Жетім балаларды қоғамға әлеуметтік бейімдеу

Бейімделу өзіндік әлеуметтік деңгейінде бірінші кезекте әлеуметтік субъектілердің белсенді табиғаты, әрекеттілігімен  анықталады. Әлеуметтік орта жағынан  іс әрекет мақсатымен, әлеуметтік нормалармен - оларға жету тәсілдерімен, және бұл  нормалардан ауытқу санкцияларымен анықталады [30].

Тұлға жағынан бейімделу  оның тұлғалық ерекшеліктерімен (көзқарастарымен, психикалық даму ерекшеліктерімен т.б,) анықталады. Әлеуметтік орта басты  үлгіде әлеуметтік институттар: отбасы, мектеп, бұқаралық ақпарат құралдары  т.б. арқылы әсер етеді.

Әлеуметтік бейімделу  процесс ретінде де, нәтиже ретінде  де қарастырылуы мүмкін. Бұл процестің  педагогикалық көзқарас тұрғысынан  мақсатқа бағытталуы және басқарылуы біз үшін маңызды.

Әлеуметтік адаптация  антонимі болып әлеуметтік дезадаптация саналады –  қоғамның әлеуметтік өміріне  тұлғаның икемделмеуі. Әлеуметтік дезадаптация мінез–құлықтың ассоциалды түрінде  және ішкі реттеу жүйесінің деформациясында, референттік құндылық бағдарларында, әлеуметтік бағдарларында  көрінеді. Жасөспірімдерде бұл қаңғыбастыққа, аморальды жүріс–тұрысқа құқық  бұзуға және қылмысқа, ішімдік пен  нашақорлыққа, ал ақыр соңында - өмірде өз орнын табудың, отбасын құрудың, мамандық және білім алудың мүмкін болмауына алып жеңіл келе салмайды және жоғарыда айтылғандардың барлығы  бұл процеске мақсатқа бағытталған  әсердің маңыздылығы туралы айтады [9, 43].

1.3 Астана қаласындағы  балалар үйінде тәрбиеленуші  жетім балалардың әлеуметтік бейімделу ерекшелігі

1999 жылы сәуір айында  С.А.Назарбаеваның бастамасы бойынша   «Үміт» балалар үйін дамыту  негізінде Астана қаласында балалар  үйі ашылған. Мекен-жайы: Сейфуллин  көшесі, 225-үй. Жақында бас мекемесінің  жанына 6 екі қабатты балаларға  арналған отбысылық үйлер бой  түзеді. Олардың екеуі қолдануға  беріліп, қалғандары толық аяқталған  жоқ. Мұнда отбасы құраған   бірнеше балалар тұрады. Қазір  балалар үйінде 303 тәрбиеленуші бар, олардың 4-уі мектепке дейінгі жаста, 1-уі – Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университетінде, 3-уі – Заң колледжінде, 3-уі кәсіптік Техникалық мектепте, 1- физика-математикалық лицейде оқиды, қалғандары 1-11 сынып оқушылар. Олар №42 қалалық орта мектепте оқиды.

 

Кесте-1. Балалардың әлеуметтік жағдайы

 

Жетімдер	21
Бас тартқандар	20
Бас бостандығынан айрылғандар	26
Тастандылар	4
Ата-аналарының мекен-жайы белгісіздер	46
Ұзақ мерзім емделуде	7
Ата-аналық құқығынан айрылғандар	179

 

Оның ішінде:

173 – ер бала, 130 – қыз бала, 256 – орыстар, 31 – қазақтар,  7 – басқа ұлттар.

Балалар үйінде 10 топ бар (1уақытша оқшаулау бөлмесі).

Балалар үйінің директоры  –Чернецский Виктор Борисұлы жоғары дәрежелі педагог, Қазақстан Республикасының  білім беру ісінің үздігі, ең алғашқы  ұлттық мектепке дейінгі «Балбөбек» оқу-тәрбие бағдарламасының қосалқы  авторы.

Дәрілік-педагогикалық құрамы:

Директордың оқу ісі жөніндегі  орынбасары, директордың тәрбие ісі  жөніндегі орынбасары, әлеуметтік педагог, психолог, 2 логопед, дефектолог, ән-күй  жетекшісі, хареограф, акробатиканың  жетекшісі, еңбек нұсқаушысы, ұйымдастырушы  педогог, қазақ тілі маманы, ағылшын  тілі жетекшісі, 24тәрбиеші, дәрігер-педиатор, 6 медицина қызметкерлері.

Балалардың шығармашылық қабілеттіліктерінің дамуына ықпал  ететін іс-жүзіндегі үйірмелер: «Қазақ тілі», «Бейнелеу өнері», «Хареография», «Акробатика», «Ағылшын тілі», «Драма үйірмесі», «Еркін күрес», «Шебер қолдар», «Аспаздық», «Вокал».

Сондай-ақ, өзін-өзі басқару  комитеті, «Үмітшілер командасы», «Жас заңгер», үлкен сынып оқушыларының Клубы жұмыс істейді.

Мәселелік-ізденіс тақырыбы:

«Тәрбиеленушілерді өзін-өзі  тәрбиелеу процестерінде өзіндік  өмірге дайындау».

Мақсат:

Тәрбиеленушілердің өзін-өзі  танудың барлық құрамды процесінің бірізділікпен дамуының жүйелі негізін  қалыптастыру.

Міндеттер:

1. балаларға әлеуметтік, рухани, адамгершілік құндылықтардың  қазынасын игерту және ғылыми  көзқарастарын қалыптастыру;

2. балалардың қабілетін  өзін-өзі талдау мен өзінің  дарынын, даралығын сезіну негізінде  дамыту;

3. құндылық бағдарын және  өзіндік тұлғасын тануға және  модельдеуге көзқарасын қалыптастыру;

4. шығармашылық тұлғасын  қалыптастыру;

5. болашақ өмір жолына, өзіндік пікірі мен өзіндік  тағдырын дұрыс құруға берік  психологиялық бағыт қалыптастыру.

Түлектердің моделі:

- дүние тануға құштар, үнемі өздік білімін көтерумен  айналысатын тұлға; 

- өз құқығы мен міндеттерін  білетін, басқа адамдардың құқығымен  санасатын еркін тұлға;

- қарым-қатынас жасап,  сұхбаттаса алатын, түрлі позиция,  көзқарастарда келісушілікке бағытталған  өз пікірін дәлелді айта алатын, өзгені тыңдап, ұға алатын тұлға;

- қоғамда, әлеуметтік  кеңістікте бейімделуге қабілеті  бар тұлға; 

- ұлттық сана-сезімнің  деңгейі жоғары, жалпы адами құндылықтарға,  өз халқының жақсы қасиеттеріне  бағытталған, өзінің жеті атасын, шежіресін білетін. Отанын сүйетін,  ата-бабаларының салт-дәстүрлерін  құрметтейтін тұлға; 

- дүниеге сенімді көзқарасы  бар, рухани-адамгершілік, парасаттық  саласының қызметін білетін тұлға;

- өзінің рухани, психологиялық,  жан саулығын нығайтып, өзін табиғаттың  бір бөлігі ретінде сезініп,  онымен үндесе өмір сүретін  тұлға.

Тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру

Балалардың парасаттық мүмкіндіктерін жүзеге асыру, танымдылықтарын дамыту үшін жағдайлар жасалады. Балалар  бір-бірімен қарым-қатынас жасауға, достасуға үйренеді. Тәртіп талаптарын меңгереді. Өзін-өзі басқару органдарына  қатысады. Тәртіптің қажеттілігін, негізгі құқықтық талаптарды, қарапайым  тәртіп ережелерін сақтау керектігін сезіініп, адам өмірінің құндылығын денсаулық, бостандық, биік адамгершілік қасиеттердің бағасын түсінеді. Қатыгездікке, құқық  бұзушылыққа қарсы тұруға, өз тәртіптерін, істерін бағалай білуге үйренеді.

Балаларды болашақ өмірге дайындай отырып, олардың оқуға деген  қызығушылығын дамыту барысында  біз оларды энциклопедия, анықтамалар, қосымша әдебиеттерді қолдана білуге, карта, атластарды пайдалана білуге үйретіп, танымдылық ойын-ермектер шараларын  ұйымдастырып өткіземіз.

Тәрбиеленушілердің арасында жастары ұлғайып кеткендер де бар. Білімдеріндегі көптеген олқылықтардың  салдарынан, оқу оқып білім алуға  оларға өте қиын. Біздің балаларымыз  оқитын мектеппен бірлесіп жоба дайындадық. Ол жобаға сәйкес жастары ұлғайып  кеткен екпінділер қатарындағы балалар  келесі сыныптың бағдарламасын жедел  тапсырып, бір сынып аттап келесі сыныпқа көшіріледі.

Адамгершілік-құқықтық тәрбие беру міндеттерін шешу мақсатында «без добрых дел нет добраго имени» (Нәбиева К.Ш.), «Сыпайылық – тәрбиеліктің негізі» (Райымбаева Д.О), «Самолюб никому не люб» (Рамазанова А.Д.), «Өмір –  ең үлкен құндылық» (Рамазанова Д.О.), «Ертеңгі мінез-құлық – бүгінгі  әрекетінде» (Рамазанова А.Д.), «Біздің  өміріміздегі мейірімділік пен жауыздық» (Козьмина Т.Н.) атты тәрбие сағаттары, КТК, брейн-рингтер, викториналар, балалардың әділдік, жауапкершілік, адалдық сияқты тұлғалық қасиеттерін дамытып, есте сақтау қабілетін, ой-өрісін кеңейтеді.

Осы жұмыстардың бәрі қоғамдағы  құқықтық нормалар мен ережелермен байланыстырылып жүргізіледі. Қоғамда өмір сүре отырып, оның ережелеріне бағынбай, сырт қалуға болмайды. Заң негіздерін білу, балалардың өздеріне  деген сенімдерін нығайтып, өмірде кездесетін келеңсіз жағдайлардан шығудың дұрыс жолын табуға, қиыншылықтарды заң бұзбай-ақ  жеңуге жетелейді. Өткен жылы жасалған диагностика қорытындысында біздің балаларымыздың кейбір тұлғалық қасиеттері айқын көрінеді. Атап айтсақ адалдық, әділдік, әдептілік, жауапкершілік, өзіне деген сенімділік, үлкен-кішілермен қарым-қатынас жасай білу өте жоғары.

Мұндағы балалар үйінде «Жас заңгер» атты отряд бар.

Оның мақсаты: балалардың құқықтық білімдерін нығайтып, өздік  әрекет жасай білу дағдыларына ие болып, өздерінің арасындағы жағымсыз құбылыстармен күресу, өзінің ақпарат  бетін шығарып, тәрбиеленуші абыройының Кодексін жасау. Осындай өз көздерімен көрген істер, сабақтар балалардың өзіндік  дағдыларын жетілдіре түседі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ БӨЛІМ. БАЛАЛАР  ҮЙІНДЕ ТӘРБИЕЛЕНУШІ ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫ  ӘЛЕУМЕТТІК БЕЙІМДЕУ БОЙЫНША 

ТҮЗЕТУ–ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫ

2.1. Балалар үйіндегі  тәрбиеленуші жетім балалардың  әлеуметтік  бейімделуі бойынша  түзетушілік - дамытушылық бағыттау  жұмыстарының қажеттілігі

Педагогика ғылымы тұлғаның дамуының басты жолы - іс-әрекет пен  қарым-қатынас арқылы екенін дәлелдейді. Көптеген зерттеулер балалар үйінде болу шарты тәрбиеленушілерден олардың  өзіндік өмірінде ескерілмейтін  сол қасиеттерді талап ететіндігі мен олардың әлеуметтік бейімделу  сәттілігін анықтайтындығын көрсетеді. Бұл мәліметтерді талдай отырып, келесі қорытындыларды шығаруға болады: [22, 39, 40,]

1. Өзіндік өмірге қажет  тұлға қасиеттері мен сапалары  балалар үйінде дамымайды;

2. Балалар үйінде болудың  ерекше жағдайларына бейімделуге  тәуелді болып табылатын бала  тұлға сапалары мен белгілі  бір қасиеттерін дамытады;

3. Балалар үйі жағдайында  бірнеше жылдар болу бұл қасиеттердің  бекітілуіне алып келеді, олар  мықты тұлға құрылымдары болып  қалыптаса бастайды және тәрбиеленушілердің  балалар үйіндегі және одан  кейінгі қарым- қатынасы мен  мінез-құлқын сипаттайды;

4. Балалар үйіндегі өмірге  бейім тәрбиеленушілер балалар  үйінен шыққаннан кейін социумдағы  өз еркіндік өмір оларда қалыптаспаған  немесе өшіріліп қалған тұлғаның  сол сапалары мен қасиеттерін  талап ететін мүлдем басқа  жағдайларға тап болады. Бұл тәрбиеленушілердің  әлеуметтік бейімділігі үлкен  қиындықтарға әкеледі.  

Балалар үйі жағдайында болу тәрбиеленушілердің психикалық дамуындағы ерекшеліктердің пайда болуына  алып келетіні белгілі. Негізінде бұл  психикалық даму мен негативті тұлға  құрылымдарының қалыптасуындағы кедергілер. Сонымен әлеуметтік бейімделу сәттілігіне  психикалық даму ерекшеліктері үлкен  әсер ететіндіктен, әлеуметтік бейімдеу бойынша барлық жұмыстар түзету-дамыту бағытымен жүруі қажет. Бұл балалар  үйінің тәрбиеленушілерінің әлеуметтік жұмысында түзету-дамыту функцияларын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.

Балалар үйі тәрбиеленушілерінің  әлеуметтік жұмыстардың түзету-дамыту бағыттылығын жүзеге асыру кезінде  тәрбиеленушілер тұлғасы дамуындағы кедергілер мен негативті ауытқушылықтардың  алдын алу бойынша жүйелі және мақсатты жұмыстар жүргізу қажет, қалыптасып кеткен негативтік тұлғалық құрылымдарды түзету және сәтті өзіндік өмірге талап етілетін тұлға сапалары мен  қасиеттерін дамыту қажет.

1. Жетім балалардың толық  тұлғалық, әсіресе шығармашылық  ойының толық дамуы үшін тәрбиеленушілердің  нақты сезімдік тәжірибесін кеңейту  және бар жағынан молайту, қарым-қатынас  аумағын кеңейту, жиі серуендеу,  экскурсияға шығу, мүмкіндік келгенше  балалар ойнайтын орынды, жабдықтарды  ауыстыру қажет. Балалар белсенді  қатынаста болатын тұрмыстық  заттардан баланың психикасының  әр түрлі жақтарының дамуына  арналған арнайы заттарға дейінгі  заттардың әртүрлілігі және санын  ұлғайту өте өткір қажет.

2. Бейнелеу ісі және  ойдың дамуына бағытталған сөздік  шығармашылық бойынша оқытудың  арнайы курсы мақсатты өңдеу.  Мына түрдегі тапсырмалар өте  маңызды болып табылады: бастаған  суретті аяқтау, суретші нүктелердің  орналасуы бойынша не ойлағанын  табу, кезекпен картиналарды бояу, ашулы және мейірімді сиқыршыны  боя, тығырықтын шығу жолын  тап және т.б. 

Тәрбиеленушілерге қиялын вербалды жоспарда дамыту үщін қандайда бір  оқиғаны ұсынуға болады, мысалы: «Бүгін таңертең бізде не болды?»  Барлық балалар кезекпен сөйлеген дұрыс. Бұл онын ұжымдық және жеке жүргізілуі мүмкін.

Баланың қиялы мен ойының дамуы үшін тапсырмаларды таңдау кезінде баланың мүмкіндіктерін ескеру және тапсырмалар өлшемі бойынша  қиын болуы, оларды орындауда бала қиындықты  жеңуде және өзінің жетістігінен қуаныш сезіну керектігіне қол жеткізу. Ересектің қатынасы бергілі бір  шекте мейірімді болу, баланың  әрбір, тіпті кішкентай жетістігін белгілеп қоюы қажет.

Ересекпен ескерілген қатеге, өзінің мүмкіндіктеріне өзі баға бере білмеуге төзіп отымай, керісінше  педагогпен өзінің қиындықтарын түсінуді, оларға дұрыс қарауды талдауды үйрену қажет, сондықтан қателерге, сәтсіздіктерге, білмеулерге дұрыс қарау маңызды. Бала қателесуден қорықпау үшін ол дұрыс емес жауапқа ересектер  жағынан жазалау болмайтынын  білуі тиіс. Бұл тек шығармашылық ойлау мен қиялды дамыту үшін тапсырмаларға ғана емес, сонымен бірге мектептегі оқуға да қатысты.

3. Баланың ойлауы мен  қиялын дамыту үшін адамдар  ойлап тапқан арнайы құралдар  бар - бұл ойыншықтар. Бірақ бір  жаман жері бұл балалар үйі  тәрбиеленушілері ойыншықтарды  дұрыс емес, нашар қолдануы - тез  сындырады, бұзады және жоғалтады.  Мұндағы ересектің міндеті - балаларды  ойыншықтармен ойнауға, үстел  үстіндегі ойындарға, конструктормен  жұмыс істеуге үйрету. Практикалық  жұмыста түзету және дамыту  ойындарының кешенді жүйесін  қолданған маңызды. Олар әртүрлі  дидактикалық, рольдік, дамытушы, сюжеттік  драматизация ойындары, ереже бойынша  ойындар және т.б. сияқты. Әр  қиындық деңгейіндегі ойындар,  әр жасқа арналған баланың  дамуына бағытталған ойындардан  тұрады. Бұл ойындар қазіргі әдебиеттерде  кең көрсетілген, әрбір тәрбиеші  оны жүргізу әдістемесін игеру  керек. Көбінесе бұл ойындар  жүйелі қолданылмайды, мақсатсыз,  жүйесіз, олардың нәтижелігі  балқаймайды. Түзету-дамыту ойындарын  тұрақты қолдану тәрбиеленушілердің  психологиялық-педагогикалық диагностиканы  өткізгеннен кейін мәселелерді  анықтау және жұмыс міндеттерін  қойып, оларды шешу үшін жаттығулар  мен ойындарды таңдау, оларды  тоқсанға топтау, жұмыс тиімділігінің  критерийлерін, олардың диагностикасының  әдістемесін анықтағаннан соң  жүзеге асады. Тоқсан өткеннен  кейін түзету-дамыту ойындары  бағдарламасы бойынша алынған  өлшемдер бойынша қорытынды тестілеу  жүргізіледі, алынған нәтижелер  талданады және жүргізілген жұмыстың  тиімділігі жайлы шешім қабылданады,  келесі кезеңге міндеттер қойылады.