Тұрлаулы мүшелерді оқыту

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    Оқытудың жаңа технологиясы іс - әрекеттердің жоспарланған нәтижесіне жеткізудің  шартты тәсілі ретінде қарастырылатын жаңа әдістердің жиынтығынан тұрады. Оның бұрынғы белгілі дәстүрлі технологиясынан айрықша ерекшелігі мынадай:  оқушының белсенділігінің болуы; мұғалім мен шәкірттің өзара қарым-қатынасындағы  жауапкершіліктің міндеттілігі дәстүрде. Шығармашылық деңгейге жету жолдары оңай емес. Қазіргі технологияда «миға шабуыл», дебат, модель проект жасау, қорғату, оқу мен  жазу арқылы оқушылардың сыни көзқарасын қалыптастыру жиі пайдаланып келеді. Соның ішінде, әсіресе, негізге Эльконин, Давыдовтардың ұсынып жүрген дамыта оқыту  концепциясын алуға болады. Жан – жақты дамыта отырып жеке басының, дүниетанымынын, ойлауды дамыту, темпті оқытуға негізделеді.

    Қазіргі кезде  жаңаша оқыту технологиясына  сай қайталау сабағында деңгейлік  тапсырманы орындату арқылы толықтау  жұмыстарын жүргізіп жүрміз. Қазақ  тілін оқытуда деңгейлік тапсырмалар маңызды орын алады. Деңгейлік тапсырмаларда әр деңгейдің алатын орны бар. Әр деңгейде орындалатын тапсырмалар түрлі талап – тілектерді қамтиды. Деңгейлік тапсырмаларға қатысты талаптар, біріншіден, әр деңгейде берілетін білім көлемін белгілеу үшін қажет. Екіншіден, берілетін білім көлеміне қатысты әр деңгейде орындалатын тапсырмаларды іріктеп, таңдап алу үшін қажет. Бұл талаптар әр деңгейдегі (оқушының алгоритмдік, ізденімпаздылық, шығармашылық) тапсырмалардың қандай болуы керек, қандай мақсатта берілуі керектігі анықталады  сондықтан деңгейлік тапсырмалар талаптарының мәні зор. Әр деңгейдің талабын қамтитын түрлі тапсырмалар арқылы оқушының білім көлемінің анықтауға болады.

    Әр деңгейдің  тапсырмаларына қойылатын талаптардың  бір – бірінен айырмашылығы бар. Бірінші деңгей мен екінші деңгейде орындалатын тапсырмалар бір – біріне ұқсамайды. Деңгейден деңгейге көшкен сайын тапсырмаларға қойылатын талаптар да артып, тапсырма мазмұны біртіндеп күрделене түседі. Әр деңгейдің өзіндік талаптарына сәйкес тапсырмалар жүйесі болады. Мысалы,

    І деңгей  «Танып ал» деп аталады. Бұл  деңгейде  барлық оқушының орындауына  мүмкіндігі бар тапсырма беріледі.

    ІІ деңгей «Шешім тап». Мұнда орындалатын жұмыс алғашқысынан күрделірек.

    ІІІ деңгей «Ойлан», «Сен  қалай ойлайсың?», «Неге?». Мұнда   оқушының тоқтайтын ойы болу керек. Тек жазу ғана емес, талдау, дәлелдеу. Тапсырма күрделі. Пікір, ұсыныс енгізе білуі тиіс.

    ІV деңгейдегі тапсырма шығармашылықпен айналысатын оқушыларға ғана арналады. Қазіргі күнде дамыта оқыту технологиясына сай қолданылып жүрген осындай деңгейлік тапсырмаларды пайдалану арқылы сабақ өткізуге болады. Ол сабақта тұрлаулы мүшелер бойынша алған теориялық білімдер практикалық тұрғыда тексеріледі, кеңейтіледі. Теориялық материалды жүйелі, тиянақты баяндауға дағдыландырып, өз бетінше жұмыс істеуге, шығармашылық қабілеттерін  дамытуға ықпал ету көзделеді. Талдауға алынған мысалдар арқылы адалдыққа, ізеттілікке, туған жерін сүюге баулу арқылы  тәрбиелік мақсат орындалады. Мынандай көрнекілік қолдануға болады. Бәйтеректің суреті. Сұрақ қою арқылы топтастыру әдісін жүргізуге болады.

    Сонымен қатар,  Астана Бәйтерегі туралы әңгіме  қозғап  бейнетаспа қолдануға  болады. Бәйтерек сықылды тұрлаулы  мүшелердің тамыры терең екндігін ашады. Бұдан кейін оқушыларға деңгейлік тапсырмалар беріледі.

    І деңгей.

А) Тұрлаулы мүшелерді  мысалдармен түсіндіре отырып, ережесін шығару.  

     Бастауыш пен баяндауышқа жеке тоқталу.

Ә) Бастауыштың түрлеріне  тоқталу.

Б) Еңбек тақырыбында  мақал – мәтел айтып тұрлаулы мүшелердің астын сыз.

    ІІ деңгей.

А) Мына шумақ кімнің өлеңінен алынған? Синтаксистік талдау жаса.

Ә) Сын есімнен келген бастауышқа мысал келтір.

    ІІІ деңгей.

А) Тұрлаулы мүшелердің тыныс  белгілеріне тоқтал.

Ә) Бастауыш пен баяндауыш арасында сызықша келуіне мысал келтір.

    ІV деңгей. «Шығармашылық» мәтін құрау, компьютерде жазып топ арасында алмастыру.

    Осы үшеуінің  бірін  таңдап мәтін құру. Оқушының  қаншалықты дәрежеде тілдік қоры  барын зерттеу. 

    Сабақты қорыта келе әр оқушының құрған мәтінін оқытып сұрақ қоя отырып, бастауышпен баяндауышты тапқызу.

    Ал сабақты  былай қорытындылауға болады.

• Екі көзің не үшін?
• Жақсыларды көру үшін.
• Екі қолың не үшін керек?
• Елге көмек беру үшін.
• Тіл мен жағың не үшін керек?
• Ақиқатты айту үшін.
• Құлақ деген не үшін керек?
• Ақыл – кеңес тыңдау үшін.
• Ал аяғың?
• Шетте жүрсем туған жерге жету үшін.

    Иә, туған жерге жету үшін аяқ керек болса, қазақ тілінің дәрежесін көтеру үшін тұрлаулы мүшелердің қосар үлесі мол.

    Сабақты осындай дәрежеде өткізу арқылы оқушылырдың сабаққа  деген қызығушылығы артады.

 

 

    Сабақтың тақырыбы: Тұрлаулы мүшелер.

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларға баяндауыш туралы жалпы мәлімет беру: оның құрылысына қарай түрлері мен бастауыш болатын сөз таптары мен  таныстыру. Бастауыштың өзіндік белгілерін таныту.
2. Мысалдар арқылы оқушылардың ой - өрісін дамыту, табиғаттын тылсым сырларын түсіне отырып, дүниетанымын кеңейту.
3. Адамгершілікке, сауатты жазуға, әдептілікке, табиғатты қорғауға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: дәстүрлі.

Сабақтың типі: аралас.

Сабақтың көрнекілігі: кесте, табиғат суреті.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру.

ІІ. Үй жұмысы.

ІІІ. Жаңа сабақ.

ІV. Бекіту.

V. Қорыту.

VI. Үй тапсырмасы

VII. Бағалау.

Ұйымдастыру.

• Сәлеметсіңдер ме, балалар!
• Сыныпта кім кезекші?
• Кім жоқ?

Үй жұмысы.

Тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелер  дегеніміз не?

Ереже сұрау.

35 – жаттығу. 

Жаңа сабақ.

Тұрлаулы мүше дегеніміз  не?  Сөйлем құрауға негіз болатын  бастауыш баяндауыш.       

                                        Тұрлаулы мүше 

 

                       Бастауыш                            Баяндауыш

                         Бастауыш дегенімізге анықтама  жаз.

 

 

                                            Байланысады   іс оқиға иесі 

                                   Зат есім                             атау септігінде тұрады

                                                

 Басқа сөз таптарынан                 Бастауыш                          дара

болады

                                                    күрделі       үйірлі

 

    ( әр оқушы өзі анықтама шығарады)

Бастауыштар құрылысына қарай былай бөлінеді.

Құрылысына қарай	Сұрақтары: кім? не? Кімдер? Нелер? Кімім? Нем? Кімін? Нен?
Дара	Омар қырман басында  жүр. Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін.
Күрделі	Туған жерім - әйгілі Шалқар өңірі. Күле беру ыңғайсыз.
үйірлі	Жұмысы жоқтық аздырар  адам баласын.

 

 

Бастауыш болатын сөз  таптары.	Сөйлемдер.
Зат есім.	Абайлар Қарашоқыға түс ауа  жетті.
Есімдік.	Өзіміз де жүргелі  отырмыз.
Сын есім.	Көп қорқытады, терең батырады.
Сан есім.	Берермеңге бесеу көп.
Есімше.	Әке көрген  - оқ жонар, ана көрген – тон пішер.
Тұйық етістік.	Тыңдау – мәдениеттіліктің белгісі.
Одағай.	«Ә, құдай!» - күйзелгеннін белгісі.
Үстеу.	Шапшаң асықтырады, соңыра кешіктіреді.

 

Бекіту.

36 – жаттығу. Мына сөздерді бастауыш етіп, сөйлемдерді аяқтаңдар.

Мысалы, ауылдың маңы -  терең сай.

 «Мені тап» ойыны.  (мақал-мәтелдерден бастауышты тап)

1. Еңбек еткен ер атанар.
2. Білегі жуан бірді жығады, білімі толық мыңды жығады.
3. Әке көрген – оқ жонар, ана көрген  - тон пішер.
4. Көп қорқытады, терең батырады.

37 – жаттығу. Мәтінді  көшіріп жазыңдар. Бастауыштарды  табыңдар.

 

                          өлі табиғат                            тірі табиғат

  экология                                  табиғат                           сулар

                               қоршаған орта             ағаштар               

 

Қорытынды.

1. Бастауыш дегеніміз не?
2. Қандай сұрақтары бар?
3. Әртүрлі сөз таптарынан болатын бастауыштарға сөйлем құрап жазыңдар.

Үй тапсырмасы.

Көркем әдебиеттен бастауыштың дара, күрделі, үйірлі түрлеріне сөйлемдер жазып келу.

Бағалау.

Белсенді қатысқан оқушыларға баға қою.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды.

Мектептерімізде оқытылатын тұрлаулы мүшелердің оқушыларға білім, тәрбие  берудегі маңызы зор. Тұрлаулы мүшелер бастауыш сыныптан танылып, тереңдетіліп оқиды. Соның нәтижесінде оқушылар өздерінің тілден алған білімін толықтырады, жазу, сөйлеу тілін дамытады, дұрыс оқуға үйреніп, ұғу қабілеттілігін жетілдіреді. Бастауыш пен баяндауыш сөйлемнің негізгі қаңқасы болғандықтан, оларды тереңдетіп оқытқан жөн. Бастауыш сыныптан бастап жалпы тұрлаулы мүшелер туралы білім алып, жоғарғы сыныпта олардың түрлерімен, тыныс белгілерімен толық танысады. Әсіресе, тұрлаулы мүшелердің тыныс белгілерін оқушыларға жақсы меңгерткен жөн. Терең білімінін арқасында жазу стильдері жақсарып, сөйлемдер дұрыс құруға, тыныс белгілерін дұрыс қоюға машықтанады. Сөйлемдегі ой әр уақытта бастауыш пен баяндауыш арқылы білінеді. Бастауыш пен баяндауыш сөйлемдегі ойдың ұйтқысы, таянышы, тірегі. Бастауыш пен баяндауышы жоқ сөйлемдер кейде сөйлем болудан қалады. Сонымен қатар, басқа сөз таптарынан келген бастауыш пен  баяндауышты жалпылама айтпай әр түрлі әдіс – тәсілдермен терең түсіндірген жөн. Қорыта келгенде, тұрлаулы мүшелерді оқушыларға жалпы білім беруде олардың ақыл-ойын дамытып, дұрыс сөйлей білуге және  сауатты жазуға үйрену жағынан маңызы ерекше зор. Сондықтан синтаксисті оқытуға ірі ғалымдар, белгілі педагогтар және мектеп мұғалімдері ерекше мән береді.

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер.

1. Арғынов Х.   Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері.  Алматы, 1969.
2. Әшіров И. Р.  Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері.   Алматы, 1971.
3. Балақаев  М., Сайранбаев Т.  Қазіргі қазақ тілі.   Алматы, 1991.
4. Қараев М. Ә. Қазақ тілі.       Алматы, 1993.
5. Қосымова Г. Құрманова Н.   Қазақ тілі. әдістемелік нұсұау.  8 – сынып.  Алматы, 2004.
6. Исаев С., Назарғалиева К. Қазақ тілі. әдістемелік нұсқау. 7-сынып. Алматы, 1995.
7. Қазақ тілін тереңдетіп оқыту бағдарламасы.  Алматы, 2003.
8. Бағдарлама.  Алматы, 2000.
9. Аманжолов С., Аманжолов А., Қосымова Г.  Қазақ тілі. 8 – сынып. Алматы, 2004.
10. Білімдегі жаңалықтар. №4 (12)  2005.