Қиын балалармен жұмыс істеудің мазмұны

Оқушының  жеке қайым – қайғысы кейбір моральға жат қылықтары жайлы отбасы жағдайында туған кейбір әрекеттерді т.б. Этикалық мәселелерді коллектив алдына жайып сала алмаймыз. Немесе  тәрбие тәжірибесінде кездесіп қалатындай баланың кейбір қылықтарының себебін, ауыр сезімдер мен уайым – қайғы қасіретін сынып коллективі түсінбей талдай алмауы да мүмкін.

Сайып келгенде “қиын”  оқушылармен әңгіме өткізуге қойылатын талап, олардың дара және жас ерекшеліктерін жан – жақты білуімізде. Сондықтан да,  оқушылар  мен жеке  әңгімелесуде    тәрбиешілерден педагогикалық ептілікпен өнегелікті қажет тұтады.  Әңгіменің идеясы өмір фактілерімен дәлелденсін және “қиын”  оқушының өзі қоғамға,  коллектив пен жеке өзіне қандай пайда немесе зиян келтіріп отырғандығын жан – жақты талдауға көмектесуіміз тиіс.

Әңгіменің мазмұны,  оқушының өмір  тәжірибесімен тығыз байланысты болсын. Себебі : “қиын  балалар” өздерінің теріс қылықтары жайлы белгілі бір қорытындыға келсе, сонда ғана теріс мінездерін жоюға және жеке басының онды  жақтарын өз бетімен дамытуға дайындаған болар едік. Педагогикалық коллектив   “қиын”  оқушыларға   педагогикалық ықпалдар жасағанда алдын – ала белгілі бір шешімге келіп, оларға арнайы шара қолданып, праволарына, міндетіне, өз қатар құрбыларының арасында болатын табиғилық қарым – қатынастарына тежеу немесе өзгерістер енгізеді.

Сонымен мадақтау мен жазалау тәсілдерін жекелеген  “қиын”  оқушылардың жетістіктерін дәріптеуде немесе кемістіктерін сынауда қолданудың өз ерекшеліктері бар.

  Мысалы :мадақтау тәсілін оқушылар коллективінің қоғамдық пікірлері толықтай қалыптасқанда қолданудың құнды тәрбиелік маңызы бар.

Бұл жағдайда, педпгогикалық мадақтауға тұрарлық оқушыны оқушылар коллективі алдында мадақтауға мүмкіндік туды. Өйткені, мадақталынып отырған бала сынып коллективіне қарсы қойылмайды, қайта  коллектив мүшелері оқушыға берілген мадақтауға жолдастық ниетпен қуаныш білдіріп, дұрыс баға берілгеніне қосылады.

Ал, жазалау тәсілінің мадақтау тәсіліне қарағандағы өзгешелігі оны  оқушылар коллективі әлі ұйымдаспаған алғашқы кезеңде саналы қолданудың ролі зор.

Біздер жазалауда, тек тәртіп бұзушы, коллектив принципіне қарсы тұратын жекелеген оқушыларды ғана жазалаймыз. Егер оқушыны жазаласақ, жазалау әдісінің негізгі мәні оқушының жасаған жағымсыз қылығының дұрыс еместігіне көзін жеткізу және оған жасалған  жазалау тәсілінің дұрыстығын ұғындыру керек.

Пікірімізді түйіндей келгенде мадақтау мен  жазалау тәсілдерін оқу – тәрбие процесінде жөнді жөнсіз қолдану зиянды. Сондықтан  оқушыларға педагогикалық талаптар қойғанда, әсіресе жанамалы талаптап қойсаң, мысалы : ырзалық білдіру немесе кіналау тәсілін педагогикалық процесте  мадақтау мен  жазалау  әдістерін пз қолданғанымыз жөн.

Енді, айтып отырған ойымызды  “қиын”  оқушыларды қайта тәрбиелеу процесінде жүзеге асыруда аз ерекшелігімен байқалынды.

“Қиын баланы қайта тәрбиелеу үшін оның басты ерекшелігіне сүйенуіміз керек, ол үшін   оқушының бұрынғы оқыған мектебінің берген мінездемелеріне талдау жасау қажет еді.” Бірақ, өкінішке орай көңіл толарлық хабар ала алмадық. Мектепке  Болаттың ата-анасын шақырып егжей-тегжейлі әңгімелестік. Әңгімеде оқушының өзімшіл мінезін басым екендігін және баланың орынды ісіне байланысты дұрыс мадақтай білу керек екендігі сөз болды. Өз айтқанынаң шықпайтын Болат (14 жасар, 6 сынып) қиқар, ашуланшақ коллектив міндетін орындаудан Бойвн аулақ ұстайтын, білім алуға құмарлығы жоқ оқушы. Баланың теріс қылықтарына байланысты қандай бір  жазалау тәсілдерін қолданбай-ақ ешқашандай нәтиже бермеді.

 Басты міндет егер баламен  оқушылар коллективі арасында  салқындық байқалса, Болаттың мазасы  кетіп, өз қатар – құрбыларымен тіл табуға талпынатындығы белгілі.

Себебі : баланың ерекшелігі сырт ортамен қарым-қатынасыз жүре алмайды.

Болаттың қатар – құрбыларымен қарым – қатынас жасаудың кілті, сынып коллективінің пікірімен санасу, мектептің қоғамдық жұмыстарын қатысу, соның негізінде оқушының бойындағы ұйымдастырушылық қабілетін оятып, дем беруде мадақтау тәсілін орынды қолдану.

Қосымша міндет, Болаттың жаңадан қалып ала бастаған ұйымдастырушылық қабілетін қоғамдық пен мәні бар тапсырмалар жүктеумен дамыту, оның мінез – құлқына коллективизимдік, жолдастық, іскерлік т.б. адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу.

Оќушының  мінез-құлќының  ерекшеліктерін  аныќтау  үшін  төмендегі  тәсілдерді  ұсынамыз:

1. оқушының  тәртібін  сабақ  үстінде  және  сабақтан  тыс  кезеңінде  бақылау;
2. оның  қызметін  талдау әр  пєн  бойынша  дәптерлерін, бақылау  жұмыстары, шығармалары.
3. оқушыдан  оны  не  қызықтырады  және  жақсы  көретін  сабақтары  жөнінде  әңгімелесу;
4. достары  жөнінде  әңгіме  жүргізу;
5. оқушы  жөнінде  достарымен  ата-анасымен  әңгіме  жүргізу.

қозғап  отырған  мәселеміз  оқушылардың жеке  басының  қасиеттерін  зерттеу  болғандықтан, онымен  жүргізілетін  жұмыстардың  әдіс-тәсілдеріне тоқталайыќ. Бала  бойындағы  бір  күн  байқалмаған  қасиет  екінші  күні байқалып  отырады. Сондықтан  оқушыларға арналған  күнделік  жүргізу  керек  деп  ойлаймыз. Онда жыл  бойы  єр  бала  туралы  мәлімет  жазылып жүреді. Ол  әрі  қысқа  нақты  жазылады. Оқу  жылы  соңында « Мен  қандай  оқушымын» деген  тақырыпта  тәрбие  сағатын  өткізіп, жазылған  психологиялық  күнделікпен  оқушыны  таныстырамыз. Әр  оқушының  мінез-құлќына  талдау  жасап, сенің  бойында  мынадай  жақсы  қасиеттер  бар. Сол  үшін  сені  жұрттың  бәрі  ұнатады, сеніњ  бойында  мынадай  жаѓымсыз  ќасиеттер  бар  деп, оныњ  зиянды  некенін  ті‰ісіндіріп  отыру  ќажет  сияќты.

   Єрбір  оќушыныњ  жеке  басын  тєрбиелеудіњ  стратегиясын  білу  ‰шін  сынып  жетекшісі  тек  ќана  оныњ  к‰шті  жєне  єлсіз  жаќтарын  біліп  ќоймай, сонымен  ќатар  оныњ  оќитын, т±ратын  жерін  жєне  ќарым-ќатынас  жасайтын  жаќтарын  білу  ќажет. Ол  ‰шін  єр  т‰рлі  єдіс-тєсілдер  арќылы  ата-аналар  жиналысы, анкеталыќ

 

  с±раќтар  ќою  ата-аналардыњ  психологиялыќ, педагогикалыќ  білімдерініњ  дењгейімен  тањысу. Оќушыныњ  ары  ќарай  жетілуініњ  баѓдарламасын  ќ±рмастан  б±рын, м±ѓалім  оѓан  єр  т‰рлі  єдіс-тєсілдер  арќылы  µзіндік  баќылау  жєне  µзіндік  талдау  жасауѓа  кµмектеседі.  Тєрбиеніњ  тµрт т‰рі  бар екендігі  белгілі. Олар: дене, аќыл-ой, эстетикалыќ  жєне  адамгершілік  тєрбиесі. Егерде  адам  баласына осы тµрт  т‰рлі тєрбие  толыќ  берілсе, оныњ  тєрбиесі  т‰гел  болѓаны. Егерде  ыстыќ, суыќ, аштыќ  сыќылды  т±рмыста жиі ±шырайтын  жаѓдайларды  елемейтін  мыќты  денсаулыќ  иесі  т‰зу  ойлап, д±рыс  шешетін, дєл табатын  д±рыс  аќыл  иесі, с±лу  сµз, сиќырлы  єуен, єдемі т‰рден  лєззєт  алып, жаны  толќып   шабыттанатын, жамандыќтан  жаны  жиреніп, жаќсылыќты тілеп  т±ратын  адамгершілігі  мол жан  болса, міне  сонда  адам баласыныњ  д±рыс  тєрбие  алып, шын адам болѓандыѓы. Жеке адамды адамгершіліке тєрбиелеу оны дамыту керек.

Адамгершілік  принциптерін баланы  баѓындыра  басќаруѓа  ќарсы  ќою  м‰мкін  емес, баѓындыра  басќаруда  еркі  мен  саналылыѓы  кемітіледі, тежеу  жасалынады, ал  адамгершілік  тєрбиесінде  б‰кіл  єдістер  балада  барлыќ  жаѓымды, жаќсы  сапаларѓа  арќа  с‰йеуге  негізделеді. Педагог  тіптен  тєртіпсіз  баланыњ  µзінен жаќсы  сапаларды іздестіруі  тиіс. Адамгершілік  тєрбиесініњ  мынадай  жолдары бар:

1. Балалар  мінез  ќ±лќыныњ  шењберін  белгілеу.

2. Баланы  аныќтап  біле  отыра, баѓыттау. Бала  тек  оќытушыныњ  н±сќауынша  ѓана  емес, µз  тєжірибесі  арќылы  да мінезін  баѓыттап  отыру тиіс.

3. Баланыњ  шындыќќа  деген  сенімін  туѓызу.

4. Баланы  тыњдау  маќ±лдау.

5. Балаѓа  µсиет  айту, жіберген  ќателерін  кµрсету, оларды  т‰зету.

6.¤тірік  жалѓан  айтпау.

Адамгершілік, адам, єділет, аќиќат  деген  ±ѓымдан  єр кезде адам  баласымен  бірге  дамып  отыру керек. Єр  адам  µзініњ  адамдыќ  бейнесін  хайуанѓа  айналдырудыњ  ќажеті жоќ. Адамгершілік, санасы, ойлауы кењ  адамдар  оны дамыту ќажет. Бала жаќсы  кішіпейіл, сыпайы, мєдениетті болсын  десењ, єуелі  осы  ±ѓымдарды  µз бойынан  ізде, µзін мєдениетті бол, µтірік  айтпа, содан  барып  баладан талап  ет. Адамгершілік  тєрбиесінен маќсатќа  негізделген  кµзќарасы, сенімді, парасатты, мінез-ќ±лыќ  даѓдылары мен  єдеттерді  ќалыптастыруѓа  жєне адамгершілік  сезімді, ±лттыќ  сананы, ќарым-ќатынасты  дамытуѓа, ќ±ндылыќты  тиімді  пайдалануѓа  баѓытталѓан  жалпы  адамзаттыќ  тєрбиеніњ  ќ±рамдас  бµлігі. Адамгершілік  тєрбиелеу  жеткіншектер  ‰шін  мањызды  жєне  тартымды. Оныњ  нєтижелі  болуы  м±ѓалімніњ даярлыќ  дењгейіне, іс –єрекеттер  барысында  мынадай  шарттарды  орындауына  байланысты:

1. оќушылардыњ  жас ерекшеліктерін, ќызыѓушылыќтарын  ескеру.
2. іс-єрекеттіњ  ќоѓамѓа  пайдалы  болуын  ескеру, ±жымныњ  бірлесіп  єрекет  етуіне  мєн беру.
3. белгілі нєтижеге жету ±жымныњ  кµњіл-к‰йіне  байланысты  екенін  ескеру.
4. оќушылардыњ  бір-бірін  т‰сінуіне  ќамќорлыќ жасау.

Адамгершілік  тєрбиесі оќушылардыњ  наќты жас  ерекшеліктеріне ќойылатын  талаптардыњ  кµлемі, мазм±ны, тізбегі  жµніндегі т‰сінік  негізінде  аныќталады. 

ІІ. Тєжірибелік бµлім.

 Біз  оќушылардыњ  мінез-ќ±лќындаѓы  ќиындыќтардыњ  пайда  болу  себептерін  аныќтау, ќабылдауын  барысында  мынандай  єдістерді  ќолдандыќ:

«Отбасы  суреті», « Адамды  сал»  тесті, єњгімелесу, А.И.Липкинаныњ 

«‡ш  баѓа» єдісі.

      Алдымен  балаларѓа: « Балалар  сендер  ‰йде  кіммен  т±расындар» 

« Отбасы  м‰шелерінді  салыњдар» - деген  тапсырма  беріледі. Суретті  талдау  барысында  баланыњ  отбасы  м‰шелерін  ќалай  суреттегеніне  кµњіл  бµлу  керек. Б±л  суретте  єрбір  фигураныњ  орналасќан  орны  ерекше  ескерілуі  керек. Єсіресе  баланыњ  орны. Егер  де, бала  µзін  ата-анасыныњ  ортасына  салса- б±л  баланыњ  ата-анасыныњ  екеуіне  де  жаќын  екендігін  кµрсетеді, ал  егер  екеуініњ  біреуіне  жаќын  болса- онда  ол  біреуіне  жаќын  екенін  кµрсетеді. Бала  суретте  µзін  шетке  салѓан  болса  онда  ол  балаѓа  отбасында  ерекше  кµњіл  бµлінбегендігін  білдіреді. Соѓан  байланысты  бала  мінезінде  ќиындыќтар  болуы  м‰мкін.

    « Адам  суреті».

Балалардыњ  танымдыќ  ќабылдауын  аныќтау  ‰шін  Ф.Гудинаф  тестініњ  негізінде  К.Маховер  жасаѓан  « Адамды  сал» тесті  пайдаланды. Тест  кµп  уаќытты  алмайды. « Адам» суреті  тесті  ќайталап  орныдауды  ќажет  етпейді, сонымен  ќатар  бала  бойында  ќандай  психологиялыќ  ќиындыќтар  бар  екенін  болжауѓа  м‰мкіндік  береді.

  Мінез-ќ±лќы  ќиын  балалардыњ  жеке  басыныњ  дамуында  µзіндік  баѓалау  ‰лкен  рµл  атќарады. Осыѓан  байланысты  біз оќушылардыњ  µзіндік  баѓалауы  ќандай  екенін  аныќтау  ‰шін  А.И. Липкинаныњ «‡ш баѓа»  єдісін  ќолдандыќ. Єдісті  ж‰ргізу  ‰шін  оќушыларѓа: « Жалќаулыќпен  ќалай  к‰ресуге  болады»  деген  таќырыпта  шыѓарма  жазып  келу  тапсырылды. Шыѓарманы  м±ѓалімдермен  бірге  отырып  баѓалайды. Єр  м±ѓалім  µз  баѓасын  ќояды. Шыѓарманы  таратып  берер  алдында  оќушыларѓа : « Сендердіњ  ж±мыстарынды  ‰ш  м±ѓалім  тексерді  ±наѓан  баѓаны  белгілендер» - делінеді. Сосын  оќушыларѓа  келесі  с±раќтар  ќойылды:

1. Сен  µзінді  ќандай  оќушымын  деп  санайсыњ. Орта, нашар  немесе  ‰здік.
2. Сені  ќандай  баѓалар  ќуантады. Ќандай  баѓалар  ренжітеді.
3. Сеніњ  жазѓан  ж±мысыњ  «3» баѓаланды, ал  м±ѓалім  саѓан  «5» ќойды. Сен  оѓан  ќуанасыњ  ба.

Сонымен  оќушылардыњ  µзіндік  баѓалауы  ќандай  дењгейде, екендігін  аныќтаймыз.

5 «є»  Оќушылар  аты  жµні.

1. Абдиханов  Єсем

2. Айтмухамбетова  Айгерім.

3. Аханов  Дархан.

4. Аксанова Ќ±ралай.

5. Алкинова  Айнур.

6. Єбішев  Н±рсолтан.

7. Єнуарбек  Азамат.

8. Єнуарбек  Санат.

9. Есм±рат Аќмарал.

10. Естаева  Г‰лден.

11. Исин  Н±рсат.

12. Ќасимов  Тµлеген.

13. Ќамалиев  С±нѓат.

14. Орынбасар  Лєйлє.

15. Тоќтамыс  Дастан.

 

Сынып  жетекшісі  С. Османов.

С±раќтар:

1. Аты  жµні.
2. Туѓан  к‰ні жылы.
3. Ќай  мектепте  нешінші  сыныпта  оќиды.
4. Сізге  мектептегі  ењ  ќызыќты  µтетін  пєн.
5. Сіз  мектепте  ќандай  пєнді  кµп оќыѓыныз  келеді.
6. Сіздіњ  оќитын  пєндеріњіз.
7. Неліктен  осы  пєндер  сізге  ±найды.
8. ¤з  мектебіњіз  ±найма  несімен.
9. Болашаќта  ќандай  маман  иесі  болѓыныз  келеді.
10. Оќу  барысында  ата-наналарыныздыњ  тарапынан  ќандай  кµмек  с±рар  едењіз.

Жауабы.

1. Аханов  Дархан.
2. 12.01.1995ж.
3. 35  мектепте  5сыныпта.
4. Ж‰зу,  ќазаќ  єдебиеті.                                                4                           

5. Маѓан  ±найтын  пєн  ж‰зу.                                         5

6. Єдебиет.                                                                         5

7.  Ќызыќты.                                                                      3

8. ¦найды.                                                                          3

9.  М±ѓалім.                                                                        5

10. Аќыл, тєрбие, ќамќорлыќ.