Кәсіпкерлік фирманың түрлері және бәсеке

Жаңа қоғамның негізін  тұрақты, тиімді құру үшін кәсіпкерлер  табын даярлау керек. Кәсіпкерлік қабілеті қаражаты бар тапты құру үшін, бірінші, білім керек, екінші, өкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта қарауы қажет. Елдің болашақ тағдырын білікті кәсіпкерлер шешеді және олар өз елінің гүлденуіне аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын, іскер азаматтар болуы керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.  Кәсіпкерліктің формалары, кәсіпорынның ішкі және сыртқы орталары

 

Кәсіпкерлік бірнеше  түрлері бар. Атқаратын қызметіне  қарай былай бөлінеді: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және консультациялық.

Меншік түрлеріне бойынша жеке меншік, мемлекеттік, муниципалды, сонымен бірге қоғамдық құрылымдар меншігі.

Меншіктер саны бойынша  кәсіпкерлік іс жеке адамның немесе коллективтің құрамы болуы керек.

Кәсіпкерлік формасы  бойынша екіге бөлінеді: ұжымдық-құқықтық және ұжымдық-экономикалық.

Ұжымдық-құқықтық кәсіпкерліктер. Серіктестер – адамдардың бірлестігі, онда екі және одан да көп серіктестер  болады. Олар өз капиталдарын қосады және әрбір мүше өзінің капиталымен жеке жауап береді. Олар шексіз жауапкершілікті  серіктестер, командитті (сенімге негізделген) серіктестер шектелген жауапкершіліктер.

Ұжымдар (қоағмдар) өздерінің  қаражаттарымен бірігеді. Шектелген  жауапкершілікті қоғам мүшелері ұжымның міндеттемелеріне жауап  бермейді. Олардың жауапкершілігі өздерінің  қосқан пайларының мөлшерінде болады. Ал қосымша жауапкершілігі бар ұжымдар өздерінің барлық дүние-мүлкімен жауапты.

Акционерлік қоғамдар: ашық және жабық түрде болады.

Кәсіпкерліктің ұжымдық-экономикалық формалары.

Концерн – көпсалалы  акционерлік қоғам, әр түрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.

Ассоциация – экономикалық дербес кәсіпорындардың ерікті бірлестігі. Маманданған кәсіпорынның негізгі  мақсаты ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді  бірігіп шешу.

Консорциум – бұл ірі қаржы операцияларын істеу үшін біріккен кәсіпкерлердің бірлестігі.

Синдикат – бір  саланың кәсіпкерлерін тауар  сатуға біріктіру.

Картель – тауар, қызмет көрсету бағасы, нарық аудандарын бөлу, өндіріс мөлшері жөнінде  келісім.

Қаржы - өнеркәсіп тобы – банк, сақтандыру және сауда капиталының бірлестігі.

Қазір Қазақстанда мынадай  ұжымдық-құқықтық кәсіпкерлік формалары  құрылуда.

1 Шаруашылық серіктестік  – толық серіктестік. Олардың  мүшелері өзара кәсіпорын құру  жөнінде келісімге қол қояды.  Құруға керекті серіктес мүшелердің қаражаттарын біріктіру. Серіктестіктің пайдасы, зияны пайға қарай бөлінеді. Әрбір мүше өзінің табысына пайданы қосып сонан салық төлейді.

2 Коммандиттік серіктестік.  Барлық серіктестік мүшелері  серіктестік атанған іс жүргізушілер ішінен біреу немесе бірнеше мүшелері зиянның тәуекелін өздерінің қосқан үлестері мөлшерінде жауапкершілікке алады.

3 Шектелген жауапкершілікті  қоғамдар. Оның мүшелері қоғамның  міндеттемелеріне жауап бермейді, ал зиян тәуекеліне өздерінің  үлестерімен жауап береді.

4 Қосымша жауапкершілігі  бар қоғам міндеттемелеріне өздерінің  заттарымен жауап береді.

5Ашық және жабық  акционерлік қоғам.

6Өндірістік кооперативтер  – ерікті түрде біріккен қоғамдар.

7 Унитарлы кәсіпорын  – коммерциялық мекеме, меншіктік  құқығы жоқ. Унитарлық кәсіпорынның мүліктері бөлінбейді. Унитарлық кәсіпорын тек мемлекеттік немесе муниципалдық болады. Унитарлы кәсіпорын  қазына кәсіпорны болып есептеледі.

    Кәсіпорынның  ұйымдық түрлері алдыменен меншік  түрімен айқындалмақ. Олар мынандай  түрде болуы мүмкін:

   - азаматтар меншігіне  негізделген жеке кәсіпорындар;

   - ұжым меншігіне  негізделген кәсіпорындар (1-кесте).

 

1 – кесте - Ұжым  меншігіне негізделген кәсіпорындар

 

Кәсіпкерліктің түрлері	Артықшылығы	Кемшілігі
1	2	3
Бір тұлғалы жекелеген кәсіпорындар	Ұйымдастырудағы қарапайымдылығы; қызмет жасаудың толық еркіндігі; нарықтық саладағы мінез-құлқының икемділігі; қызметінің құпиялығын сақтау мүмкіндігі; барлық табыс табудағы максимальды мүдделігі	Капиталды көптеп тартудағы  қиындықтары; болған зардаптарға жауапкершіліктің шексіздігі; барлық ұйымдық және басқарушылық іс-әрекеттің біріктірулігі қажеттілігі.
Серіктестіктер	Басқару бойынша міндеттерді  бөлу; қаржы тартудағы үлкен мүмкіндіктер; еркін және оперативтік іс-әрекеттің  әріптестермен келісу кезіндегі шектеулілігі.	Әріптестердің өзара  өнімсіздігінің ықтималдылығы; сенімсіздік  арқасындағы әлеуметтік-психологиялық  комфортсыздық;

 

1 - кестенің жалғасы

 

1	2	3
Акционерлік қоғамдар	Қосымша капиталды тезірек  және кеңірек тарту мүмкіндігі; корпорация қызметі әртүрлі сала шеңберіндегі капитал қозғалысының еркіндігі; акционерлердің шектеулі жауапкершілігі.	Басқарудың тым күрделілігі  және  оның  оперативтілігінің  төменділігі; акционерлердің басқаруға  қатысуы мен бақылау деңгейінің жоғары еместігі; кәсіби құпияның ашылу мүмкіндігі.

 

         Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік немесе акционерлік түрде болуы мүмкін. Кооперативтік кәсіпорын ақшаға емес, жеке тұлғаның пайлық негіздегі  мүліктік жарнасына және олардың біріккен еңбек қызметтеріне негізделеді:

• акционерлік қоғам түрінің негізіндегі кәсіпорын, акционр меншігінің негізінде қызмет жасайды;
• мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді шешу үшін құрылады;
• құрылтайшылар мүлігінің 0осылуы негізінде біріккен кәсіпорындар құрылады, яғни оған шет ел заңды тұлғасы мен азаматтарына енеді.

Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, «Шаруашылық 

қызметінің еркіндігі  және кәсіпкерлікті дамыту туралы»  республика заңдарына кәсіпорын  кез келген меншік түрлерінде және оның өзі құрған бірлестіктерде болу мүмкіндігі айқындалған. 

Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған елдерде  бірнеше миллиондаған әр түрлі фирмалар қызмет атқаруда. Осы қаптаған көптүрлі белгісі бойынша сыныптау қажет (2-кесте).

 

2 - кесте - Кәсіпкерлік  фирманың нысандары бойынша сыныптамасы

 

Ұйымдық-құқықтық нысаны бойынша	Шаруашылық сипатына қарай	Салалық қызметіне қарай	Меншік нысаны бойынша
1	2	3	4
Картелдер, Синдикаттар (консорциумдар), Трестер, Концерндер;	Өндірістік, Саудалық, Делдалдық, Банктік, Сақтандырушылық;	Өнеркәсіп, Ауыл шаруашылығы, Сауда, Байланыс, Көлік;	Мемлекеттік, Қазыналық, Ұжымдық, Жалгерлік, Кооперативтік;

2- кестенің жалғасы

 

1	2	3	4
Концерн-конгломераттар, Холдинг-компаниялар, Акционерлік қоғамдар (корпорациялар), Кооперативтер, Серіктестіктер	Инвестициялық, Инновациялық, Инжирингтік, Венчурлік (тәуекелділік), Консалтингтік, Аудиторлық, Трастолық.	Қаржы, Несиелік, Мәдениет, Өнер, Білім, Ғылым, Денсаулық сақтау, Тұрғын үй шаруашылығы	Акционерлік, Жекелеген, Аралас (біріккен), Мемлекеттік кооператив- тікпен бірге, Ұжымдық жекемен бірге, Мемлекет аралық (біріккен кәсіпорын)

 

Бір қолға біріккен фирмалар саны мейлінше көп. Тек қана АҚШ-тың  өзінде олардың саны 7млн. құрайды. Қолдағы  қаржы қорының шектеулілігі оларды бірігуге итермелейді. Сөйтіп санның салдарынан әртүрлі серіктестіктер құрылады.

 

 

1.3 Фирманың  бәсекелестік қабілеті

 

Нарықтық экономика  жағдайда  кез келген фирманың негізгі  мқсаты – нарыөтағы өзінінің ұстанымын  сақтау және кеңейту, пайданың өсуі немесе болмаған жағдайда оны тұрақты алу болып табылады.

Қызмет түрін  таңдауда алдын-ала маркетингтік зерттеу жүргізу керек және қандай тауардың немесе қызмет көрсетудің тұтыным мүмкіндігі мол, оған деген сұранымның тұрақтылығы, келешек даму теңденциясы, тауарларды сатуда ықтимал баға бірліктері, өнім өндіру мен оны өткізу процесіндегі шығындар, өткізу көлемін болжау. Өндірістік кәсіпкерлік қызметтің нәтижесінде өнім пайда болатынын жоғарыда айттық. Кәсіпкер екінші сатыда өндіріске қажетті қаржы-қаражаттың шамасын белгілеуге, қорытынды мәмілелерді топтауға, өнім өндіруді бастауға дейін әзірленген заттарды жеткізу мен банкротқа ұшыраудың алдын алуға бағытталған жұмыстарды атқаруға тиіс.

Өнімді тиімді сату шаралары кәсіпкерліктің үшінші сатысын құрайды. Бұл процесс делдал агенттіктер, брокер немесе кәсіпорынның өз күшімен жүзеге асырылады. Бұл кәсіпкерлік технологиясының айрықша жауапты кезеңі.

Коммерциялық  кәсіпкерліктің мазмұны тауар-ақша қатынастары мен сауда-айырбас операцияларынан тұрады. Шын мәнінде, бұл тауар мен қызмет көрсетуді қайта сататын орын. Оның өндірістік кәсіпкерлік қызметтен айырмашылығы - мұнда өнім өндіруді өндірістік қорлармен қамтамасыз ету қажет болмайды. 
         Кәсіпкер тауар және қызмет көрсету қозғалысына болжам жасап, алдын-ала бағалау үшін өзінің нақты іс-әрекет жоспарын (бизнес-жоспар) жасайды.

Міне, осылардың қорытындысында:

- сатып алу - сату  мәмілесін жүргізу;

- тауарларды  көтере сатып алу және сату  бағалары бойынша есеп айырысулар;

- шығын мен  ақырғы нәтижелер;

- жұмысшылардың  саны;

- көлік жұмысының  ауқымы;

- жарнама;

- коммерциялық құжаттарды  дайындау жұмыстары нақтылы анықталады.

Бизнес-жоспарда бұлардан басқа мыналар қарастырылады:

- тауарларды алдағы  уақытта сату үшін көтере сатып алу;

- ұйымдардан қызмет  көрсету туралы міндеттемелерді жинау және оларға  төлем жасау;

- тауарларды сақтайтын  қоймалар мен тұрғын үйлер  жалдау, өнімдерді өткізетін сауда  орындары;

- тауарларды өткізу  нысандары;

- несие және басқа  қарыз қаражаттарын алудың негіздері;

- мемлекеттік және  қаржы мекемелеріне салық және  басқа да міндетті төлемдерді өтеу.

Қаржылық  кәсіпкерлікке сату-сатып алудың ерекше тауарлары: ақшаны, валютаны, құнды қағазды (акция, вексель, облигация, ваучер), яғни ақшаны тікелей және қосымша нысанда сату жатады. Нарықтық қатынастарға өтуге байланысты ақша нарығы, валюта және құнды қағаз нарықтары бой көтерді, оларға қатысушылар:

- коммерциялық банктер;

- қор биржалары;

- кейбір кәсіпорындар  мен ұйымдар;

- кәсіпкерлер  және жеке тұлғалар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          2 Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік фирмалар және бәсеке

 

 

2.1 Қазақстан  Республикасының кәсіпкерлік және  бәсекелестікпен байланысты заңдары

 

«Бәсеке және монополиялық қызметті шектеу туралы» Қазақстан Республикасы Заңына, сондай-ақ Тізілімге кіргізілген, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 14 қыркүйектегі № 1212 қаулысымен бекітілген Белгілі бір тауар нарығында басымды (монополиялық) жағдайдағы нарық субъектілерінің тауарларына (жұмыстары, қызметтеріне) бағаны мемлекеттік реттеуді енгізу ережесіне сәйкес, монополияға қарсы органды монопольды өндірілетін тауарға (жұмыстар, қызметтерге) алдағы бағаның өсуі туралы және өсіру себебін растайтын құжаттарды ұсынумен оларды өсірудің себептері туралы (мысалы, шикізатты жеткізу құнын ұлғайтқан кезде шарт көшірмесін жіберу және т.б.) жазбаша түрде 30 күн ішінде хабардар етуге міндетті.

Монопольды өндірілетін (жеткізілетін) тауарға (жұмыстар, қызметтерге) бекітілген бағаларды (тарифтерді) белгілеу жүргізіледі.