Педагогика пәні, оның негізгі ұғымдары

Қазақ педагогика ғылымының  тұңғыш профессоры Шәрапи Әлжановтың (1901-1938) тәлім-тәрбие саласында әр түрлі  тақырыптың төңірегінде жазған жиырмадан  астам еңбегі жарық, көрді. Ол "Ес және есте сақтау меселелері', "Ой мәселелері", "Дағдылану мәселелері' атты еңбегінде (1936 ж.) шәкірт психологиясының жас  және дара ерекшеліктері жайлы соз  қозғайды, сол салада жүргізгілген сараптамалық зерттеулердің нетижесін  оқырман назарына ұсынады.

Қазақтық белгілі педагогы Әбдіхамит Сембаевтың (1905-1989) қаламынан  сексеннен астам қомақты ғылыми-педагогикалық  еңбектер шықты. "Қазақстанда Советтік мектептің даму тарихы" (1962 ж.) атты монографиялық еңбегінде мектептердің көптеп ашылуын, оқулықтар мен оқу-әдістемелік  құралдардық жасалу жолдарын, мұғалім  кадрларын даярлау ісіндегі қол  жеткен табыстарды нақтылы дәректермен  ғылыми тұрғыда дәлелдеді.

Сұлтанбек Қожахметов (1910-1945) дидактика меселелерімен жан-жақты  айналысқан педагогтардың бірі өзінің "Педа¬гогика мәселелері' (1940 ж.), - деген атпен шыққан кітабында  шәкірт меңгеретін білімнің саналылығы мен жинақтылығының өлшемдәрі баланың  өз бетімен оқу дағдысын қалыптастыру, оқушының эстетикалық (сұлулық) талғамдарын  дамытып қа-лыптастыру, оның алған  білімі мен дағдысын, іскерлігін бағалай  білудің ғылыми негіздерін қарастырады.

Қартбай Бержанов (1924-1976) - педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Педагогика ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан ғалым-ұстаз.

Қорыта айтқанда, Қазақстанда  педагогика ғылымы XX ғасырдық екінші жартысынан бері тез қарқынмен дамыды.

 

Педагогика ғылымының  салалары және оның басқа ғылымдармен  байланысы.

Педагогика ғылымының  құрылымы, оның басқа ғылымдармен  байланысы. Педагогика дамып, тәрбие мен  білім беру жайлы ғылыми тарауларға бөліне бастады. Мысалы, педагогиканың  жалпы негіздері, тәрбие теориясы, дидактика, т.б.

Тәрбие мен оқыту ісінің одан әрі дамуына байланысты педаогика  ғылымының түрлі салалары, атап айтсақ, мектепке дегіінгі педагогика, мектеп педагогикасы, педагогика тарихы, дефектология және пәндәрді оқыту әдістемесі, кәсіптік-техникалық білім беру педагогикасы, жоғары мектеп педагогикасы, әскери педагогика, басқару  педагогикасы, отбасы тәрбиесінің педагогикасы,  медени-ағарту қызметкерлерінің педагогикасы, түзеліс-еңбек педагогикасы, этнопедагогикасы, әлеуметтік педагогика, кәсіби педагогика, жас ерекшелік педагогикасы т.б. педагогика салалары  пайда болды.

Мектепке дейінгі педагогика -отбасы, балалар бақшасындағы демек, мектеп жасына дегіінгі балалар тәрбиесін  зерттейді

Мектеп педагогикасы мектеп жасындағы балаларды тәрбиелеу  мен оқытудық мақсаттары мен міндеттерін, әдістері мен принциптерін, формаларын, мазмұнын және нетижесін айкындайды. Мектеп педагогикасы төрт бөлімнен тұрады. Олар:

1. Педагогиканың жалпы  негіздері

2. Тәрбие теориясы.

3.  Дидактика.

4. Мектептану (басқару теориясы).

Дидактика - педагогиканың  негізгі тарауларының бірі.

Дидактика оқытудық заңдылықтарын  қарастырады. Сондықтан ол "Нені оқыту керек?", "Қалай оқыту  керек?", "Не үшін оқыту керек?" деген сұрақтарға жауап береді.

Жалпы дидактиканың негізгі  міндеттері оқыту процесінің заңдылықтарын  ашу, білім берудің мазмұнын анықтау, оқытудық тиімді әдістері мен ұйымдастыру  формаларын іздестіру, жастардың таным  ынтасы мен қабілетін дамыту, дуниеге  көзқарасты қалыптастыру, олардың өмір тәжірибесіне дайындалу тәжіриберін  зәрттеп, шешу.

Педагогика тарихы – педагогика ғылымының жеке бір саласы. Педагогика тарихы тәрбиенің шығуы мен дамуының тарихын, қалыптасуын  зерттейді.

Дефектология - педагогика ғылымынының  арнаулы саласы. Дефектология көру, есту, сөйлеу мүшелерінде және ақыл ойында табиғи кемістігі бар балаларды  оқыту, тәрбиелеу мәселерін зәрттеп  жетілдіреді. Дефектология  төрт салаға бөлінеді.

Сурдопе¬дагогика - саңырау, мылқау және керең балаларға білім  беру және тәрбиелеу мәселесін зерттейтін педагогика саласы.

 Тифлопеда¬гогика - көру  қабілеті нашар және соқыр  балаларды тәрбиелеу және білім  беру мәселесін зерттейтін педагогика  саласы.

Олигофренопедагогика -ақыл-ойы  кеміс балаларға білім және тәрбие беру мәселерін зерттейтін педагогика саласы.

Логопедия- тілінің кемісі бар балаларға білім беру және тәрбиелеу мәселесін зерттейтін педагогикасы.

Педагогиканың басқа ғылымдармен  байланысы

Философия - табиғат пен  қоғам дамуының жалпы заңдарын, түбегейлі  мәселелерін зерттейді, өмір шындығын танып-білу жөніндегі көзқарастың  негізгі жүйесі болып табылады, адамды күшті идеялық сенімге, айқын  түсіне білушілікке тәрбиелейді.

Ғылыми философия тұрғысынан қарағанда, мысалы, теріске шығару зақының  мәнін былайша түсіндіруге болады: ескінің орнын жаңа басады, дамудық  бір кезеңі екінші кезеңімен ауысады. Мысалы, қоғамның тарихи даму барысында  бір формация екінші формациямен  ауысады. Ғасырлар бойы табиғи дамудық  негізінде жануарлар мен өсімдіктердің  ескі түрлерін жаңа түрлері теріске  шығарады.

Ғылыми философия әр түрлі  заттарды, құбылыстарды, оқиғаларды терең  және жан-жақты зерттей білуді талап  етеді. Сондықтан ол басқа ғылымдар сияқты педагогиканы диалектикалық  әдіспен қаруландыра отырып, тәрбие және оқыту мәселерін ғылыми тұрғыдан шешуге көмектеседі.

Кейбір жалпы мәселелер  философия мен педагогика ғылымдарының бірігіп зерттеуін қажет етеді.Оларға тәрбиедегі жұртшылықтың рөлі, адамды қалыптастыруды тұқым қуалаушылықтың, ортаның және тәрбиенің рөлі, т.б. жатады.

Педагогика психологиямен  тығыз байланысты. Педагогика тәрбие мен дидактика мәселелерін әр уақытта психологиялық ғылыми мәліметтерге сүйене отырып зерттейді.

Егер психология психикалық процесті (түйсік, қабылдау, зейін, ес, ойлау, т.б.) және адамның дербес ерекшеліктерін (темперамент, мінез, қабілет), демек, адам психологиясының даму заңдылықтарын  зерттейтін болса, ал, педагогика осы  мәселелерді терең пайдалана  отырып, адамды қалыптастыру үшін тәрбие мен оқыту және білім берудің  тиімді әдістері мен құралдарын анықтап  ашады.

Мектептегі білім және тәрбие беру жүйесінің негізі жас  ерекшелігі физиологиясы ғылымына байланысты. Мұғалім балалар ағзасындағы  жоғары жүйке қызметін, тыныс алу  және қан және жүрек-тамыр жүйесінің  физиологиялық ерекшеліктерін жете білуі қажет. Ол осы мәліметтерге сүйеніп, тәрбие мен оқу процесін, әсіресе, дене тәрбиесінің практикалық  және теориялық мәселелерін дұрыс  шешу жолдарын іздестіреді. Жас ағзаның  дамуы барысындағы анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерді, әсіресе жоғары жүйке қызметінің негізгі заңдылықтарын (қозу, тежелу) жете түсіну педагогикалық процесті ойдағыдай басқарудық негізі болады.

Педагогика ғылымы мектеп гигиенасымен тікелей байланысты. Мектеп гигиенасы – жас ұрпақтың денсаулығын  сақтау, нығайту және дамыту жайындағы  ғылым. Оқушылардың денсаулығы әр түрлі  факторларға байланысты. Мектеп ғимаратында, сынып бөлмелерінде ауаның жеткіліксіз  болуы оқушыларды бас ауруына, жалпы  әлсіздікке, демек түрлі сырқатқа ұшыратады. Жарықтың нашарлығы баланың  көзіне әсер етіп, көру мүшесінің қызметін нашарлатады. Осылардың нәтижесінде  балалар сабақ үстінде селқос, сылбыр болып, зейіні нашарлап, ойлау  қабілеті төмендейді. Бұл жағдай үлгермеушілікті  туғызады.

Педагогика ғылымы тәрбиеге байланысты этнографиялық және археологиялық  деректерді пайдаланады. Этнография ғылымы – белгілі бір халықтың экономикасын, қоғамдық және рухани мәдениетін, тұрмысын зерттейді.

Археология - өткен ғасырдағы  ескерткіштер арқылы халықтардың әдет-ғүрпын, мәдениетін зерттейді.

Соңғы кезде педагогика ғылымы кибернетика жетістіктерін де пайдалана  бастады.

Кибернетика - (грек сөзі) - басқару  өнері. Кибернетика – жас ғылым, ол XX ғасырдық 40-жылдарының аяғында  қалыптаса бастады. Кибернетика  – күрделі машиналардағы, тірі ағзадағы және қоғамдағы процестердің жалпы  заңдылыңтарын зерттеп басқаратын, олардағы ақпараттарды беретін ғылым. Кибернетиканың негізгі салалары: ақпарат  теориясы, автоматтар теориясы, бағдарламалау  теориясы.

Әлеуметтану(социология) - ғылымы мен тығыз байланысыты. Педагогика ғылымы нақты мәселелерді зерттеп  жинақтауға әлуметтану ғылымы әлуметтік  ортаның адамға қатысын қарастырады. Жас ұрпақты тәрбиелеу мәселесін  қарастырғанда педагогика ғылымы әлуметтік  ортамен тәрбие жайындағы мәліметтерді әлеуметтану ғылымы негізінде қарастырады.

Психология- педагогика ғылымы психология ғылымымен тығыз байланысты. Психология психикалық үрдісті (адамның  зейінін, ойлауын, есін, қиялын және адамның  дербес ерекшеліктерін, темперамент, мінез, қабылдауын зерттейді), ал педагогика осы мәселелерді қолданып, жеке тұлғаны  тәрбиелеп қалыптастыру үшін пайдаланады.

 

Педагогиканың методологиялық негізі және ғылыми педагогикалық зерттеу  әдістері.

Педагогика – ақиқат ғылыми көзқарас болып есептелетін және объективтік дүниені танудық, білудің  және ғылыми білімнің дамуының бірден-бір  әдісі болып саналатын философия  негізінде дамиды. Мысалы: диалектикалық  материализм табиғаттың, қоғамның және адам баласы дамуының заңдылықтарын  зерттейді. Диалектиканың қағидаларын  басшылыққа ала отырып, педагогика педагогикалық оқиғаларды жалпылама  түрде ғана "көшіре" салмайды, ол тәрбиенің заңдылықтарын ашады, тәрбиедегі себепті, нәтижелі байланыстарды  анықтайды, тәрбиенің болашағын  көрсетеді.

Педагогиканың методологиялық негізі диалектикалық және тарихи материализм  болғандықтан, диалектикалық әдіс педагогикалық  құбылыстарды кеңістік пен уақыттың нақты жағдайларында, қоғамдық өмірдің басқа құбылыстарымен байланыста және өзара әрекеттестікте алып қарастыруды талап етеді.

Методология - дүниені білу тәсілдері туралы ілім. Ғылымның методологиясы - ғылыми зерттеу әдістерін, белгілі  бір ғылымның пәнін (зерттейтін жері) зерттеу кезінде басшылыққа алынатын ұстанымдарды анықтайды. Әрбір ғылымның өзінің зерттейтін саласы, оған тән  зерттеу әдістері бар. Оның сипаты зерттеу  алдында тұрған міндеттерге байланысты.

Педагогиканың методологиясы  дегеніміз - кез келген педагогикалық  мәселені зерттеу негізіне жататын  жалпыға ортақ ережелер, философия  заңдары. Кез келген ғылым зерттелгелі  отырған құбылыс туралы жалпы  ережелерді қолданып, өзіне тән әдістерін  қолданады. "Даму" сөзі - философиянікі.

Ғылым өз пәнін үнемі зерттеп  отырмайынша дами алмайды. Педагогика ғылымы да өзінің күш-жігерін, тәрбие, білім беру, оқыту мәселелерін  зерттеуге бағыттайды. Педагогикалық  зерттеу әдістері - педагогикалық  болмыс туралы зерттеуші жинаған  фактілерді және білімдерді талдаудық  негізгі тәсілдері. Педагогикалық  зерттеулер теориялық және эмпирикалық  деп бөлінеді. Теориялық әдістер: ғылыми педагогикалық әдебиеттерді талдау; индукция; дедукция; жіктеу; аналогия; салыстыру. Эмпирикалық әдістер: мәліметтерді жинау (бақылау, әңгімелесу, сауалнама, тест); тексеру және өлшеу (шкалалау); мәліметтерді өңдеу; математикалық, статистикалық, графикалық, кесте; баға беру әдістері (өзін-өзі бағалау, рейтингі, педагогикалық  консилиум); зерттеу нәтижелерін  тәжірибеге енгізу (эксперимент). Зерттеулерде мына әдістер пайдаланады.

Педагогикалық бақылау.

Бақылау баланың мінез-құлқын әр түрлі жағдайларда көруге мүмкіндік  береді.

Бақылау арқылы мұғалім өте  құнды материалдар алады. Байқағыштық - педагогикалық біліктіліктің көрсеткіші.

Л.Н. Толстой "Мұғалім баланы үнемі бақылап, ол туралы көзқарасын өзгерту үшін қайта бақылау керек", - деген.

Бақылау нәтижелерінің дұрыс  болуы оған сезім мүшелерінің  бәрінің қатысуына байланысты.

Күрделі бақылау - зерттеу  жұмысында қолданылатын бақылау.

Бақылау арқылы қандай да бір  педагогикалық құбылыс мақсатты түрде бақыланып, ол туралы фактілер жиналады.

Бақылау - еңбек операциясының, іс-әрекеттің құрамдас бөлігі. Алынған  мәліметтер бірден өңделеді. Бақылаудық негізгі қызметі - зерттелетін процесс  туралы материалдарды талдау, оларға баға беру. Ол танымның бас кезінде  жүргізіледі. "Нақты пайымдау" ой елегінен өткізумен байланысты, аталған әдіс арқылы күрделі педагогикалық  құбылыс, процестердің байланысы ашылып, ғылымда белгілі құбылыстарға түзетулер  енгізіледі.

Бақылау тиімді болу үшін басқа  әдістермен байланыста қолдану керек. Мысалы, эксперимент барысын және нәтижесін бақылаусыз анықтау мүмкін емес.

Зерттеушінің зерттеу  объектісімен байланысына қарай  тікелей, жанама, ашық, жабық бақылаулар болады.

Бақылаудық бағдарламасы жасалып, болған фактілерді тіркеу әдістері белгіленеді.

Тікелей бақылауды жанама бақылау толықтырады. Жанама бақылау  зерттеушінің тапсырмасымен жүргізіледі. Мысалы, бастауыш сынып оқушыларының ойындарын, жоғары сынып оқушыларына  бақылаттыруға болады. Ол үшін зерттеуші  нақты нұсқаулар береді, бақылаудық табыстылығы, зерттеушінің дайындығына  байланысты.

Ұжым болып бақылау  кезінде біріншісі - зерттеуші мұғалімнің іс-әрекетін, екіншісі - оқушылардың, үшіншісі - жекелеген оқушылардың іс-әрекетін белгілейді.

Зерттелетін педагогикалық  құбылыстардың жасырын жерлеріне  енуге мүмкіндік беретін өзін-өзі  бақылау. Мысалы: бастауыш сынып оқушылары  зерттеушінің сұрауымен өздік жұмысты  орындауға кеткен уақытты, үй тапсырмасын  қалай орындап жүргендерін жазады. Бақылау нәтижелерінің дұрыстығы  педагогикалық процестің табиғилығына байланысты.

Адамның жеке өзі қалғандағы және біреу қарап тұрғандағы мінезі түрліше болады. Сондықтан бұлтартпас дәлелдер алу үшін ашық бақылау жеткіліксіз. Сондықтан жабық бақылау педагогикалық  процестің нақты көрінісін береді.

Ашық және жасырын бақылау  көмегімен алынған мәліметтер оқиғаның толық суретін береді.

Үздіксіз бақылау педагогикалық  процесті басынан аяғына дейін толық  жүргізу. Мысалы: сабақ, тәрбиелік іс-шара, т.б. объектілер үзіліссіз қаралады.