Жетім балаларды қоғамға әлеуметтік бейімдеу

4. Баланың ересектермен  қатынасы процесін белсендіру  үшін бірінші кезекте ересектің  балаға деген орнын анықтап  алу керек. Интернат мекемелерінің  педагогтары жиі балаларға, олардың  көңіл-күйіне, назарына, беделіне байланыссыз  жүріс-тұрысын басқару үшін күш  қолданады, бұл негативті жағдайларға  әкеледі. Тәрбиеші мұндай тәуелділіктің  әсерін басу керек, ересектен  баланың тәуелсіздігін, өз еркінділігін  дамыту қажет. 

Ересектермен конструктивті  қарым-қатынас дағдыларын дамыту үшін ауыр, қақтығыстық сияқты әртүрлі  нақты жағдайлардағы мінез-құлық  дағдыларын шынықтыру маңызды болып  табылады. Бұл күнделікті қарым-қатынастағы  сияқты арнайы ұйымдастырылған арнайы жұмыстар кезінде жүзеге асуы мүмкін.

Қарапайым топтық жұмыс кезінде  әртүрлі ойын түріндегі тапсырмаларды қолдануға болады, мысалы, балаларға мынадай қойылымды ойнауға ұсыну: бір тәрбиеленуші басқаны әділсіз ренжітіп алды. Енді ол не істей алады? Оларға жақындап келген үшінші біреуі не айта алады? Қақтығыстың барлық қатысушыларының мінез-құлқын талқылау керек және рольдермен ауыса отырып бұл қойылымды тағы бір рет ойнауды ұсынуға болады. Кінәлілерді жазалау бұл сөз сөйлеу емес, керісінше балалардың не болғанын түсінуі, басқаның көзқарасында бола алуы қақтығысты шешудің әр түрлі нұсқаларын білу және оптималдысын іздеуге үйрену үшін шынайы болған жанжалдарды, төбелестерді талқылау маңызды. Баланы әр түрлі жағдайларда өзін дұрыс ұстауына үйрету ғана маңызды емес, сонымен қатар өзекті өмірлік жағдайлардан шыға білуге үйрету маңызды. Бұл үшін мысалы, досына уәде берді, бірақ орындамады сияқты оның мұндай істері немен аяқталатын, оның құрдасы не істейтінін елестетін балалармен әртүрлі ойындар өткізу керек. Барлық ойындар мен оқуларда үлкен назарды баланы болашақты, өзінің істерінің соңын толық максималды эмоционалды елестете алуына аудару қажет - бұл жауапкершілік сезімін құру.

5. Жүріс-тұрыстың еркінділігі  мен баланың іс-әрекет нәтижелерін  өзіндік бақылауын дамыту үшін  оқу іс-әрекетіндегі жағдайлар  ретінде және арнайы түзетушілік  оқулар ретінде қолдануға болады.

6. Интернат мекемесінде  жұмыс істейтін ересектер балалармен  эмоционалдық байланыстары қалай  екеніне ерекше назар аударуы  керек және эмоционалдық пен  қарым-қатынас икемділігінің артықшылығының  жетіспеушілігінің барлық мүмкін  салдарын ескеру керек [34].

2.2. Балалар үйіндегі  тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу  жұмыстары  бойынша түзету- дамыту  функцияларын жүзеге асыру бойынша   ұсыныстар

Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді  әлеуметтік бейімдеу жұмыстарының                              түзету-дамыту бағытын теоретикалық негіздеу ретінде гуманистік-психологиялық  тұлғаның қалыпты дамуы үшін тек  биологиялық емес, сонымен қатар  баланың рухани және әлеуметтік қажеттіліктерін  қанағаттандыру керек деген мазмұнына  сүйендік. Балалар үйі жағдайында болу балалардың қалыпты толық психикалық дамуы үшін іргетасты қамтамасыз ететін тәрбиеленушілердің маңызды  қажеттіліктерін жеткіліксіз қанағаттандыруға әкеледі. Бұл қажеттіліктер депривациясы тәрбиеленушілердің өз еркіндік өмірге сәтті кіруін болдырмайтын және бекітіліп кететін негативтік тұлғалық құрылымдардың пайда болуына алып келеді. Тәрбиеленушілерді әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмыстардың түзету-дамыту функциясын жүзеге асыру тәрбиеленушілер тұлғасының дамуына белсенді әсер етуге және оларды ашық қазіргі қоғамдағы сәтті өз еркіндік өмірге дайындауға мүмкіндік береді [37].

Педагогикалық тәжірибе әдебиеттердің  мәліметтері балалар үйі тәрбиеленушілерінің  әлеуметтік бейімдеу бойынша жұмыстың түзету-дамыту функциясын практикалық  жүзеге асыру бойынша нұсқауларды  жүйелендіруге және талдап қорытуға мүмкіндік береді

1. Топтағы  балалар   санын  азайтып,  балалармен   өзара  әрекеттесетін балалар  үйіндегі ересектер санын көбейту  қажет. Бұл әрбір балаға көп  назар аударуға және олармен  жасына қарай қарым қатынасты  қамтамасыз етуге мүкіндік береді.

2. Балалардың үлкендердің  салыстырмалы қысқа шеңберімен  байланыстың тұрақтылығын қамтамасыз  ету балалар мекемелеріндегі  қызметкерлердің тұрақсыздығын  және балалардың бір мекемеден  басқаға, топтан топқа ауысуын  тоқтату. Балалармен өзара әрекеттесетін  адамдар шеңберін бірнеше жылдарға  тұрақты ұстау керек.

3. Балалар үйлерінде психологиялық  дамытушылық орта құру. Күн тәртібінде  жұмыстың, оқу сабақтарының және  демалыстың, серуендеудің, қозғалыс  ойындарының, қалыпты ұйқы ұзақтығының,  дұрыс тамақтанудың, шынығу және  балалардың денсаулығын нығайту  бойынша шаралар өткізудің дұрыс  кезектесіп келуін қарастыру  қажет.

Балалар үйіндегі эмоционалдық күй бала үшін жайлы болуы керек. Балаларда махаббаттың және назардың сөзсіз қабылдануындағы, қамқордағы, қолдаудағы, мойындау мен сыйлаудағы маңызды  қажеттіліктердің қанағаттандырылуы  тиіс. Балалар үйінде тітіркендіретін  дауыстардың болмауы керек. Толық  дамуы үшін ол әртүрлі іс әрекет түрлеріне кірістірілуі керек, оларды ұйымдастыруда педагогка түзету-дамытушылық  әсерді нақты жоспарлау, ал жетекші - оның жетістіктерін байқап отыруы керек.

4. Тұлғаның даму процесіне  әсер ететін барлық тәрбиелік  әсерлердің келісімді интеграциясы  қажет. Тәрбиелік жұмыстарда негізгі  акцентті тәртіптілік пен тыңдауды  тәрбиелеуге түсірмеу керек, оны  әрбір баланың тұлғалық әлеуетін  дамуына түсіру керек. Бұл жұмыстың  негізгі мақсаты ретінде тәрбиеленушілерді өз еркіндік өмірге дайындап, осы критерий бойынша ол бағалануы тиіс [10,11,23].

5. Практика әлеуметтік  бейімдеу бойынша жұмыстардың  түзету-дамыту бағытын жүзеге  асырудағы кешенді тәсілінің  нәтижелігін көрсетеді. Медиктердің,  психолог, әлеуметтік педагог, дефектолог, тәрбиешілер, әлеуметтік жұмыскерлер  және басқа да мамандардың  келісімді, мақсатқа бағытталған  жүйелендірілген жұмысы қажет. 

Түзету-дамыту жұмысын келесі кезең бойынша жөнді ұйымдастыруға  болады: [22]

1. кезең – диагностикалық, ол тәрбиеленушілердің психикалық  даму ерекшеліктері туралы мәліметтер  жиынтығынан, нәтижелер талдауы  мен өңделуінен. Шыққан мәселелердің  жиынтығы, мақсат және міндеттерді  қою, түзету-дамыту жұмыстарының  тиімділігінің критерийлерін анықтаудан  тұрады.

2. кезең – түзету-дамыту  жұмыстарының мазмұнын жоспарлау.  Қойылған мақсаттар мен міндеттерді  ескере отырып әдістемелер мен  технологияларды таңдау жүргізіледі,  түзету-дамыту бағдарламалары құрылады, күнтізбе бойынша шаралар жоспарлануы,  басқа мамандармен қызмет түрі  келісіп жасалады.

3.  кезең – жоспарланған  шараларды тәуелсіз жүргізу. 

4. кезең – қорытынды  тестілеу: таңдалған критерийлер  тиімділігі бойынша нәтижелер  талдауы және өңделуі, жоспарланған  мақсаттармен салыстыру, шешімдер, келесі кезеңге міндеттерді анықтау.

6. Балалар үйіндегі педагогтардың  шамадан тыс эмоционалдық қажуы,  үлкен жүйкелік-психикалық қысымды  ескере отырып, оның бейтараптануының  әдістерін қолдану, өз еркіндік  реттеу негіздеріне, психотехникалық  жаттығуларға үйрету [67].

7. Түзету-дамыту жұмыстарын  жүргізу кезінде түзету-дамыту  ойындарын, әдістерін, жаттығуларын, технологиялары мен тренингтерін  жеке сонымен бірге блогқа, циклге, бағдарламаларға біріктірілген  түрде қолдану тиімді болады. Оқылып жатқан психодиагностикадағы  қарым-қатынастың дамушы технологияларын  қолдану, жетістік жағдайларын,  мәселелік тұлғалық әңгіменің  және топтық пікірталастың , мақсатты  экскурсиялар мен жол жүрулерді  туғызу мүмкін. Әдістемелік біріктіру  шеңберінде педагогтарды бұл іс-әрекеттің барлық спектрлеріне оқытуды қарастыру қажет.

Әлеуметтік бейімдеу бойынша  жұмыстардың түзету-дамыту бағытын  практикалық жүзеге асырудың негізгі  әдістері болып балалармен ерекше ұйымдастырылған  оқу табылады. Практика кіші мектеп оқушылары мен мектепке дейінгі  балаларға арналған мұндай оқулардың  барлық циклын алғашында орынды енгізуін көрсетеді. Бұл оқулар күнтәртібінде  нақты белгіленген уақытта және ойын түрінде өткізілуі тиіс. Балалар  белгілі уақытта топ боп жиналады, олар ойнайды, сурет салады, музыка тыңдап, шай ішеді дегенге үйреніп  қалады, сөйтіп жоғары сыныпта бұл  әдетке айналады, автоматты жүріп  жатады. Жыл сайын бұл оқулардың  мазмұны күрделенуі, жаңа ойындар  мен жаттығулар қосылуы керек. Бұл  оқулар шеңберінде «Оттар», «Поле Чудес», туған күндер, білімпаздар турнирін өткізуге болады. Мұндай жұмыстар жиі  «Ойын сағаты», «Топтық сағат» деп  аталады. Мұндай жұмыстар материалдары кейбір балалар үйінде өткізілетін  әлеуметтік тұрмыстық бағдар бойынша  курсты жақсы толықтырады.

 Бұл жұмыстарды ереже  бойынша тәрбиелеуші жүргізеді,  ал күрделілеу жұмыстарды психолог, дефектолог жүргізуі мүмкін, мұнда  бастысы тәрбиешінің жақсы әдістемелік  дайындығы, жұмыстардың жүйелілігі  және жиі бақылануы, педагогикалық  кеңестерде нәтижелерді жиі талдау  және педагогтарды мұндай жұмыстардың  өз еркіндік талдау әдістеріне  үйрету. Мұндай жұмыстардың нәтижелігі  міндетті түрде тәрбиеленушілер  аттестациясы және материалдық  ынталандыру кезінде ескерілуі  керек. Әрбір топ бойынша мұндай  оқулардың жоспары балалар үйі  жұмысының жылдық жоспарына тіркеледі. 

 Егер кіші тәрбиеленушілер  таңғы ас, сабақ сияқты істерге  әдеттенсе және олардан балалар  қанағаттанушылық және қуаныш  сезінсе олар ол үшін шынымен  қызықты болса  мұндай жұмыстар  жоғары сыныптағылар үшін шын,  әдетті және сұрансы көп болады  және олардағы түзету-дамыту тиімділігін  толық жүзеге асыруға мүмкіндік  береді. Оларды жүргізу әдістемесін  иелену тәрбиешінің тәжірибесінің  жоғарғы көрсеткіші және қорытынды  шығару, марапаттау, аттестация және  мадақтау кезінде міндетті түрде  ескерілуі қажет. 

Түзету-дамыту жұмыстары  үшін материал және оларды жүргізу  әдістемесі қазіргі әдебиеттерде өте  кең көрсетілген [4,15,16.18].

8. Балалар үйіндегі ең  бір маңызды мәселелердің бірі - жетім балалардың махаббатқа, сүйіспеншілікке қажеттілігінің қанағаттанбауы. Мұны, сонымен бірге тәрбиеленушілердің эмоционалдық қажуларын ескере отырып, бұл мәселені шешудің мүмкін болатын әдісін ұсынуға болады.

 Балалар мінез-құлқындағы  көптеген бұзылыстар оның эмоционалдық  резервуары толық болмағандықтан  болады. Өзінің махаббатын балаға  көрсету, оның эмоционалдық резервуарын  толтыру баланы сөзсіз қабылдау, физикалық контакт, көздер қатынасы  және қадала қарау бәрінен  тиімді болады.

9. Балалар үйі тәрбиеленушілерінің  ресми емес қарым-қатынасындағы  қанағаттанбаған қажеттілігін ескере  отырып конструктивті қатынаса  білмеу сияқты жасөспірім үшін  жетекші іс-әрекет түзету-дамыту  жұмыстарын жүргізу кезіндегі  тәрбиеленушілердің әлеуметтік  бейімделуіндегі үлкен қиындықтарға  алып келеді, балалармен күнделікті  қатынаста тәрбиеленушілерге қарым-қатынасты  дамыту технологиясын кең қолдану  қажет [15,16,29,31].

10. Қазіргі уақытта балалар  үйлерінің өткір педагогикалық-ұйымдастырушылық  мәселелерінің бірі қызметкерлердің  психологиялық-педагогикалық дайындығының  жеткіліксіздігі болып табылыды. Жоғарғы оқу орындарында тәрбиеленушілерді  жуырдан бастап дайындап жатыр,  балалар үйінің саны өсуде,  кейбір тәрбиешілердің базалық  педагогикалық білімі жоқ, ол  курстық қайта дайындау және  квалификацияны көтеру педагогиканың  аз бөлігін қамтиды, бұл мәселе  өткір болып тұр. Сондықтан  балалар үйіндегі ғылыми-әдістемелік  кеңестер мен әдістемелік ұжымдарда  педагогтарды түзетушілік педагогикасы  негіздеріне, психологиялық диагностикаға,  қазіргі педагогикалық технологияларға,  тәжірибелік эксперименталдық жұмыстар  негізіне оқытуды ұйымдастыру  қажет. 

11. Балалар үйіндегі балалардың  негативтік психологиялық даму  ерекшеліктерін анықтайтын сынау  факторы ретінде отбасының оң  әсерінің жоқтығы болып табылады. Кейде балалар үйлерінің педагогтары  мұны түсіне отырып өз алдарына  балаларға анасын немесе әкесін  ауыстыра отырып тәрбиеленушілермен  отбасылық өздерінің қатынасын  орнатуға тырысады. Бұл кезде  қарым-қатынастың эмоционалдық жағы  пайдаланылады, яғни ол күтілетін  нәтиже бермейді, керісінше эмоционалдық  шаршатады. Осы мәселенің көпжылғы  зерттелуінен кейін «…тәрбиеленушілер  мен тәрбиешілер қатынасы отбасылық  түрге айналмауы тиіс, керісінше  мұндай мекемелердің сапалы ерекшелігін  ескеретін қарым-қатынастың ерекше стилін құрудағы нақты тәсілдер мен міндеттерді саналы өңдеу қажет деп» айтқан. Бұл мәселе бойынша кезекті тәжірибе талдауы отбасылық қатынасқа жақындау көбіне отбасылық жұпқа 4-7 асыранды баладан келетін отбасылық типтегі балалар үйінде жүзеге асады. Өкінішке орай қазіргі практика отбасылық қатынастардың өзіндік ерекшелігін іздеуден қарағанда көптеген балалар үйіне түсінікті себептер бойынша бұл қатынастарды көшіріп алған жеңіл екенін көрсетеді [62]