Жетім балаларды қоғамға әлеуметтік бейімдеу

2.3 Педагогикалық психологиялық ұсыныстар

Мектепке дейінгілермен  түзету жұмыстарын жүргізу. 

1. Мектепке дейінгілермен  және кіші мектеп оқушыларымен  жұмыстар жүргізу кезінде назарды  ойындық түрлерге аудару керек.  Оларды өткізудегі негізгі қиындық  келесілерден тұрады: балалар ұзақ  уақыт тәрбиешінің сөздерінің  мағынасына тұрақтай алмайды,  олардың көздері, зейіні жан-жаққа  жүгіріп отырады және нәтижесінде  балалар жиі оларды неге үйреткенін  білмейді. Балалардың назарын аудару  және ұстап тұру үшін арнайы  тәсілдер керек. Олардың бірі  болып оқуды бірігіп жоспарлау  және олардың қорытындысын шығару  болып табылады. Оқу процесінде  балалар тәрбиеші көрсетуге немесе  айтуға уәде бергенді білуі,  жоспарланғандардың және қазіргі  уақытта болып жатқандардың арасындағы  байланысты тоқтату қажет. Бұл  байланысты «Бүгін не істегілерің  келгенді есте сақтаңдар» деген  сөзбен сызып көрсеткен дұрыс. 

Балалар үйіндегі жұмыстарда сөйлемдік түсіндірулер аз да, практикалық  әрекеттердің көрнекі құралдары  көп болуы тиіс. Жұмыс соңында  серуендегендерді тағы бір айтып, қорытынды  жасап бар сәттерді есте сақтау керек. Балалар үйіндегі жұмыстарда көптеген балалар оқу жағдайларында қабылдаған ережелерді жиі бұзады: біреулері  қол көтеруді ұмытып кетсе, басқалары  не айтарын білмегендіктен қолын  соза береді, үшіншілері тіпті оқытушыны  естімей, өз жұмыстарымен отырады. Тәрбиешілердің ескертуі мен жүріс-тұрыс ережесін жаттату, көбіне көмектеспейді, өйткені  бұл жүріс-тұрысынан бөлек болғандықтан, ережелер балалар үшін сөз ғана. Балаларға өздерінің істерін  саналы түрде меңгеру үшін психологтар  ескерту мен мақтау орнына жүріс-тұрыстың дұрыс және қате жақтарын айтып кеңес  береді. Бұл белгілердің мақсаты - баланың назарын өзінің мінез-құлқына  аудару. Бұл тәсілдің көмегімен баланы мінез-құлқының барлық бейнесі шынайы көрнекі құралдар түрінде тіркеледі. Бұл балаларға тек қызық емес, сонымен бірге бір баланың  жүріс-тұрысын әр сабақта салыстыруға мүмкіндік береді. Бала алған белгілерге қарап өз-өзіне баға бергені маңызды. 

2. Сабақты өткізу кезінде  сәтсіздік үшін мақтау болмауы  керек. Бұл баланың дұрыс өзіндік  бағасының қалыптасуында теріс  айтылады, оның жетістік критерийі  түсінігін бұрмалайды. Ереже бойынша  балалар жетістігінің бағасы  әрқашан нәтижемен дәл келуі  қажет. Мақтау әрқашан жеткілікті  аффективті болуы және балаға  қуанышпен, эмоционалдық көтеріңкілікпен  айтылуы мүмкін, ал теріс баға  беру әрқашанда қысқа болуы  және сәтсіздік жасалынған істің  күрделілігінен және оны жеңуге  болады деген ой-пікірдің жиынтығымен  айтылуы тиіс. Бағаны бұрмаланған  күйде беру қажет, «жақсы»,  «нашар» типтегі бағалардан аулақ  болу керек. Ағымдағы әрекетіндегі  балаға берілген сәттілік және  сәтсіздік критерийін түсіндірулермен  бағасын көтеру керек. 

3. Ойын уақытындағы баланың  өз бітімен жасаған әрекеттерін  бақылай отырып, кейде оған серіктесінің  жағында бола отырып, қатысуда  тәрбиеші оның саналық істері  мен жағдайына бағытталған: «Сен  не ойнап жатырсың?, Саған қызық  емес пе?, Сен бұл машинамен  не істейсің?» және т.б. сұрақтар  қоюы мүмкін. Егер алғаш рет  балаларға оларға жауап беру  қиын болса, олардың өзіндік  көңіл күйін сипаттай отырып  көмектесу керек. «Сен қазір  ашулысың ба? Бұл ойын сені  жалықтырдыма? Енді не ойнайсың? Сен жүргізуші ойнай аласың  ба? т.б.

Баланың істеріне араласатын ересектің сұрақтары негізгі  мақсатты көздейді:

1. Баланың өткен, осы,  келер шақтағы істерімен байланыс  орнату, оларға мақсатты көрсетіп, оған жету жолдарын айқындау  қажет. Ересектің «Сен не жасағың келеді? Бұл үшін саған не керек? Неден бастау керек?» деген сұрақтары осыған бағытталған. Егер бала бұған жауап бере алмаса, оның істерінің жүзеге асуына қарай сөзіндегін жоспарлай отырып сол үшін айта жауап беру қажет. Бала ұқсас сұрақтарға әдеттенсе, ол бұл сұрақтарды өзіне қойып, оған өзі жауап бере бастайды, алғашқы кезде бұл іштей болады. Егер балалар отбасындағы балалар сияқты үнсіз емес, дауыстап өз істерін айтып отырса, олардың өз істерін түсінуде маңызды алға жылжу пайда болады.

2. Бұл сұрақтардың екі  мақсаты - баланың уайымдары мен  өзіндік күйін түсіну мен анықтауға  себеп болу. Ереже бойынша тұлғалық  қатынас жетіспеушілігінде өмір  сүретін тәрбиеленушілер өздерінің  көңіл-күйін, сезімдері мен уайымдарын байқамайды. Ересек бұл уайымдарды балаға көрсетіп және айтып беруі мүмкін: «Сені ойынға алмағаны үшін саған өкінішті ме, сен қатты ренжідің бе?» т.б. 

3. Бұл сұрақтардың келесі  мақсаты - баланы саналық таңдау  жағдайына қою, өз бетінше шешім  қабылдауды туғызу. Балалар үйінде  балалар ересектердің дайын бұйрықтарына  бас ие отырып, бұйрық бойынша  өмір сүруге тез үйреніп қалады. Нәтижесінде олар өздері саналық  таңдау жасай алмауға, өз бетінше  шешім қабылдауға бейімсіз келеді. Балалық өзіндік ойындарда оларға  мүмкіндік берілуі және саналық  өз еркіндік таңдауға итермелеу  керек. «Сен нені ойнағың келеді? Сен кіммен ойнайсың? Ойында кім  боласың? - шофер немесе ұшқыш  па? Неліктен?» деген сұрақтар  баланы өзінің болашақтағы істерінің  әртүрлі нұсқаларын көрсетуге  және олардың аяғын көруге, өзінің  өзіндік уайымдарын түсінуге  әкеледі. 

4. Әр кеште балалармен  өткен күн туралы әңгіме құру  маңызды. Тәрбиеші олардың бүгін  қалай қыдырғанын, қандай істер  болғанын, неге үйренгенін, басқаларға  қандай жақсылық жасағандарын  және т.б. еске ала отырып  әңгімені өзі бастауы мүмкін. Әңгімені шеңбер бойынша жүргізуге  болады, балалардың сол істеріне  баға беруді ұсынуға болады. Кейде  балалардың біреуіне не болғанын  еске түсіре салып, айтып беру  үшін сөз беру керек. Егер  балалар үндемесе өзіңе жалғастыруға  немесе балалардан кімнің есінде екенін сұрауға болады. Балалар өз өткен уақытын тәрбиешінің әңгімесінде білгені және бүгін олармен не болғанын өздері есек түсіре білгені дұрыс.

Әрқашан балалардың жағдайына, олардың көңіл-күйіне ерекше назар  аудару керек. Олардан мысалы, бүгін  оларда қызық, күлкілі бірдеңе болғанын, кім неге қуанғанын, кім жылағанын, себебін сұрауға болады. Егер балалар  не айтарын білмесе оған көмектесу  керек - өзіне бір қызықты оқиғаны  немесе балалар жанжалын еске түсіріп, ол неден туғанын, балалар бір-бірін  кешірді ме деп сұраған жөн. Бұдан  мұндай әңгімелер тәрбиешіден балалардан бүкіл күн бойы басты назар  аударуды және барлық болған жағдайды есте сақтауды талап ететіні түсінікті.

Мұндай әңгімелер әдеттелініп  кетсе, балалар өздеріне қажет эпизодтарды  есте сақтайды және ол туралы қызықпен айтатын болады. Әңгімеде балалар режимдік сәттерді айтуда өзін шектемегенін, керісінше өзі туралы есіне түсіріп, оны ауызша айтуына септігін тигізуі керек. Мұндай ресми емес әңгімелер қандай кедей  және қарапайым болса да, оны қолдап кеңейту керек. Балалардың өздерінің ауызша күнделігі оның санасын тәртіпке келтіріп, назарды, есті, сананы дамытады.

5. Балалар үйіндегі балалар  өмірін мүмкіндік келгенше оқиғалармен  толтырып, жаңа әсерлермен жаңарту  тиіс: балалар өздері ойнайтын  концерттер ұйымдастыру, ертегілерді  сахнада ойнату, оларды экскурсияларға  апару, жаңа ойындар ұйымдастыруға  болады. Бірақ балалар кенеттен  бір жерге апаратын, бір нәрсе  көрсететін болып жатқан оқиғалардың  пассивті қатысушысы болмау керек,  керісінше оқиғаларды белсенді  өткізу, күту және оларға дайындалу  керек. Бұл күйге әр кеш сайын  өткізілетін кешегі күн туралы  әңгімелер қажет. 

Келесі күнді жоспарлау  үшін қандайда бір басты эпизодты көрсету, оны балалар үшін тартымды және тіленді қылу керек. Сонымен  бірге бұл туралы айтып қана поймай, тағы да мүмкіндік келгенше балаларды  қызықтырып, оларды ертеңгі күнді  қуанышпен, шыдамсыздықпен күту үшін болашақта  болатынның тартымдылығын ашу тиіс.

6. Балалардың санасында  өткен оқиғалармен болашақтағын  байланыстыру өте маңызды болып  табылады. Егер бүгін қандайда  бір жұмыс немесе іс басталса, онда ертең болатын істердің  нақты жоспарын анықтай отырып  оны жалғастыру керек. Кешегі, бүгінгі, ертеңгі күн арасындағы  байланысты бөлек балалар үшін  ғана емес, сонымен қатар толық  топқа да орнатуға болады. Сөйтіп  өзінің өмірін жоспарлауға балалардың  өзін де қосу керек [37].

1. Жасөспірімдік кезде  өзіне қатынасының өзіндік сананың  даму процесін белсендіру үшін  тәрбиеленушілермен үш негізгі  бағытта белсенді тәрбие жұмыстарын  жүргізу керек. 

Біріншіден, жасөспірімдердің өзін-өзі тану, рефлексия процесін ынталандыру қажет. Бұл үшін жеке және топтық пікірталастар, «өзім туралы мен не білемін? Мен нені жақсы  көрем және нені жек көрем? Мен  таңданатын адам? сияқты тақырыптарға шығарма жүргізу маңызды. Шығармалар «мектептік» сипатта болмау қажет  және әлеуметтік стильдегі сауаттылық және пікірдің дұрыстығы көзқарасынан бағаланбауы қажет. Жасөспірімдерде  жеке күнделіктер жазуға құлшынысын, оларды бұған үйретуді қолдап отыру  керек. Күнделік баланың ішкі әлемінің дамуына себеп болады, өзін-өзі  тану процесін ынталандырады. Нәтижелерді  кезекті талқылайтын өзін тексеруге  арналған қарапайым психологиялық  тестерді қолдану маңызды. Өзін-өзі  тануға, өзінің эмоцияларын әртүрлі, мәдениетті, еркін көрсете білу мүмкіндігін, өзіндік сананың дамуына бағытталған ойындар мен арнайы тәсілдерді қолдану, өзінің және басқалардың сезімін бағалауға және ойлауды дамытуға бағытталған ойындар мен арнайы тәсілдерді мақсатты қолдану қажет.

Екіншіден, жасөспірімдердің өзі туралы ойының дамуына, олардың  ойлардан және қоршағандардың пікірлеріне  тәуелсіздігіне ерекше назар аудару тиіс. Көптеген педагогтар керісінше  тәрбиеленушілердің ересектердің бағасын  жаттап алуына құлшынады. Бұл бала тұлғасының қалыптасуында теріс әсер етуі мүмкін. Бұл кеңесті жүзеге асыру үшін Баланы ересектен алтын біржақты «кері байланысы» қажет. Баланың  үлкендермен ойларымен дауласа  алатын жағдай туғызу өте маңызды.

Үшіншіден, жасөспірімдердің өзіне дауыс қатынасын қалыптастыру үшін, әрбір қатынасушы онымен араласатын әрбір ересек тәрбиеленушілерге  қатынастың екі әдісін ұстануы керек, баланы сөзсіз қайталанбас тұлға  ретінде қабылдауға негізделген  жасөспірімдерге тұлға ретінде  қарау, содан кейін таңғажайып адам ретінде қарау.

2. Балалар үйінде тәрбиеленушілермен  мамандық бағытталған және мамандық  кеңес беру жұмысының ерекшелігі  бір жағынан мамандық қызметтің  алыс перспективасын құру қажеттілігімен  және басқа жағынан баланың  өмірін рухани байытатын маман  әрекеті шеңберінен шыққан қызықтардың  кең шеңберін дамытудың қажеттілігімен  анықталады.

Біріншіден, мұндай жұмыс  ерте басталуы тиіс. Баланың мектептік  балалар үйіне алғашқы келгенінен бастап оны тек кітаптар мен әңгімелер  арқылы ғана емес, сонымен бірге  почтаға, шаштаразға, вокзалға, магазинге, фабрикаға жиі экскурсия жасай  отырып оны жүйелі және мақсатты мамандық әлемімен таныстыру қажет.

Екіншіден, тәрбиеленушілердің мамандық әрекеттеріне бейімделулуеріне сай келетін істерді жазып  отыруға назар аудару.

Үшіншіден, шынайы психологиялық-педагогикалық  жұмыс балалар үйі тәрбиеленушілерінің  мамандық таңдаумен байланысты өзін-өзі  тануын белсендіру жоспарында жүргізілуі қажет.

3. Тәрбиеленушілерді отбасылық  өмірге дайындауда олардың әйел  өзін әйел ретінде ұстау, ал  еркек еркекке тән мінез-құлықтарын  бақылауда жатыр. Әрине қазіргі  балалар үйі жағдайында мұны  жасау өте қиын, бірақ мүмкін. Біріншіден, ересектер өздерінің педагогтар екенін ұмытып қоймай, әйел немесе еркек екенін есте сақтай отырып өздерінің мінез-құлқының берілген жағына назар аударуы қажет. Екіншіден, жасөспірімдердің назарын кітаптар мен фильмдердегі маңыздыларға аудару керек. Көрсетілген үлгілер әуедегі кеңістікте емес, анасы, әкесі, отбасының басқа өкілдерінің өзара қатынасы арқылы құрылытынын ескеру керек. Одан басқа әрбір жасөспірімдердің барлық түріне сай қатынас отбасынан тыс өмір сүретін қарама-қарсы жыныс өкілдерінің олардың тартымдылығына баға беруі өзекті болып табылады.

Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді  болашақ отбасылық өмірге дайындау үшін олардың тек ересектермен құрдастарының  ғана емес, үлкен және кіші балалармен өзара қарым-қатынасын практикада жаттау керек. Әлемдік практика көрсеткендей жетім балаларды тәрбиелеу әр жастағы  балалар жиналған топтарда жүзеге асырған тиімді болады. Мұндай топтарда қарым-қатынасты дұрыс  ұйымдастырған кезде үлкен балалар  кішілерге қамқор болуды, олар үшін өздеріне жауапкершілік алуды үйренеді, ал кішілер өздерінің қорғалғандығын сезінеді, үлкендердің жүріс-тұрыс  үлгісін бойларына сіңіріп, қиын іс-әрекет түрлеріне қосыла алады.

4. Әсіресе жасөспірімдердің  құрдастарымен және ересектермен  қатынасын белсендіру мәселесін  ерекше белгілеп кеткен жөн.  Көптеген зерттеушілердің ойынша  қарым-қатынас - жасөспірімдік кезде  жетекші әрекет. Сондықтан топтық  жұмыстарда тұлғаның барлық жақтары  тиімді қалыптасады. 

Бірақ жасөспірім жетімдермен  топтық жұмыстарды жүргізу кезінде  олар сезінетін қарым-қатынас қиындықтарын ескеру қажет. Жасөспірімдік жаста  бұл балалардың жалғыз қалуымен көріне бастайды. Жалғыздыққа қажеттілік барлық жасөспірімдерге тән және бұл  олардың өзін-өзі тануы, тұлғасының дамуы үшін қажет. Бірақ балалар  үйінде тәрбиеленушілерде бұл қажеттілік жиі депривацияланады, мұның нәтижесі топтық жұмыстарда теріс қатынас  тудырады. Мұның себебін түсініп  қана қоймай, жасөспірімдерді ұжымда болғандағы ақпараттық жүктерге қарсы  тұра алуға үйрету арқылы жалғыздыққа  қажеттілікті психологиялық, ұжымдық  түрде қалыпты қанағаттандыру тәсілдерін табуға болады.