Жүрек қызметін зерттеу әдістері (ЭКГ)» тақырыбы

      Экстрасистола. Систола не диастола кезінде жүрекке түрлі| тітіркендіргіштер әсер етсе, оның беретін жауабы да әртүрлі бо-лады. Систола кезінде тітіркендірілсе жүрек жауап кайтармайды. Күшті тітіркендіргішпен диастола кезінде әсер етсе, жүрек. кезектен тыс жиырылады. Жүректің мүндай жиырылу экстрасистола деп аталады. Ол тітіркендіргіштің әсер еткен жеріне қарай си-нустық және жүрекше, қарынша экстрасистолалары болып бөлі-неді .Қарынша экстрасистоласынан соң кезекті бір систола түсіп . калады, оның орнына ұзақ компенсаторлық үзіліс пайда болады (жүрек еті дем алады). Мұның себебі синоатриалдық түйіннен қарыншаға келетін кезекті қозуы экстрасистола мезгілінде же-теді. Жүрек систоласы қандай (кезекті, кезексіз) болса да, бұл мезгілде жүрек абсолюттік рефрактерлік кезеңде болады. Сондықтан экстрасистола кезінде қарьшшаға жеткен түйін серпінісі жауапсыз қалып, кезекті систола болмайды, оның есесіне диасто-ла ұзарады. Ал экстрасистоланы тудыратын тітіркендіргіш синус түйініне әсер етсе, экстрасистоладан кейінгі пауза қалыптағыдан қысқа болады. Қалыпты жағдайда экстрасистола эмоция кезін-де кездесуі мүмкін.

       Жүректің қозуды өткізуі. Қозу жүректің өткізгіш жүйесімен қатар жүрек миоциттері арасында нексус байланыстары арқылы да тарайды. Бірақ қозу серпіні жүректің өткізгіш жүйесі арқылы тез өтеді. Мәселен, қозу Гис шоғырынан секундына 4—5 метр жылдамдықпен өтсе, ка-рыншаның етінсн секундына 0,9 м жылдамдықпен тарайды, яғни қарынша етіне қарағанда өткізгіш жүйе қозуды 5 ссе тез өткізе-ді.

Қозу өткізгіш жүйе арқылы қаншама жылдам таралранмен жүрекше  мен қарыніпа бір мезетте жиырылмайды: алдымен жү-рекшелер содан соң  қарыншалар жиырылады. Мұның себебі осы күнге дейін толық анықталмаған. Біреулер қозу атриовентрикулярлық түйіннің бас жагында 0,02—0,04 секундтай кідіреді, жүрек-шелердің жан-жағынан келіп түскен әрекет потенциалдары жи-нақталып түйінді қоздыру үшін күшеюі қажет деген пікір анта-ды. Ал екінші біреулердің айтуынша атриовентрикулярлық түйін миоциттеріпід мембраналық потенциалы басқа миоциттерге кара-ғанда өте төмен және оның диастолада баяу деполяризациясы-ның аумалы дәрежеге жетуі өте үзақка созылады, түйін қозуы-ның кешігуі осыған байланысты. Бұл пікірлер бірін-бірі толықты-ра түседі. Мұндай кідіру салдарынан жүрекшелердің қозуынан қарыншалардың козуы 0,12—0,18 секунд кеш басталады.

Жүрек етінің қозу өткізу қасиетіц қанқа етінің осы қасиетімен салыстырсақ қаңка еті қозуды анағұрлым тез өткізеді: қозу вткі-зу жылдамдығы секундіне 5—14 м.

Жүрек етінің жиырылу  қасиетінің ерекшеліктері. Жиырылу  дегеніміз еттің белгілі бір  тітіркендіргіш әсерінен ширығуы (қатаюы) жоне қысқаруы. Бұл — жауап реакция (әсерленіс). Қаңка еттіц жиырылу  күші (амплитудасы) тітіркендіргіштің  күшіне райланысты. Тітіркендіргіш күшін біртіндеп өсірсе, еттің жиыры-.луы да оран сәнкес күшейеді. Жүрек етінің жауабы тітіркендір-г^штіқ күшіне байланысты емес. Жүрек еті тітіркендіргіштің қозу т^балдырырына бар күшімен жауап береді. Тітіркендіргіщ күшін біртіндеп одан әрі күшейткенде еттің жиырылу күші өзгермейді. Ал қозу табалдырығынан төмен күшке жауап болмайды. Бұл зандылықты Боудич ашқан. Оны «түгелдей не түк емес» («все или ничгго») заңы деп атайды.

Қаңқа ет талшықтарының  әр қайсысының қозү табалдырыры әртүрлі, сондықтан тітіркендіргіш күші өскенде жиырылатын талшықтар саны да арта түседі. Ал жүрек еті талшықтарыньщ аралырында нексус жалрамасы (контакт) болғандықтан бір мио-цит козса болраны әрекет потенциалы нексустар арқылы көпте-ген миоциттерге жайылып үлгіреді де, бәрі бір мезгілде бар кү-шімен жиырылады. Сөйтіп, жүрек миоциттері синцитий тәрізді қызмет етеді.

Жүрек етінін. «түгелдей  не түк емес» зақына барынбайтын  жері де бар. Бұл көбінесе миоциттер  ішінде өтетін процестерге байланысты болады. Тітіркендіргіш күшін біркалыпты ұстап, оның жиілігін біртіндеп көбейтсе, алғашқы кезде еттің жиырылу күші тітіркендіргіш санына қарай арта түседі. Мұны Боудич «баспалдағы» деп атайды. Тітіркендіргіш белгілі бір жиілікте әсер еткенде, оның әрбір келесі әсері жүрек етінің қозгыштық дә-режесінің күшейген (супернормальдық) кезеңіне тап болғандык-тан, онымен тығыз байланысты қасиеті — жиырылу қабілеті де жорарлайды.

Жүрек етінің жиырылу  және босаңсу механизмін түсіндіру  үшін А. Хаксли және X. Хакслидіц (1954), протофибрилдер жылжуы атты теориясы қолданылады. Осыған орай жүрек етінің жиырылу күшінің екі түрлі өздігінен реттелетін гетерометрлік және гомео-метрлік механизмі болады. Бұлар миоцнттер ішінде өтетін қозу процесіне жиырылудың ілесуі (электромеханикалық) механизмі-не байланысты. Гетерометрлік механизмде жүрек етінін, жиырылу күші оның диастола мезгілінде созылу дәрежесіне сәйкес өзгере-ді: жүрек еті диастола кезінде неғұрлым катты созылса, солғұр-лым оның жиырылу күші күшейе түседі.

Жүрек еті талшықтарын  алдын-ала созып, сонан соң тітір-кендіргенде, олардың жиырылу күші созу дәрежесіне сәйкес күшейе-тін қасиетін алдымен 0. Франк көлбақа жүрегіне, ал одан кейін П. Старлинг жылы қанды жануар жүрегіне жасаран тәжірибеле-рінде байқаған. Бұл заңдылық қазір Франк—Старлинг заңы не «жүрек заңы» деп аталады.

Гомеометрлік  механизмде жүрек етінің жиырылу күші онын, созылу дәрежесіне байланысты емес, ол алдын ала созылмай-ақ қатты жиырылып қарыншадан қанды артық қысыммеи шығара алады. Осы айтылран екі механизмде де миоциттерде катехола-

миндердің, Са²+ мөлшерінің көбеюіне, ондағы зат алмасу карқы-нының күшеюімен бөлінген энергия толығынан пайдалануына бай-ланысты. Ет талшығы қозған кезде адреналин мен норадреналин Са²⁺ иондарының клетканың сыртынан ішіне қарай өтуін күшей-теді де, сол мезгілде пайда болған әрекет потенциалы ретикулум цистернасынан Са²+ ионының саркоплазмаға шығуын үдетеді. Мұның салдарынан әрекет потенциалы созыңкы болады және Са²⁺ ионы тропонинмен әрекеттесіп тропонин мен тропомозин комплексін құрайды, жиырылатын актомиозин пайда болады, яғни миозиннің көлденең өсінділерінің тропонинге жабысуына жағдай жасалады және АТФ кышқылы ыдырайды. Бұдан боса-ған энергия актин жіпшесінің миозиндердің арасына кіруіне пай-даланылады. Сөйтіп, козу процесіне жиырылудың ілесуі іске асырылады.

Сонымен қозу мен жиырылу  процестерінің қарым-қатына-сын  қамтамасыз ететін құрылымдарға миоциттер  мембранасынын көлденең өсінділер  жүйелері мен ретикулум түтіктері  және олар-дың кеңіген цистерналары жатады.

Саркоплазмада Са²+ ионының саны көбейген сайын актиі' мен миозин жіпшелері арасындағы көлденең көпіршелерінің са-ны көбейеді. Осыған байланысты актиннің миозин протофибрил-дері арасына енуі тереңдей түседі, еттің жиырылу күші жогары-лайды.

Электрокардиография (ЭҚГ)

Жүрек еті қозған кезде  көптеген ет талшықтары теріс заряд-қа көшеді де, қозбай қалган ет талшықтары бұрынғысынша оң зарядын сақтап қалады, сөйтіп қозған жәие қозбаган миоциттер арасында электр айырмашылығы, яғни электр потенциалы туады. Бүл потенциал белгілі бір тіндер арқылы бүкіл денеге тез таралып кетеді. Сондықтан оны қолға, аяққа, кеудеге қойылған электродтар арқылы электрокардиограф аспабымен жазып алуға болады. Ол үшін әдетте үш түрлі биполярлык стандарттық тіркеу әдісі колданылады (сурет).

Бірінші стандарттық тіркеуде электродтар оң қол мен сол қол білезіктеріне, екінші тіркеуде оң қол мен сол аяққа, ал үшінші тіркеуде сол қол мен сол аяққа бекітіледі. Электрокардиограф-пен жазып алынғаң қисық сызық — электрокардиограмма  - латын алфавитінің соңғы әріптерімен (Р, Q, R, S, Т) белгіленген бес тісшелерден түралы. Онын, үшеуі (Р, R, Т) электр осінен жогары, екеуі (Q, S) төмен карай бағытталған.

Жүрек етінде туған қозу, деполяризацияға тән заряд миокардтың бір жерінен екінші жеріне көшіп, біртіндеп барлык ет талшықтарын қамтиды. Электрокардиограмма тісшелері миоциттер деполяризациясы мен реполяризациясына сәйкес келеді. Р — тісше екі жүрекше қозған ксзде туған ток жиынтығын көрсетеді. Оң жоне сол жүрекшеде туған токтар қосылып, жинақталмаса ЭҚГ-да кос Р тісше пайда болады. Р мен Q аралығы 0,12—0,18 секундқа созылады, ол қозудың атрио-вентрикулалық түйінінен, Гис шоғырына өту жылдамдығына байланысты. Ауруға шалдыққан адамда, осы түйін (Гис шоғыры) жарақаттанса, Р—Q уақыты үзарады, кейде қозу жүрекшеден қарыншаға өтпей қалады.

Р, R, S, Т — тісшелері қозудың (деполяризациясын) қарынша еттеріне таралуын, одан әрі онын, «сөнуін» (реполяризациясын) көрсетеді. Сондықтан бұл тісшелер қарынша комплексі деп аталады. Q — тісі екі қарыншаны бөліп тұрған перденің сол жақтагы орта бөлігінің деполяризацияланган (сол зарядталған) кезінде пайда болады. R — тісше қарынша пердесініц төменгі жағына және карыншалардыц ішкі бетінен сыртына қарай сол зарядтың таралуын көрсетеді. S — тісше қарыншалардың түп жағындағы ет талшықтарының деполяризациясынан пайда болады. Сонымен S — тісше пайда болған кезде қозу қарыншаны тұтас қамтиды. Т — тісше карыншалардың реполяризациясын көрсетеді. Қарыншада деполяризация оның ішкі бетінен (эндокардтан сыртқы бетіне эпикардқа) қарай тараса, реполяризация керісінше, қарыншаның сыртқы бетінеи басталып, ішкі бетінде бітеді.

Электрокардиограммадан  жүрек қызметі туралы біркатар мағлүмат алынады: тісшелердің биіктігін (амплитудасын) өлшеу арқылы жүректің жиырылу күшін жорамалдауға болады. Жүрек (оралымы) циклы мен оның кезеңдерінің ұзақтығы анықталады. Q мен Т аралығын өлшеу арқылы систоланың үзақтығы есептеп шыға-рылады. ал Т—Р аралығы диастола ұзақтығын көрсетеді. Р—Q аралығы қозу үрдісінің атриовентрикулярлық түйіні мен Гис шоғырынан өту жылдамдылыгын сипаттайды. S—Т сегменті электрлік изолиниядан ығысса, жүректің қан тамырлары аркылы коректенуінің нашарлағаның көрсетеді. Электрокардиограмманы талдай отырып, жүректің минутына канша рет және қандай ырғақпен соққанын анықтауға болады.

Электрокардиограмманы пайдалана отырып, жүрек ауруларын нақты анықтауға болады.

Векторкардиография (ВКГ)—жүрек еті тогының мөлшерін жоне электр осінін бағытың (векторын) жазып алу әдісі. Векторкардиограмма имектеліп барып ұштары қабысатын бес түрлі ілмектен (Р, Q, R, S, Т) тұрады.

Жүрек етінің әрекет потенциалы оның жиырылуынан бүрын яғни қозу басталған кезде пайда болатынын Келликер тәжірибесінен көруге болады.

Наркозбен ұйықтатылган егеуқүйрықтың көкірегін ашып, со- • гып тұрған жүрегінің үстіне бақаның ет-жүйке препаратының шонданай жүйкесін салса, балтыр еті жүрек соғуына сәйкес ке-летін ыргақпен жиырылады. Мүның себебі жүректің әрекет по-тенциалы балтыр стін тітіркендіреді. Жүрек еті мен балтыр еті-пің дара жиырылу сызығын жеке-жеке жазатын болсақ, журек етінің латенттік кезеңі балтыр етінікіне қарағанда ұзақтау екенін байқауға болады, сондықтаы балтыр еті ертерек жиырылады. Бұл, әрекет потенциалының жүрек жиырылуынан бұрын пайда болатынын көрсетеді. Демек, әрекет потенциалы жүрек жиырылып тұрранда, ҚОЗРЗІІ кезде пайда болады. Электрокардиограмманыц тістері жүрек етінің жиырылуы емес қозу жағдайын көрсетеді.

Фонокардиогорафия — жүрек тондарын жазып алу. Арнайы аспап — фонокардиограф арқылы жүректің төрт дыбыстары жазып алынады. Олардың екеуі, атап айтқанда бірінші және екінші дыбыстар аускультация (тыңдау) кезінде естіледі. Үшінші және төртінші дыбыстар естілмейді: олар қарыншалар босаған кезде (диастола) пайда болады. Үшінші тон диастоланың қанга толу кезеңінде, яғни қан жүрекшеден қарыншага құйылған мезгілде, ал төртінші тон пресистола кезеңінде, қосымша қан жүрекшеден қарыншаға ойысқан сәтте туады.

 

• Иллюстрациялық  материал:

1. . ЭКГ тісшелері мен тіркеулері.

2. ЭКГ негізгі тіркеулері
3. Жүректің өткізгіш жүйесі
4. Жүрек циклы.

 

 

 

• Әдебиеттер:

 

1. Адам физиологиясы / оқулық – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., Өтепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.
2. Төлеуханов С.Т.    Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.
3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М.   Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық -  Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет
4. Нұрмұхамбетұлы Е.    Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.

5.   Керимбеков Е.Б.     Физиология атауларының орысша-қазақша  түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 280 бет

6.   Қалыпты физиологияның  лабораториялық жұмыстары / студент  тер үшін. –   Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.

 

 

 

 

• Бақылау сұрақтары :

 

1. ЭКГ клиникада маңызы.

2. ЭКГ негізгі тіркеулері.

3. ЭКГ негізгі тісшелерінің пайда болуы.

4. сегменттер деген не?

5. Интервалдар деген не?