Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың әдістемелік ерекшеліктері

4. «Теңге алу» ойыны. Бұл ойынды 2 затты салыстыру, олардың  ұқсастықтары мен айырмашылықтарын  тапсыру тапсырмаларын орындату  арқылы ойнатуға болады. Алдымен  сұрақ-тапсырма беріледі. Ұлттық  теңгеміздің суреті ілулі тұрады. Екі оқушының қайсысы тапсырманы  дұрыс орындаса, сол төл теңгемізді  алады.

5. «Арқан тарту» ойыны. Бұл ойында алдымен ойынға  байланысты сұрақтар беріледі. Тақтаға  арқан суреті ілінеді. Тақырып  бойынша берілген тапсырманы  кім көп орындаса, сол топтың  жеңіске жететіндігі айтылады.

Осы ойындарды ойнатқанда, оқушыларда әрекет пайда болады, әрі пәнге деген қызығушылығы артады, дүние танымы кеңейеді, сөздік қоры дамиды, білімі, сауаттылығы күшейеді. Сөйтіп «оқушылардың ой-өрісін ойын арқылы дамытуға қажет» [24].

1. Сабақтың тақырыбы: «Сұр көжек». Ә.Қоңыратбаев

Сабақтың мақсаты:

а) Білімдік жағы. Әңгімені мәнерлеп оқуға дағдыландыру. Кейіпкерлерге мінездеме беруге, әңгіменің негізгі идеясын ашуға, талдауға үйрету.

ә) Тәрбиелік жағы. Табиғатты сүюге, аң-құсқа қамқорлық жасап, күтуге тәрбиелеу. Әңгіме кейіпкері - Сәрсеннің іс-әрекетін үлгі етіп көрсету.

б) Дамытушылық жағы. Оқушылардың сөздік қорын арттырып, сөйлеу тілін жетілдіру.

Сабақтың барысы:

І. Сұрақ - жауап әдісі арқылы үй тапсырмасын тексеру.

ІІ. Жаңа сабақ.

а) Кіріспе әңгімеде үй қояндары мен түз қояндарын және олардың түр - тұрпаты, қылығы т.б. салыстырылады. Суреттері көрсетіледі.

ә) «Шешуін тап» ойыны. Қоян туралы жұмбақ жасырылады.

1) Ұзын құлақты,

Жәудір көзді,

Мамық жүнді.

2) Екі жеңдей құлағы,

Тың таңдап  тұрады.

б) Мұғалімнің әңгімені мәнерлеп оқуы.

в) Оқушылардың әңгімені оқуы.

г) «Арқан тарту» ойыны арқылы әңгіме мазмұнын оқушылар қалай түсінгендігін байқау. Ол үшін сынып екі топқа бөлінеді. Мұғалім қойған сұраққа қай топ дұрыс, көбірек жауап берсе, сол топ жеңімпаз атанады. Тақтаға алдын ала арқан суреті салынады.

Қойылатын сұрақтар:

1) Әңгіме не туралы?

2) Әңгімедегі баланың  аты кім?

3) Ол қайдан келе  жатты?

4) Оның көзі неге  түсті?

5) Ол нені көріп қалды?

6) Сәрсен көжекті қалай  ұстады?

7) Көжек қандай күйде  еді?

8) Сәрсен көжекті қайда  алып келді?

9) Балалар неге мәз-мәйрам болысты?

10) Сәрсен мен балалар  көжекке қандай қамқорлық жасады?

11) Көжек нені сүйсініп  жейді екен?

Екі топқа бөлініп «арқан тарту» ойынын ойнау оқушыларды ұйымшылдыққа, тапқырлыққа тәрбиелейді. Оқылып отырған мәтіннің мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді.

ғ) «Қыз қуу» ойыны арқылы оқушыларды ептілікке, зейінді болуға тәрбиелейміз. Алдын ала төмендегі тапсырмаларды оқушыларға беріп қоямыз.

1. Мәтіннен мезгілді  суреттеген жолды тауып оқы.

2. Көжектің түр-тұлғасын  суреттеген жолдарды тауып оқы.

3. Сәрсен көжекке үйшікті  неден жасағанын айтып көр.

4. Қоянның көжегі жеген  шөптерді оқы.

5. Сәрсеннің сөздерін  мәтіннен тауып оқы.

1-тапсырманы қыздардың  біреуі орындайды. Келесі тапсырманы  ұл балалардың біреуі мәтіннен  тауып оқиды. Ал 3,4,5-тапсырманы қыздардың  не ұлдардың қайсысы бұрын  қолын көтерсе, сол орындайды. Егер  ер бала тапсырманы бұрын орындаса, онда қызды ұстап алған болып  есептеледі. Қыз бірінші болса, онда  ол ер балаға жеткізбей жеңіске  жеткен болады.

д) Дәптермен жұмыс. Мына үзінділерді дәптерге жаздыру:

1. Таң қылаңдап атып  түн қараңғысы сейіле бастаған  еді. Мұрынға жаңа гүлдеген жиде  ағаштарының хош иісі келеді.

2.Тұмсығы ешкіден гөрі  ақбөкенге ұқсас. Жырық ерін. Тойса  қос танауынан дем алып, ентігіп  жатады. Құлақтары тым ұзын.

е) Сөздік жұмысы.

Елең – алаңнан, таң- азаннан, ертең- ертеден;

қылаңдап - жаңадан ғана көрініп, жаңа ғана атып;

табан жол - бір кісілік жол;

е) Көркем сөз оралымдарын тауып оқыту және оны үйде жазып алып,жаттауды тапсыру:

таң қылаңдап

түн қараңғысы сейіле

хош иісі

көзі жәудіреп

аяғын ұшымен мысықша басып келу

тыпырлаған көжекті

қуанышы қойнына сыймау

жүніне шаң жуытпайды

сығалап қарау

басын қылтитып шығару

шоқаңдап

қарны бұлтиып

жонданып семіре бастады.

Қорытынды.

Үйге тапсырма «Сұр көжек» мәтінін түсініп оқып келу.

2. Сабақ тақырыбы: Ұр, тоқпақ (Ертегі) 2 сынып.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік мақсаты: Ертегіні түсініп оқуға төселдіру. Ертегіге тән ерекшеліктер туралы түсініктерін кеңейту.

Дамытушылық мақсаты: Тіл байлығын арттыру, оқуға қызығушылықтарын тудыру.

Тәрбиелік мақсаты: Адалдыққа, сыпайылыққа тәрбиелеу. Қиялдарын шыңдау.

Сабақтың көрнекілігі: Ертегі туралы сюжетті суреттер, жеке суреттер.

Сабақтың әдісі: Сұрақ - жауап әдісі, эвристикалық әдіс.

Сабақтың барысы: Мұғалім ертегі кейіпкерлері туралы «жауабын тап» ұлттық ойынын ойнатады.

ЖҰМБАҚТАР

Қара сиырым қарап тұр,

Қызыл сиырым жалап тұр.    (Қазан, от)

Бір нәрсе іші қуыс,сырты томпақ,

Болады денесінде үш - төрт құлақ.    (Қазан)

Кішкене ғана бойы бар,

Айналдырып киген тоны бар.    (Қой)

Екі кісі қарауыл қарайды,

Бір кісі шөпшек тереді.  (Түйенің өркеші, ерні)

Ертегіні оқымас бұрын «Көкпар» ойынының шартын түсіндіреді. Ойын 2-айналымнан тұрады. 1-ші айналымда ертегі мазмұны бойынша берілген сұрақтарға аттылы жігіттер жауап беруі керек. Дұрыс жауаптан кейін көкпар алынады.

 

 

Қорытынды

 

Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты, табандылықты, байсалдылықты, т.б. мінез-құлықтың ерекшеліктері мен бірге күш - қуат молдылығын, білек күшін, дененің шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғары принциптеріне негізделген. Өйткені  ойынға қатыспай тұрып - ақ  оған  күн ілгері көп адамдардың тер төгіп, еңбек етуіне тура келеді. Мысалы: Бәйгені алайық. Ол үшін алдымен бәйгеге қосылытын атты таңдап алады. Ол атты баптап, бағып күтуге тура келеді, оның жейтін жемі мен суына дейін белгілі бір мөлшерге келтіріледі. Атты белгіленеген  уақыттта күн сайын жегізіп, шапқызып, терісін алады. Бәйгеге қосылатын атқа мініп шабатын  бала күн ілгері осы сынақтарға қосылады. Бәйге шарты мүлтіксіз орындалуы үшін төреші тағайындалады [25].

Бәйгеге қосатын аттардың шабатын жерінің алыстығына қарай кейде ат айдаушылар біреу емес, бірнешеу болуыда мүмкін. Ол ат шабатын қашықтықтың өн бойына орналастырылады. Бәйгеге әзірліктің басы – қасында болған, бала осы өнердің сырларын  жете біліп, үлкен  шаруашылық мектебінен өткендей әсер алады.

Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана  керектігі мен дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршілігіндегі қозғалысы мен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде де дамыды. Мәселен, әр түрлі қимыл әрекетті ойындар мен асық ойындары тайпалық одақтарда ересектер арасында дамыды да, кейін келе жас өспірімдерге қалды.

Ойын - оқушылардың негізгі іс-әрекеттерінің бір түрі. Сабақтағы ойын арқылы оқушылар білімін шыңдап ой-өрісін кеңейтеді.

Ұлттық элементі бар дидактикалық ойынның өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік, білімділік мәні, жүргізілу ерекшелігі болады. Мұндай ойын арқылы оқушы тез ойлауға, тапқырлыққа үйренеді. Оқушының жас ерекшелігі ескеріле отырып арнайы ұйымдастырылған ойын баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез-құлқын, ерік-жігерін қалыптастырады және де сабаққа деген қызығушылығын арттырады [26].

Демек, 2 сыныптағы «Ана тілі» сабақтарында ұлттық ойындарда қолдану оқушылардың ұлттық сезімін оятып, сөздік қорын молайтуға, білімін тереңдетуге жақсы әсерін тигізеді.

Басқа дидактикалық ойындар сияқты ұлттық ойын оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыру құралы қызметін атқарады.

Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттырудың маңызды құралы.

Ұлттық ойындар – бастауыш мектеп балаларының негізгі іс-әрекеті, оқудың маңызды құрамды бөлігі, дидактикалық ойынның бір түрі.

Ұлттық ойын – оқушылардың оқу әрекетін жандандырады, еңбекте дербестік пен инициативаны, жолдастық пен өзара көмекті дамытуға жол ашады. Ұлттық ойынның ең басты ерекшеліктерінің бірі балалардың білімді игеруде ақыл ой қызметін дамыта отырып, өзара қарым - қатынас жасауға жеткен жетістіктерінің дәрежесінің көрсеткіші. Екіншіден, оның ұжымдық сипатта болатындығы. Ұлттық ойын көп жақты, қиын педагогикалық құбылыс.

Ұлттық ойынның негізгі мақсаты оқыту барысында баланы қызықтыра отырып, білімдік, тәрбиелік мақсаттарына жеткізеді.

Ұлттық ойын – тәрбие құралы, ақыл-ойды кеңейтіп, тілді ұстартады, сөздік қорды байытады, сезімдерін күшейтеді.

Сондықтан, зерттеу нәтижелерін бастауыш сыныптардың оқулықтарын және әдістемелік құралдарын дайындағанда, бастауыш мектепте оқушылардың ой-өрісін дамытуда бастауыш мектеп мұғалімдерінің білімін жетілдіру курстарында пайдалануға болады. Дайындалған ұлттық және дидактикалық мазмұнды ойын есептерін мектеп мұғалімдері өздерінің күнделікті іс-тәжірибелерінде қолдана алады.

 

Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін тәжірибеде қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың орны ерекше. «Ана тілі» сабақтарында ойын элементтерін пайдалану мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін тигізеді. Ойын оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез, әрі ынтамен орындауға, өз беттерімен жұмыс істей білуге үйретеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

 

1. Бала дүниетанымын-ұлттық ойындар арқылы дамыту //«Ұлт тағылымы» халықаралық ғылыми-педагогикалық журнал –Алматы 2008 -№1(1) -Б. 20-23.

2. Сабақта дидактикалық ойындар пайдалану арқылы оқушылардың қызығушылығын арттыру //«Әуезов оқулары. М.Әуезов және қазақтанудың өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның еңбектері. Шымкент-2008.–Б. 82-84.

3. Ш.Әуелбаева. Бастауыш  мектепте қазақ тілін оқытудың  әдістемесі. Алматы, 1987.

4. Использование дидактических игр в начальной школе //XVII Международная научно методическая конференция Педагогический менеджмент и прогрессивные технологии в образовании.-Пенза 2009.-Б. 125-127.

5. Я.А.Коменский. Великая дидактика. Москва, 1955.

6. Ж.Б.Қоянбаев. Педагогика. Алматы, 1992.

7. Н.Әміриев. Ойдың көрінісі. //  Қазақ тілі мен әдебиеті, 1999, № 5 – 6.
8. Матюшонок. Жас ерекшелік физиологиясы. Алматы, 1986.
9. Ә. Хасенов. Қазақ тілі оқулығына әдістемелік нұсқау. Алматы, 1986.
10. Д.Бірімжанова. Сауат ашу. // Бастауыш мектеп, 2004, №5.
11. Ғ.Тұрманбекова. Әліппе сабағы. // Бастауыш мектеп, 2004, № 7.
12. Қ.Бозжанова. Бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастыру. Алматы, 1998.
13. Л.П.Федоренко, Г.А.Фомичева., В.К.Лотарев. Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы. Алматы,1982.
14. М.Балақаев. Қазақ тілінің мәдениеті. Алматы, 1971.
15. С.Құлбаева. Ойын әдісімен. // Бастауыш мектеп, 2004, № 3.
16. К.Д.Ушинский. Избранные педогогические произведения. Москва, 1939.
17. С.Рахметова. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 1975.
18. А.Сембаев. Қазақ совет мектебінің тарихы. Алматы, 1967.
19. Қазақ совет энциклопедиясы. Алматы,1989.
20. Ә. Табылдиев. Тәрбие өрнектері. Алматы, 1998.
21. Р.Ибекова. Ашық сабақ. // Бастауыш мектеп, 2005, № 8.
22. Дидактикалық ойындарды математика сабағында пайдаланудың әдістемесі //М.О.Әуезов атындағы ОҚМУ. Шымкент 2009. (Оқу–әдістемелік құрал) 5 б.т. (Л.Искаковамен авторлық бірлестікте).
23. Дидактикалық ойындар-бастауыш мектеп оқушыларының танымдық іс-әрекеттерін белсендіру құралы //«Ізденіс» халықаралық ғылыми-педагогикалық журнал–Алматы. 2009ж №4(2).–Б. 296-299. (Л.Искаковамен авторлық бірлестікте)
24. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың мүмкіншіліктері //«Ұлт тағылымы» халықаралық ғылыми-педагогикалық журнал – Алматы. 2009. №4–Б. 19-22. (Л.Искаковамен авторлық бірлестікте)
25. Сабаққа дидактикалық ойындарды қолданғанда оқушылар арасындағы өзара жарыстың атқаратын рөлі //Қазақстан жоғары мектебі журналы-Алматы. 2010ж. №1.-Б. 224-227.
26. Төтенаев Б. Қазақтың ұлтттық ойындары. Алматы: Рауан, 1991, 3-бет