавіта Гаўрыла? З Полацкам у пэўным сэнсе прасцей. Гэты сімвал нацыянальнай асветніцкай еўрапейскай сталіцы і асветніцкай духоўнай ідэі быў добра вядомы і ў гады Цёткі. Значыць, выбар ёй псеўданіма Гаўрыла з Полацка асабліва важны і ні ў якім разе не выпадковы. Дзяўчына, якая з маленства вывучала Евангелле і неаднойчы чула ад бабулі біблейскія апавяданні, відаць добра запомніла: арханёл Гаўрыіл – адзін з самых важных Божых служак і ў анёлскай іерархіі яму належыць месца Божага Ваяра. Як і святая Еўфрасіння, Гаўрыіл – заступнік і апякун людзей, з аднаго боку, і, з другога, - наш абаронца ад дэманаў.

Аднак абаронцам каго ічаго выступае Алаіза ў сімвале Гаўрыіла з Полацка? Што бароніць паэтка? Зрэшты, хто яны, дэманы былой Беларусі – так званага “Паўночна – Заходняга краю” пачатку XX стагоддзя?

Адказваючы на пытанне аб паходжанні псеўданіма. Выступаючы на сходах і мітынгах, Алаізе Пашкевіч трэба было хаваць сваё сапраўднае прозвішча. У той жа час усе рэвалюцыянеры мелі партыйныя мянушкі, узяла сабе партыйную клічку і яна. Пачала ўсюды называць сябе Цёткаю, прасіла, каб і таварышы па барацьбе так яе называлі. Па вясковаму беларускаму звычаю так у вёсцы звяртаюцца да простай сялянкі. Хацелася падкрэсліць партыйнаю мянушкаю свой дэмакратызм – яна не пані, а цётка, звычайная цётка, сястра працоўнай беларускай жанчыны. І мянушка вельмі хутка прыстала да яе. Алаіза Пашкевіч стала вядомая ў Вільні пад імем Цёткі – беларускі.

        Упершыню Цётка іншымі вачамі глянула на беларускую вёску толькі падчас настаўніцтва. Яе ўразілі беднасць, цесната, прыніжанасць, людское гора.

Другім штуршком змянення яе светапогляду была вучоба на курсах і увогуле жыццё ў Пецярбурзе. Сам Лесгафт адкрыта абараняў рэвалюцыйныя гурткі і іх членаў. Ён меў моцны ўплыў на студэнтаў. Яны пісалі яму: “Не для атрымання сумы тых ці іншых ведаў сабраліся мы сюды. Мы павінны выпрацаваць тут пэўны светапогляд…” У план навучання на курсах уваходзілі экскурсіі на пецярбургскія фабрыкі і заводы, практыка ў школах  слепаглуханямых, у прыютах для калек. Разам з урокамі па фізіялогіі і псіхалогіі даваліся ўрокі спачування чужой бядзе. Пасля такіх экскурсій перад слухачкамі раскрывалася ўся карціна жыцця Расіі пад ярмом самаўладства.