Кәсіпкерлік фирманың түрлері және бәсеке

Егер мемлекет экономиканы  тұрақтандыруға көңіл аудармаса, ол кәсіпкерлік іске жағдай тұрғызбайды, әлеуметтік жағдай нашарлайды. Мысалы, егер мемлекет инфляциямен күрес  жүргізбесе, инфляция елдің экономикасын берекетсіздендіреді.

• ұлттық тауарлар импорт тауарларымен бәсекелес бола алмайды, ол төлем балансының жетіспеушілігіне әкеледі, отандық өндіріс төмендейді, жұмыссыздық өседі;
• валютаны алып-сатушылық басталады;
• елден валютаның шығуы, ол импорт тауарларының қымбаттауына және жалпы бағаның өсуіне әкеледі;
• тұрғындардың жинақтарының құнсыздануына;
• инвестицияның қысқаруына т.б. қолайсыз жағдайларға әкеледі.

4 Әлеуметтік қорғауды  және әлеуметтік кепілдіктьі  қамтамасыз ету.

Мемлекет әлеуметтік саясатты белсенді түрде жүргізуге міндетті. Оның мәні мынада: барлық жұмыс істейтіндерге минималды еңбек ақымен, кәрілік және мүгедектік зейнетақылармен, жұмыссыздарға жәрдемақымен қамтамасыз етуге кепілдік; тұрмыс жағдайы өте нашар жандарға көмек көрсету; инфляциямен байланысты белгіленген табыс алатындардың табысын индексациялау т.б.

Мемлекет бұл саясатты жүргізу нәтижесінде барлық азаматтарға  минималды күнкөріс деңгейін қамтамасыз етеді, ол халық наразылығын бәсеңдетеді.

5 Бәсекелестік қорғау.

Нарықтық экономика  жағдайында бәсекелестік – негізгі реттеу инструменті. Бәсекелестік – барлық экономика сферасында прогрестің негізі, ол тауар өндірушілерді ғылым жетістіктерін өндіріске енгізіп, өнім сапасын арттыруға, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге ынталандырады. Сондықтан мемлекет бәсекелестікті қорғауы тиіс. Бәсекелес жағдайда тұтынушы – қожа, нарық – агент, ал кәсіпорын – оның құлы. Ал монополия жағдайында тұтынушы қожалықтан, құлдыққа ауысады.

Бірақ бәсекелестік ақырында монополиялық жағдайға әкеледі. Бұл  жағдайды диалектиканың бірінші  заңы - әлемнің бірлігі және қарама-қарсылық күресі деуге болады.

          Қоғамдық санада кәсіпкер –  бүл тек адам, индивидум деген  пікір берік орнаған. Нарық  қатынастарының құрылу және даму  практикасы мемлекеттік қоғамдық  мүдделер үшін белсенді кәсіпкерлік қызметпен айналыса алатынын көрсетті. Мемлекет қызметтің кәсіпкерлік саласына ерте қосылады, соғұрлым өтпелі экономиканың ұзақтығы қысқа, мемлекеттік кәсіпкерлік қызметтің әріден ойластырылған дағдарысқа қарсы және инфляцияға қарсы бағдарына бола нарық экономикасы тиімді дамиды, соғұрлым мемлекетте халықаралық инвестициялық ахуал өте жақсы,соғұрлым әлемдік экономикада осы мемлекеттің мәртебесі биік болады.

          Өтпелі  экономика жағдайында мемлекеттік  кәсіпкердік ерекше сипатқа, ерекше  мәнге  ие болады. Мемлекет нарықтық жүйе жолында заңды тұлға ретінде жаңа функцияны – кәсіпкерлік қабілетті игенру қажет.

          Қазақстан  Республикасында 2001 жылдың басында  мемлекеттік кәсіпорындардың үлесі  олардың жалпы санының 23,5% құрады.

          Нарықтық  экономикасы дамыған елдерде мемлекет меншігі үлесі көп емес, бірақ, нақ осы ұлттық экономиканың дамуы үшін қажет қызметтер мен тауарлар шығарушы өздерінің меншікті кәсіпорындарының болуына және бір уақытта мемлекет бюджетін толтыру үшін қажет ақшалай қаражат табуына мүмкіндік береді.

           Келтірілген  кәсіпорындар Қазақстан Республикасында  коммерциялық және коммерциялық  емес бастаулардың қосылуында  жұмыс істейді. 

            Мемлекет кәсіпорындарды олардың  дербестігінің сипатына байланысты  үш топқа бөледі:

1 Бюджеттік (ведомстволық);

2 Қоғамдық (корпорациялар);

3 Аралас акционерлік қоғамдар (холдингтер).

Қазақстан Республикасында мемлекеттік  кәсіпорынға мына кәсіпорындар жатады:

1 Мемлекттік, шаруашылық жүргізуге  құқығы бар, толық шаруашылық  есепке негізделген (қорғаныс зауыттары, дәрі-дәрмек дайындау және т.б.)

2 Қазыналық, жедел басқаруға  құқығы бар, толық емес шаруашылық  есепке негізделген (байланыс, телекоммуникация, геодезиялық жұмыстар өндірісі  және т.б.).

         Бірақ мемлекеттің кәсіпкерлік қызметі аталған кәсіпорындармен жұмысын шектемейді. Мемлекеттік кәсіпкерлік қызмет ұлттық экономиканың барлық және мемлекеттің экономикалық әуелетінің дамуына әсер ететін, мемлекеттік бюджетті айтарлықтай толықтыруға, өтпелі экономиканың тұрақсыздығын тұрақтандыруға жол ашатын қызметтің сыртқы экономикалық саласына таралады.

     Оған 90-шы жылдардың  ортасындағы Қазақстан Республикасы  мемлекетінің кәсіпкерлік қызметі  мысал бола алады: Қазақстанның  кен өндіру, отын-энергетика және  металлургия кешендерінің аса ірі өнеркәсіп өндірістерін төлем төлей алмаушылықтан қорғай алып, дәл уақытында шетел капиталын тарта білді.

     Қазақстан мемлекетінің  кәсіпкерлік қызметінің келесі  мысалы 1996 жылдың басында  Қазақстан  территориясы арқылы өтетін Еуроазия  темір жолы бойынша транзиттік, жүк және контейнерлік тасымалға қатысты Еуропа мен Азияның жеті мемлекеттерінің арасында құжаттарға қол қойылуы бойынша оның инициативасынан көрінді.

     Оңтүстік-Шығыс Азия  елдерінің жүктері келісімдерге  сәйкес Батыс Еуропа елдеріне  тасымалданады, ал осы елдерден Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріне белгілі ақыда тасымалданады.

      Қазақстан территориясы  арқылы төрт трансконтиненталды  темір жол магистральдары өтеді:  Трансазия (Қытай – Қазақстан  – Түркия), Еуроазия (Қытай – Қазақстан  – Ресей – Еуропа), Орта Азия және Ақтау теңіз порты арқылы Батыс магистралы. Еуропа – Скандинавия – Иран (Парсы шығанағы) арасында жүктердің тасымалдау уақытын қысқартуды қамтамасыз ететін «Солтүстік – Оңтүстік» жоба қаралуда.

      Осы аталған магистральдарды  жандандыруға және қайта жаңартуға, барлық магистральдар бойынша қосымша жұмыс орындарын құруға, осы магистральдар жоғары табыспен қамтамасыз етуге жол ашады. Мемлекеттік кәсіпкерлік өтпелі экономикада макроэкономикалық процесстерді реттеумен тығыз бірлікте болады.

      Нарықтық экономикада  макроэкономикалық процесстерді  реттеу тікелей және жанама  әдістер көмегімен жүргізіледі. 

      Өтпелі  экономикада мемлекеттік реттеудің  объектілері ең алдымен экономиканы  тұрақтандыру саясаты немесе  циклге қарсы саясат, ақша айналымына, инфляцияға, мемлекеттік бюджет балансын бақылау, халықты жұмыспен қамту саясаты, монополияға қарсы саясат, яғни нарықтық бәсеке жағдайына бақылау, халықты әлеуметтік қорғау саясаты болып табылады.

      Халықаралық  тәжірибе көрсеткендей, тікелей әдістер кіші мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді міндеттерді шешу үшін мемлекеттік экономикалық бағдарламаларды жасау мен іске асыру арқылы жүзеге асыралады.

      Осындай  бағдарламалардың мысалы соғыстан  кейінгі Оңтүстік Корея экономикасын қалпына келтіру бойынша төтенше бағдарламалары, ал Жапонияда «Автомобиль жолдарының құрылысы бойынша төтенше шаралар туралы» заң қабылдануы болады. Жапонияда мемлеттің оннан астам институттары нарықтың даму бағдарламаларын және жоспарларын құрады. Қазіргі жағдайда мемлекеттің кез келген реттеу шаралар негізінде ақша айналымы болады. Өтпелі экономика үшін ақша айналымы мемлекет бақылауынан шықпауы тиіс. Бұл мемлекеттің макроэкономикалық деңгейіндегі ең маңызды реттеу функциясы. Осы жағдай «экономикалық құдіретті» тудырған Жапония, Оңтүстік Корея, Тайвань елдерінде жиналған тәжірибемен бекітіледі

Осы елдерде ең қиын жылдары (1970-80ж) өнеркәсіпті реформалау және құрылымдық қайта құру кезеңінде  ақша айналымы, инфляция, мемлекеттік  бюджеттің тапшылығы әрқашан мемлекеттің бақылауында болды және бұл олардың қирату салдарынан жұмсартуға және тіпті болдырмауға жол ашты.

Қазақстан Республикасы нарыққа өтудің басында (1990ж) басқа  старттық жағдайда болды. Республика экономикасы  Кеңес Одағының халық шаруашылығы кешенімен тығыз біріккен болды. Өндірістің құлдырау жағдайында ақшалай табыстардың өсуі тауар массасымен қамтамасыз етілмеді. 1990ж халықтың жинақтағы қалдықтары 13млрд. сом құрады, ал қанағаттандырылмай қалған сұраныс 17млрд. сом немесе жылдық тауар айналымы мен ақылы қызметтердің  76%-нан көбін құрады. Жабық инфляция ашық инфляцияға ұласты және қаржы жүйесі бақылаудан шықты.

  Қазақстан реформаны  дербес тек 1993 жылдың қараша  айында ұлттық валютаны енгізгеннен  кейін, 1994 жылдан бастап, жүргізе бастады. Реформа жылдарында мерзімдік баспасөз келтіргендері бойынша инфляция деңгейі 13250 есе өсті, өндірістің құлдырауы 1991 жылдың деңгейінің 50%-ға жетті.

 

 

2.  Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік

 

Кәсіпкерлік субектілері: Қазақстан Республикасының және басқа да елдердің азаматтары (қызметтері заң талабына сай болса ғана), заңды түрдегі шетел азаматтары мен өкілеттілігі шектеулі тұлғалар, азаматтық бірлестіктер.

 Кәсіпкерлік қызмет  төмендегідей екі нысанда жүзеге асады:

• меншік иесініц өзінің тәуекел етуі және мүліктік жауапкершілігі негізінде.
• кәсіпорынды меншік иесі атынан басқару. 
           Меншіктің мұндай ережелері өзара міндеттерді анықтай отырып, келісім арқылы реттеледі:
• мүлікті пайдаланудың құқықтарын шектеу;
• әр түрлі қызметті іске асыру;
• материалдық жауапкершілік пен өзара қаржылық қарым-қатынас шарттары мен тәртіптері;
• келісімді сақтаудың негіздері мен шарттары жасалад ы.

Меншік иесінің келісім  жасалған сәттен бастап кәсіпкердің  іс-әрекетіне араласуға құқығы жоқ (алдын-ала келісімдер мен кәсіпорынның жарғысында және заңда көзделінген жағдайларды қоспағанда).

Кәсіпкердің құқықтары:

-    келісімнің  бастамаларын жүзеге асырып қаржықаражат тарту;

- интеллектуалды меншік  объектілерінің, азаматтар мен заңды тұлғалардың мүлкі мен жекелеген мүліктік мүдделерін қорғау;

-   өндірістік  бағдарламалар жасау;

-   өз өнімдеріне  тұтынушылар мен жеткізіп берушілерді  таңдау;

-   Қазақстан  Республикасының заңдары мен  келісімдеріне сәйкес баға белгілеуді реттеу;

- сыртқы экономикалық қызметтерді жүзеге асыру;

-   кәсіпорындарды басқаруда әкімшілік-тәртіптік қызметтерді жолға қою;

- кәсіпорын иесінін атынан кызметкерлер жалдау және оларды жұмыстан босату.

Кәсіпкер тұтынушынын ақша төлеп алатын қажетті заттарын өндіруді өз міндетіне алады. Бұл тұста тауар өндіру және қызмет көрсетуді кең мағынада түсінуіміз қажет.Мәселен, бұлар:

-    ғимарат және құрал-жабдықтар;

-    үй-жай, мүлік;

-    өндіріс  және тұтыну тауарлары;

-    ақпарат;

-    интелектуалды  нәтиже (пікір, жаңалық ашу, патент);

-    ақша, валюта, құнды қағаздар;

-    басқа  да тауарлар, жұмыстар мен кызметтер  болуы мүмкін. 

Кәсіпкерлік қызмет:

-    өндірістік;

-     коммерциялық;

          -     қаржылық;

-    кеңестер  беру болып бөлінеді.

Монополияға қарсы мемлекеттік  реттеу нарықтық экономика елдерінде  қолданылады. Монополиялық өндірісті тежеу мақсатында мемлекет әкімшілік және экономикалық шарадан басқа, заң бойынша әділеттілік шаралар қолданады.

Жалпы қорытып айтқанда, өндірушілердің нарықты монополияландыруынан қорғау мақсатында монополияға қарсы  реттеу үшін өкімет әкімшілік, экономикалық және заң актілерін қолданады.

Монополияға қарсы реттеу жұмысына өндірісті шоғырландыру және монополиялау деңгейін реттеуге, кәсіпорынның стратегия және тактикасын, шетелдік экономикалық қатынастарды, баға және салықты реттеуге араласады. Монополияға қарсы комитеттің негізгі функциялары:

•    өндіріс және айналым сфераларында монополияны тежеу үшін шаралар жасақтау және оны іске асыру;
•    тауар нарығы мен бәсекелестікті өркендету шаралары жөнінде нұсқау жасақтау;
•    шаруашылық субъектілерді құрғанда, қайта құрғанда және жойғанда монополияға қарсы талаптарды бақылауды қадағалау;
•    шаруашылық субъектілерінің өндіріс саласында дара басымдылығы болмау үшін ірі мөлшерде акциялар сату және сатып алуды бақылау;
•    монополияға қарсы комитет тауар нарығын және бәсекелестікті жетілдіру мақсатында билік және басқару органдарына кепілдеме жасақтау;
•    еркін, реттелген. Алдын ала белгіленген бағалардың қолданылатын ортаны өзгерту;
•    шет ел инвестициясын ынталандыру, біріккен кәсіпорындар жасақтау;
•    экспорт-импорт операцияларына лицензия беру;
•    еркін экономикалық аймақтарды жасақтау және дамыту.

Билік органдарына және шаруашылық субъектілеріне тиым салынған іс-әрекеттер туралы мәліметтерді 1 – суреттен көруге болады.

 

1 – сурет - Билік  органдары мен шаруашылық субъектілеріне  тиым салынған іс-әрекеттер.