Оқиғалы рөлді ойынды ұйымдастыру және өткізу ерекшеліктері

1. Қарым-қатынас құралдарының қолданылуы, сөздік қор, ым-ишара, арақашықтық, интонация.
2. Қарым-қатынас  біліктері мен дағдылары, өзара келісімге келу, қысым жасау, манипуляцияның көрінісі;
3. Өзара әрекеттестік, өзара қатынас позициялары «тепе-теңдік», «жоғарыдан» қарау, «төменнен» қарау болды.

Ал оқиғалы рөлді ойындардың алдын-ала даярланған сценарий қажет. Онда ойынға қатынасушылардың өзара әрекеттесу,  өзара қатынас жасау позицияларының толық сипаттамасымен нұсқаулары құрастырылады.

Сюжеттік ойындар  алдын-ала  ойластырылып, бүкіл сабақтардың  жоспарын құруда ескеріледі. Бұл оқиғалы рөлді ойындардың бастапқы кезеңі. Сюжеттік ойын типтік коммуникативті ситуацияларды, яғни балалардың баршасына дерлік тән  жағдайларды талдауға бағытталады. Мұндай ойындарда күрделі коммуникативті ситуациялар моделденеді. Әдетте импровизациялық ойынға қарағанда, сюжеттік ойынға уақыт көп кетеді. Оқиғалы  рөлді ойын барысында тәрбиеші көп кірісе бермеуі тиімді; ойын өздігінен ұйымдасатын болуы керек. Рөлдік ойындар қорытынды сабақтарда ойналады. Себебі балалардың топ ішіндегі қарым-қатынасы интенсивті болып, өздері қарым-қатынас кезінде  әр түрлі позициялар, стратегиялар, инициатива коммуникация ережелерін біліп, ситуацияларға талдау жасай алатын кезде ғана рөлдік-сюжеттік ойын тиімді болады. 5-6 жастағы балалардың  ойналатын сюжеттік ойынға 1-1,5 сағат уақыт керек. Мүмкін болса сюжеттік ойынды тұтастай бейнетаспаға түсіріп алған жөн.  Мұндай таспалар талдау жасағанда кейбір ойын сәттеріне қатысты балалардың  әржақты  көріп-қабылдауынан туындайтын даулы жағдайларды қарастыруда аса қолайлы.

Оқиғалы рөлді ойындарды сипаттағанда импровизация элементтерінің болмай қалуы мүмкін емес.

Оқиғалы рөлді ойындар өзара байланысты позициялардың негізінде жинақталады.  «Ойыншықтар сөйлейді», «Аңдардың әңгімесі», «Әжесінің Еркесі», «Қызғаншақ бала» ойындарының желісін құруға болады. Осы ойындарға сипаттама берейік:

1. «Ойыншықтар сөйлейді». Бұл ойында әрбір бала топтағы ойыншықтардан бір-біреуден қолдарына алып, соның рөлінде, соның атынан өзінің ренжігенінде, қуанғанда, өкінгенде, ашуланғанда, өтініш білдіргенде, ұялғанда не дейтінін, нені армандайтынын ортаға салады.
2. «Аңдардың әңгімесі». Әрбір бала  бір-бір ойыншық аңның рөлінде қу түлкі, ашулы арыстан, қорқақ қоян, аңқау қасқыр, батыр қоян, кекшіл кірпі, маңғаз  керік т.т. бірігіп өздері куә болған бір-бір қызықты оқиға айтады.
3. «Әжесінің Еркесі» - бұл ойынға мынандай кейіпкерлер қатысады: Ерке, әжесі, ағасы, інісі бірге ойнайтын құрбысы – Айдана.  Қалған балалар талдау жасауда белсенді болу үшін әрбір кейіпкердің сөйлеген сөздерін, қылықтарын байқап, бақылап, аңғарып отырады. Ойын сюжеті: «Ерке әжесінің баласымын деп, көбіне әжесімен қарым-қатынас жасайды. Анасын тыңдамайды, өз айтқанын оларға орындатпай қоймайды. Ағасы мен інісі бір бірімен өте тату. Бірақ Ерке олармен де тату ойнай алмай, дауласып, тентек бола береді. Айдана құрбысы Еркенің қылықтарына қынжылып жүреді. Бір кездері Ерке әжесі, анасы, ағасы, інісі, құрбысы танымастай өзгереді.» Бұл ойын Р.Шапбаеваның  «Әжесінің қызы» әңгімесі бойынша құрылды.
4. «Қызғаншақ бала» ойынының балаларға тақырыбы беріліп, өздерінің «режиссерлік», қоюшылық қабілеттеріне орай ойын мазмұнын жасау ұсынылады.

Оқиғалы  рөлді ойын кезінде тәрбиеші байқап, бақылап отырады, ойын барысына кесте бойынша талдау жасайды.

Содан кейін сабақта балалардың жаңа қарым-қатынас дағдыларын, біліктерін бекітуге арналған кезеңді енгіземіз.

Бұл кезеңде әрбір баланың  өзіндік ішкі потенциалы, коммуникативті іс-әрекетке деген ішкі ресурсы анықталады. Бұл сабақтың екінші блогын құрайды. Бұл блок балаларға  алған әсерін, яғни топтарының жоғары ұйымдастырушылық көрсетуін, әрбір баланың коммуникативтілік деңгейін ғана анықтап қоймайды, сонымен қатар ол өзіндік бір диагностикалық тәсіл болады. Әрбір баланың қарым-қатынасының жетілуі, белгілі бір коммуникативті дағдылар мен біліктердің қалыптасып, дамуы белгілі болады.

2-ші блоктың 5-6 жастағы  балаларға арналған тапсырмалары  шығармашылық негізде болады. Онда  балаларға қойылым қою, ертегі  құрастыру сияқты драматизациялау  тапсырмалары беріледі.

«Таңертең», «Түстен кейін» атты тақырыппен балаларға «үнсіз қойылым  қою ұсынылады. Оны- балалардың  балалардың балабақшаға кіргеннен  бастап сәскеге  дейінгі және одан кешке дейін  және ситуациялық қарым-қатынасты вебралды емес жолмен көрсетліп отыратын сюжеттік ойынның бір түрі.  Бұл ойындар  сабақтың бас кезінде бірі, соңында бірі ойналады. Екі ойынға да 20 минуттан уақыт беріледі. «Таңертең», «Түстен кейін» қойылым салыстыра отырып, балалардың вебралды емес қарым-қатынас жасау техникаларының жетістігін бақылауға мүмкіндік береді.

«Үнсіз» спектакльді екі  шағын топ балалары ойнайды. Бірінші  шағын топ балалар біріне-бірі қарамай, әрқайсысы басқа бір  топтағы құбылысының рөлінде  ойнай береді. Екінші шағын топ  балаларды олардан өздерінің  бейнесін тауып алулары қажет. 10 минуттан соң екінші кіші топ осы тапсырманы орындайды. Бұл ойын бойынша талдау көрсеткіштері:

1. Қимыл-қозғалыс – өзінен басқаларға бағытталса – баланың теріс, жағымсыз деп санайтын ситуациялары, адам бойындағы қылықтары.
2. Қимыл – қозғалыс – өзіне қарай бағытталса, баланың ұнататын, оңды ситуациялары, адам бойындағы қылықтары.
3. Ашықтықты, тұйықтықты бейнелейтін қимыл қозғалыстар болады.

Оқиғалы  рөлді ойынында балалардың өз бетімен жұмыс істеуді дамыту керек. Шынайы өмірде біз балалардан «Өзім істеймін» дегенді жиі естиміз, ойында да  олардың өз бетінше ойнауға құқы бар.

Балалардың өз бетімен  жұмыс істеуін дамыту мақсатында ойында тәрбиеші басқарудың келесі міндеттерін  атқарады:

• Әр баланың түрлі ойын міндеттерін қоюдағы өз бетінше жұмыс істеуін дамыту.
• Балаларды қойылған ойын міндеттерін шешу үшін әр түрлі заттық тәсілдерді өз бетінше таңдауға ынталандыру.

Балалардың өз бетінше  жұмыс істеуін ойын барысында қалай  дамытуға болады? Мұндай күрделі жұмысты ұйымдастыруда нақты бірізділік болу керек. Бала жаңа бір нәрсе үйреніп жатқанда, оған ересек адаммен ынтымақтастық қажет. Бұл кезде тәрбиеші ойын міндетін қоюға көмектеседі. Бала ойын міндеттерін қоюды үйренгенде, оған өз бетінше жұмыс істеуге барынша мүмкіндік беру керек.

 

 

2.1.Мектепалды  даярлық тобында өткізілетін  оқиғалы рөлді ойынның түрлері  мен мазмұны.

Оқиғалы  рөлді ойын басқа тілде қарым-қатынас жасау,  сөйлесу саласын кеңейтуге, білім алушылар пікір айтуда мазмұнды жағына назар аударуға мүмкіндік беретін тиісті дағдыларды дамыту және машықтандыру жаттығуларындағы тіл материалдарын алдын-ала меңгеруді болжайды. Сабақта жиі қолданылатын рөлдік ойындардың түрін төмендегі кестеден көрінеді.

1-кесте Оқиғалы рөлді ойын түрлері

Оқиғалы  рөлді ойынның түрлері	Оқиғалы  рөлді ойынның қасиеттері
1.Бақыланатын	Балалар қажетті сөздерді алады
2.Белгіленген деңгейде  бақыланатын	Балалар сюжеттің жалпы сипатын және өз рөлдерінің сипатын алады
3.Еркін	Балалар қарым-қатынас жағдайын алады
4.Эпизодтық	Жекелеген эпизод ойналады
5.Ұзақ	Ұзақ уақыт кезеңінде  эпизодтар сериясы ойналады (мысалы,  топ өмірінен)

       

 Бақыланатын рөлдік  ойын әлдеқайда қарапайым түрі болып табылады және диалог немесе мәтін негізінде құрылуы мүмкін. Бірінші жағдайда балалар базалық диалогпен танысады және оны өңдейді.

        Белгіленген  деңгейде бақыланатын рөлдік ойын әлдеқайда күрделі болып табылады, онда қатысушылар сюжеттің жалпы сипатын және өз рөлдерінің сипаттамасын алады. Мәселе мынаған негізделеді: рөлдік мінез-құлық ерекшеліктері тек орындаушыға ғана белгілі болады. Қалған қатысушылар олардың әріптесі қандай мінез-құлық көрсететіндігін табу маңызды және өзінің жауабы туралы тиісті шешім қабылдауы тиіс.

        Еркін  рөлдік ойынды  жүргізген кезде  балалардың өздері  қандай лексиканы пайдаланғаны дұрыс, әрекет қалай дамуы тиіс екендігін шешу тиіс, тәрбиеші рөлдік ойынның тақырыбын ғана атайды, ал содан кейін балалардан осы тақырыптың әртүрлі аспектілерін қозғайтын әртүрлі жағдайларды құрастыруды сұрайды.

Құрылыс ойыны – балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі мазмұны қоршаған  өмірді алуан түрлі құбылыстарды және соларға байланысты іс-әрекеттерді бейнелеу болып табылады. Құрылыс ойыны  бір жағынан сюжетті рөлді ойынға ұқсас келеді. Және соның бір түрі деп  қаралады. Олардың  қайнар көзі біреу- қоршаған өмір. Балалар ойын үстінде көпірлер, стадиондар, театрлар цирктер т.б. ірі құрылыстар салады. Құрылыс ойындарында олар қоршаған заттардың, құрылыстардың көшірмесін жасап, құр бейнелеп қана қоймайды, сонымен бірге өздерінің шығармашылық ойын, жобалық міндеттерінің өзіндік шешімін енгізеді. 

         Оқиғалы рөлді ойындарға қойылатын негізгі талаптар. Қазіргі кездегі мектепалды даярлық тобындағы сабақтарда қарым-қатынастың нақты жағдайын модельдеу үшін рөлдік ойындарды пайдаланудың өзіне тиісті талаптары бар. Олар:

     1. Ойын оқу мотивациясына ынталандыруы, балалардың тапсырманы жақсы орындауға қызығушылығы мен ұмтылысын тудыруы тиіс,  оны қарым-қатынастың нақты жағдайына тең жағдай негізінде жүргізу қажет.

     2. Оқиғалы рөлді ойынды  мазмұны тұрғысынан да,  нысаны жағынан да жақсы дайындау, дәл ұйымдастыру қажет.  Білім алушылардың белгілі бір рөлді жақсы орындау қажеттілігіне көздері жетуі қажет.  Тек сонда ғана олардың сөздері табиғи және шынайы болады.

     3. Оқиғалы рөлді ойынды бүкіл топ қабылдауы тиіс.

     4. Ол міндетті түрде жағымды шығармашылық ортада жүргізіледі,  оқушыларда қанағаттану, қуаныш сезімін тудырады.   Рөлдік ойында білім алушылар өздерін неғұрлым еркін сезінсе,  олар соғұрлым қарым-қатынасқа қызығушылық білдіретін болады.   Уақыт өте келе онда өз күштеріне деген сенімділік сезімі, яғни әртүрлі рөлдерді ойнай аламын деген сенім пайда болады.

      5. Ойын білім алушылар белсенді сөздік қарым-қатынасқа мүмкіндігінше көп тиімділікпен өңделетін сөздік материалды пайдалана алуы үшін ұйымдастырыла алады.

      6. Тәрбиеші міндетті түрде рөлдік ойынға,  оның тиімділігіне сенеді.  Тек осындай жағдайларда ол жақсы нәтижелерге қол жеткізуі мүмкін.

      7. Тәрбиешінің тәрбиеленушілермен байланыс орната білуі үлкен мәнділікке ие.

         Оқиғалы рөлді ойынды дайындау, жүргізу және талқылауды басқарудағы және оқу-байланыс орнату жағдайларын құрудағы негізгі қызметті тәрбиеші де,  бала да    жүзеге асыруы мүмкін.  Сонымен, оқу-сөйлеу жағдайлары рөлдік ойындардың құрылымдық негізі болып тадылады.   Қарым-қатынасты үлгі ете отырып,  оқу-сөйлеу жағдайлары рөлдік ойын құрамындағы маңызды компонент ретінде балаларды ұсынылған жағдайларға қояды.   

       Сабақ барысында оқиғалы рөлді ойындарды қолданудағы тәрбиешінің рөлі.

Оқушылардың көзқарасы бойынша оқиғалы рөлді ойын – бұл ойын әрекеті, ол процесте олар белгіленген рөлдерден көрінеді. Мектепалды даярлық тобындағы сабақ барысында тәрбиеші бірнеше рөл атқара алады. Онда осы рөлдік ойындардағы тәрбиешінің орны қандай? Ойын барысында тәрбиеші рөлі үнемі өзгеріп отырады.

  1. Бастапқы кезде тәрбиеші балалардың ынта-жігерін бақылағаны жөн.

  2. Біртіндеп ол бақылаушы бола бастайды.

  3. Кейде тәрбиешінің өзі де, басты рөлден басқа кез-келген рөлде ойнауына болады, тек ол рөл топтағы тіл қатынасын дұрыс бағыттап отыратындай болуы тиіс.

   4. Тәрбиеші көмек қажет ететін балаға жақындап, жұмысына жәрдем беруіне болады.

   5. Ойын барысында тәрбиеші баланың қатесін бірден түзетпейді, тек білдіртпей өзіне ғана түртіп алады да, келесі   сабақта сол қателермен жұмыс істейді.

   6. Рөлдерді бөлу. Рөлдердің сипаттамасы түсіндіріліп айтылады. Адам туралы мәлімет берілсе: ақ көңіл, адал, жалқау деп сипаттама беріледі. Бала өзінің ойнайтын бейнесін тез елестету үшін ойын шарты дұрыс және нақты түсіндірілуі  қажет. Әдетте  ойнайтын рөл туралы көп айтудың да қажеті жоқ, себебі бала өз рөлін шығару үшін жеке шығармашылық мүмкіншілігін көрсету керек, ол үшін уақыт беру керек. Рөлдерді тәрбиеші бөледі, кейде балалардың қалауларына да ерік берген жөн. Өткізген ойынға қорытынды жасаған кезде тәрбиеші дұрыс тәсіл қолданып, әсіресе, алғашқы мадақтауда абай болғаны жөн. Тәрбиеші позициясынан оқиғалы рөлді ойын оқу процесін ұйымдастыру нысаны ретінде көрінеді, оның мақсаты оқушыларда сөздік дағдылар мен икемділіктерді қалыптастыруға және дамытуға негізделеді.

         Оқиғалы  рөлді ойынды қолдану барысында мұғалім келесі позицияларды ұстанады:

 

 

1-схема  Оқиғалы  рөлді ойындарды қолданудағы тәрбиешінің рөлі

 

Рөлдік ойын қолданудағы  тәрбиешінің рөлі

 

Басқарушы

Қатысушы

Бақылаушы

 

Сценарий жазушы, режиссер

Балалармен бірге орындайды

Ойын барысын кадағалап  отырады

        Бұл  схемада көрініп тұрғандай, сабақ  барысында тәрбиеші  көптеген ситуациялық рөлдерді ойнауға тура келеді. Олар біріңғай әлеуметтік қатынастарға берілмейді, педагогикалық қарым-қатынас жағдайында анықталады және сабақты ұйымдастыру нысанына байланысты анықталады, мысалы, бақылаушы рөлі, қарым-қатынас бойынша әріптес рөлі, қатысушы немесе әрекетті ұйымдастырушы рөлі т.б.