Гормондар және адаптациялық
процесстер.
Орындаған: Сахариева Е
245 топ. ЖМФ
Тексерген: доцент Бекбосынова
Р.Б
Жоспар:
- І. Кіріспе
- ІІ. Негізгі бөлім
- Гормондар жіктелуі
- Гормондардың сипаттамасы
- Гормондардың адаптациялық процесстеріндегі маңыздылығы.
- Қорытынды
Кіріспе
- Гормондар – арнайы эндокринді ағзалар немесе тіндермен қан немесе лимфаға бөлінетін және оның түзілуі жерінен алшақ ағза құрылымы мен қызметіне әсер ететін арнайы физиологиялық белсенді заттар. Гормондар ағза қызметін біртұтастығын реттеуге қатысады.
- Гормон термині (греч. hormáono - қоздырамын, қимылға келтіремін) 1905 жылы У.Бэйлисс пен Э. Старлингпен енгізілді.
Гормондардық биологиялық сипаттамасы:
Дистанттық әсері
– гормондар зат алмасу мен
эффекторлы
жасышалардың жұмысын
қашықтықта реттейді.
Биологиялық әсерінің
жоғары арнамалылығы
– бір гормонды екінші гормонмен
алмастыруға мүмкін емес.
Жоғары биологиялық
белсенділігі
– ағзаның қызмет етуі үшін
гормонның
өте аз мөлшері жеткілікті.
Гормондар химиялық құрылысы
бойынша ажыратылады:
Пептидті гормондар
– олардың қатарына полипептид
болып
табылатын гормондар жатқызылады.
Олар бас
миының нейросекреторлы жасушаларында
(гипоталамус, гипофиз), қалқанша,
қалқанша
маңы және ұйқы безі гормонымен
бөлінеді.
Стероидты гормондар
– полициклді спирттердің туындылары
–
стеролдарға жатқызылатын гормондар.
Олардың синтезі бүйрек үсті безінде,
жыныс
бездерімен және кей өзге
тіндермен бөлінеді.
Өзге гормондар
– осы екі топқа жатпайтын
гормондар,
олар қалқанша безінде, бүйрек үсті
безінде,
репродуктивті ағзалар мен кей тіндерде
бөлінеді.
Гормондар
аминқышқылының
туындысы:
адреналин, тироксин, трийодтрионин,
мелатонин
Гормондардың жіктелуі
Орталық эндокринді бездердің гормондары:
Гипоталамус гормондары:
нейропептидтер (либерин, статин),
вазопрессин, окситоцин.
Гипофиз гормондары:
аденогипофиз, гонадотропты
гормондар, нейрогипофиз.
Эпифиз гормондары:
мелатонин, адреногломерулотропин.
Перифериялық эндокринді
бездер гормондары:
Қалқанша бездің гормоны:
йодтирониндер-тироксин,
трийодтрионин; тиреокальцитонин.
Қалқанша маңы безінің гормондары:
паратгормон
Тимус гормондары:
тимозин
Ұйқы безі гормондары:
инсулин, глюкагон
Бүйрек үсті безінің гормондары:
минералокортикоидтар, глюкокортикоидтар,
андрогендер, экстрогендер.
Жыныс безінің гормондары:
андрогендер(тестостерон, андростерон,
метилтес
тостерон), эстрогендер (эстрон, эстрадион,
эстриол).
Сары дене гормондары:
гестагендер (прогестерон), реклаксин
Биологиялық қызметі бойынша:
Белоктар, майлар, көмірсулар алмасуын
реттейтін гормондар:
инсулин, глюкагон,
адреналин, глюкокртикоидтар
Су-тұзды, минералды аласуды
реттейтін гормондар:
минералокортикоидтар, вазопрессин,
паратгормон, тиреокальцитонин.
Энергетикалық алмасуды
реттейтін гормондар:
тироксин, адреналин, трийодтиронин
Ағзаның репродуктивті
қызметін реттейтін гормондар:
жыныс гормондары, окситоцин,
гестаген, пролактин.
Эндокринді бездердің қызметін
реттейтін гормондар:
гипофиздің тропты гормондары
(СТГ, ТТГ, АКТГ, ФЫГ).
Гипофиз гормондары:
- Гипофиздің алдыңғы бөлігінде соматотроптық СТГ, тиреотроптық ТТГ, аденокортикотроптық АКТГ, гонадотроптық ГТГ, фоллитропин ФСГ, лютеиндейтін ЛСГ, лютропин, пролактин гормондары түзіледі.
- Соматотропин (өсу гормоны) жай белок ацидофильдік клеткаларда түзіледі, оның айқын анаболитикалық әсері бар, денеде биосинтезді күшейтеді, барлық органикалық заттардың алмасуына, минералдық алмасуға әсер етеді, аминқышқылдарының қаннан тін жасушаларына өтуін, сіңуін тездетеді, сөйтіп клеткалар мен тіндердің өсіп дамуын қамтамасыз етеді. Азот тепе-теңдігін өзгертіп, денеде азот көбейеді, кальций, фосфат, натрий тұздарының сақталуына себепкер, бүйрек тканінің өсіп дамуын, қатаюын тездетеді. Коллагендер түзілуін де (коллагенезді) үдетуі мүмкін.
- Гипофиздің ортаңғы бөлігінде меланотропин (МСГ), яғни нитермидин гормоны түзіледі. Бұл гормон терідегі пигменттік клеткаларда пигмент түйіршіктерін көбейтіп, клетка талшығын кеңейтеді, пигмент түйіршіктерінің клеткада біркелкі орналасуын қамтамасыз етеді. Мұың салдарынан тері қарайып кетеді. Адамның күнге күйген кездегі тотығуы осыған байланысты. Күн сәулесінің әсерінен интермедин әсері күшейіп, теріде қара пигмент фусцин түзілуі үдейді. Интермедин, сондай-ақ көздің ішкі қабатындағы пигмент клеткаларынан (псевдоподий) жалған бұтақ шығарып, олардың аумағын кеңейтеді, сөйтіп көздің тор қабығындағы фоторецепторларды жарық сәулеінен қорғайды. Интермедин түзілуін гипоталамус реттейді.
- Гипофиздің артқы бөлігі гормондары - вазопрессин, окситоцин гипоталамуста түзіліп, нейросекреторлық клеткалар аксондарының бойымен жетеді де, сонда сақталады. Окситоцин жатыр еттерін жиырылтады, жатырдың жиырылуы әсіресе толғақ кезінде күшейе түседі. Бұл гормон құрсақтағы нәрестенің тууын тездетеді, сүт түзілуін, оның шығуын үдетеді. Вазопрессин – гипофиздің артқы бөлігінен бөлінетін 9 мүшелі пептид. Оның негізгі қызметі сулы – электронды тепе-теңдікті реттеу. Вазопрессин бүйректің несеп жиналатын түтігінде судың қайтадан денеге сіңуін үдетіп, несеп көлемін (диурез) азайтады. Вазопрессиннің осы қызметімен бірге тамырлардың жазық бұлшық етін жиырады.
Вазопрессин
Окситоцин
- Мойын аймағында кеңірдектің алдында орналасқан. Ересектерде салмағы 20-30г. Мұнда фолликулалардың эпителий клеткалары құрамында йод бар гормондарды түзеді. Гормондар зат алмасудың түрлі жақтарына барлық ферменттерді белсендіру және тотығу процестерін күшейту арқылы әсер етеді, әсіресе белоктың синтезделуін және майлар мен көмірсулардың ыдырауын күшейтетін митохондриялық процестерді тездетеді. Минерал алмасуында тиреоидты гормондардың орны ерекше.
Қалқанша без гормондары
Тироксин
Трииодтиронин
Глюкокортикостероидтар
- Бүйрек үсті безінің қыртысты қабатының шоғырлы зонасында түзіледі. Бұл топқа кортизон (өте белсенді гормон), гидрокортизон және кортикостерондар (гормондық белсенділігі төмендеу) жатады.
- ГКС-ң физиологиялық әсері:
- Зат алмасуының барлық түріне ықпалын тигізеді, әсіресе катаболитикалық процестерді күшейтеді.
- ГСК-дың майдың алмасуына әсерінен тканьдегі липолиз артады, май ыдырап қышқылдары бауырға өтеді.
- Көмірсу алмасуына әсер етеді. Бауырдағы глюконеогенезді күшейтеді.
- ГКС-ң қабынуға, аллергияға қарсы тұру қабілеттерін арттыру, иммунодепрессивтік маңызының әсері ерекше.
Кортикостерондар:
гидрокортизон
кортикостерон
Минералокортикоидтардың физиологиялық
әсері
- МҚС бүйрек үсті безінің түйірлі зонасынан пайда болады. Бұл топқа альдостерон мен 2-дезоксикортикостерон (альдостероннан 20-30 есе активтілігі төмен) жатады.
- МКС-ң негізгі физиологиялық әсеріне су мен тұздардың алмасуына ықпалы жатады. Альдостерон кальций мен магнийдің сыртқа шығарылуын күшейтеді.
- Бүйрекүсті безінің милы қабатында негізгі екі гормон – адреналин және норадреналин түзіледі.
альдостерон
Жыныс бездері
- Жыныс бездері – гонадалар (грекше gone – пайда болу, aden – без) аралас сөлініс бездері болып есептеледі. Олардың сыртқы секрециялық қызметі – жыныс клеткаларын (гаметоциттерді) жасау және шығару
- Жыныс гормондарының физиологиялық әсері:
- Денеде зат алмасуды, анаболикалық процестерді күшейтеді, яғни күрделі органикалық қосылыстардың түзілуін күшейтеді.
- Екінші жыныс белгілерінің жасалып дамуына, пайда болуына көмектеседі.
- Жүйке жүйесі мен жоғары жүйке қызметіне әсер етеді, репродукті жүйенің барлық бөліктері қызметінің белсенділігін қамтамасыз етеді.
Бүйрекүсті бездерінің милы
қабатының гормондарының физиологиялық
әсері.
- Адреналин жүрек-қан тамырлар жүйесіне өте күшті әсер етеді, жиырылу жиілігін жоғарылатады
- Ішектің бірыңғай салалы бұлшықеттерінің тонусын төмендетіп, қозғалысын тежейді.
- Бронхтың бұлшықеттерін босаңсытады.
- Көз қарашығын үлкейтеді.
- Екіқабат әйелдің жатырының бұлшықеттерінің жиырылуын тудырады.
- Көмірсулардың алмасуына әсер етеді.
- Бауыр еттеріндегі глюкогенолизді күшейтіп, гипергликемия мен глюкозурияны тудырады.
- Майлардың алмасуына әсер етеді, липолиз интенсивтілігі мен ВЖК босанун жоғарылатады.
Норадреналин
Адреналин
Тірі ағзаның басты қасиеттерінің бірі
– адаптацияға қабілеті, яғни сыртқы ортаның өзгеріп
тұратын жағдайында өзін-өзі сақтауы мен
қолдауы.
Адаптацияның өзгешелік емес реакциялары
стереотипті түрде кез-келген әсерге жауап
ретінде дамиды және әсер етуші фактордың
табиғатына, стрессор табиғатына байланысты
емес. Ағзада кез-келген әсерден пайда
болатын және өзгешелік емес қорғаныс
– бейімділік реакцияларының стереотипті
комплексінен тұратын өзгешелік емес
өзгерістердің барлық қсындысы стресс
немесе жалпы адаптациялық синдром деп
аталады.