Сақтандыру нарығы. Проблемамалары мен даму болашағы

Көлік құралдарын сақтандыру көлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде айдап немесе ұрлап әкетілуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

 Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне оның зақымдануы немесе жойылуы, соның ішінде жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан жоғалып кетуі салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты адамдардың мүліктік мүдделеріне (автомобиль, темір жол, әуе немесе су көліктерін, жүктерді қоспағанда) оның зақымдануы немесе жойылуы салдарынан келтірілген зиянды ішінара немесе толық өтемі мөлшерінде сақтық төлемдерді жүзеге асыру көзделетін сақтандыру түрлерінің жиынтығы болып табылады.

Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші бір адамдардың өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне зиян келтірудің салдарынан туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (келтірілген зияндар үшін жауаптылықты сақтандыру), сондай-ақ шарттардан туындайтын міндеттемелер бойынша жауапты болу (шарт бойынша жауаптылықты сақтандыру) тәуекелін сақтандырады.

Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-кұқықтық жауаптылықты сақтандыру мүмкін болатын өзге тұлғаның жауаптылығы да сақтандырылады.

Шартты бұзғандығы үшін азаматтық-құқықтық жауаптылық тәуекелі шартта оның талаптарына сәйкес сақтанушы оның алдында азаматтық-құқықтық жағынан жауапты болуға тиіс тарап болып табылатын және бұл жағдайда пайда алушы ретінде іс-қимыл жасайтын тұлғаның пайдасына сақтандырылған болып есептеледі.

Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде іс қимыл жасайтын келісімшарт жасаушы агенттерінің өз міндеттемелерін бұзуынан болған кәсіпкерлік қызметтің залалдар тәуекелі немесе кәсіпкерге байланысты емес жағдайлармен осы қызмет шарттарының өзгеруінен болған залалдар тәуекелі, соның ішінде күтілген кірісті ала алмай қалу тәуекелі сақтандырылады. Кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру шарты бойынша тек сол сақтанушының кәсіпкерлік тәуекелі және тек соның пайдасына ғана сақтандырылуы мүмкін.

Сақтанушы болып табылмайтын тұлғалардың кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шарты немесе өзге тұлғаның (пайда алушының) пайдасына жасалған шарт жарамсыз болады.

Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың мынадай түрлерін ажыратады: ауыл шаруашылығы дақылдарын, малдарды, құрылыстарды, мемлекеттік, жеке меншік, кооперативтік кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың мүлкін, көлік құралдарын, қаржылық тәуекелді (соның ішінде банк салымдары мен банк операцияларын, бағалы қағаздар рыногіндегі операцияларды), жүктерді, мұнай операцияларын (мұнай шығару, оны өңдеу және тасымалдау жөніндегі) және т.т. сақтандыру. Мүліктік сақтандыруда міндетті нысанда көліктің барлық түрімен тасу жасалғанда тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауаптылығы мен автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығы сақтандырылады. 1996 жылдан бастап ауыл шаруашылығы өндірісін: көп жылдық өкпелерді, ауыл шаруашылығы малдарын, жылжымалы және жылжымайтын мүліктерді, ауыл шаруашылығы өнімдері мен тауарларын қолайсыз табиғат-климат жағдайларынан, эпизоотиялардан және басқа дүлей апаттардан міндетті сақтандыру қайта қалпына келтірілді. [7]

 

1.2 Сақтандыру секторының  институционалдық құрылымы

Сақтандыру секторының институционалдық құрылымы

 

Субъектілер саны	01.01.2006	01.01.2007
Сақтандыру ұйымдары, оның ішінде: резидент еместердің қатысуымен өмірді сақтандыру бойынша Сақтандыру брокерлері Актуарилер Аудиторлық ұйымдар	37 6 3 12 30 34	38 5 4 12 33 36

 

2007 жылдың 1 қаңтары бойынша  республиканың қаржы нарығында  Қазақстан Республикасының қаржы  нарығын және қаржылық ұйымдарын  реттеу және қадағалау агенттігінің (ҚҚА) берген лицензиялары бойынша 38 сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары, оның ішінде 34 – «жалпы сақтандыру» саласында және 4 – «өмірді сақтандыру» саласында жұмыс істейді. Олардың ішінде: 1. «Мемлекеттік өмірді сақтандыру компаниясы» АҚ «Мемлекеттік аннуитеттік компания» және 4 меншіктегі «БТА өмірді сақтандыру», өмірді сақтандыру бойынша «Казахинстрах дочерлік компания» АҚ, «Халық – Life» және қайта құрылған сақтандыру компаниясы «Казкоммерц – Life» АҚ.

Сақтандыру қызметтерін көрсету рыногында сондай-ақ 12 сақтандыру брокерлері, 33 актуарилер және 36 аудиторлық ұйымдар, сақтандыру қызметінің аудитін жүзеге асыру құқығына лицензиялары бар 70 аудитор қызметін жүзеге асырады.

[9]

 

 

 

 

ІІ. Сақтандыру компанияларына салық салу ерекщеліктері

2.1  Сақтандыру  компанияларына  салық салу

 

Сақтанушылар мен қайта сақтанушылардан салық кезеңі ішінде сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша алуға жатқызылған (алынған) сақтандыру сыйақыларының қайта сақтандыру шарты бойынша төленген сақтандыру сыйақыларына азайтылған сомасы түріндегі табысы сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарына олардың сақтандыру және қайта сақтандыру қызметін жүзеге асыратын бөлігінде корпорациялық табыс салығын салу объектісі болып табылады.

Сақтандыру қызметінің мынадай кіріс түрлері, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының салық салу объектісі болып табылмайды:

1) қайта сақтандыру шарттары  бойынша алуға жататын (алынған) комиссиялық сыйақылар;

2) инвестициялық  кірістер,  сондай-ақ  сақтандыру  (қайта сақтандыру) ұйымының активтерін депозиттерге, бағалы қағаздар мен басқа да қаржы құралдарына орналастырудан алуға жататын (алынған) бағам айырмасы жөніндегі кірістер;

3) сақтандыру (қайта сақтандыру) шартына  байланысты дебиторлық және кредиторлық берешектерді қайта бағалау жөніндегі бағам айырмасы;

4) қайта сақтандыру шартына сәйкес  сақтандыру жағдайын реттеу жөніндегі  сақтандыру төлемдері мен шығыстарындағы  қайта сақтандырушының үлесі;

5) сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша үшінші тұлғалардан суброгация (регресс) тэртібімен қойылатын талаптар бойынша кірістер;

6) 2002 жылғы 1 қаңтарға дейін қолданылған  Қазақстан Республикасының салық  зандарына сәйкес шегерімдерге  жатқызылған сақтандыру резервтеріне  аударымдар сомаларын қоспағанда, салық кезеңі ішіндегі сақтандыру резервтерінің мөлшерін азайту;

7)  жинақтаушы сақтандыру шарттары  бойынша сақтанушларға берілген  заемдар бойынша кірістер;

8) шығыстары 2002 жылғы 1 қаңтарға дейін  қолданылған Қазақстан Республикасының салық зандарына сәйкес шегерімге жатқызылған күмәнді міндеттемелерді қоспағанда, сақтандыру қызметінен күмәнді міндеттемелер бойынша алынатын кірістер;

9)  сақтандыру төлемдеріне кепілдік  беру қоры мәжбүрлеп таратылатын  сақтандыру ұйымының сақтанушысымен жасалған міндетті сақтандыру шарты бойынша сақтандыру сыйлықақыларын төлеу үшін сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесіне қатысушы болып табылатын   сақтандыру ұйымдарына беретін өтемақы төлемдері.

Өзге қызметтен алуға жататын (алынған) жиынтық жылдық кіріс пен белгіленген тәртіппен анықталатын шегерімдер арасындағы айырма ретінде есептеліп, салық салынатын кіріс жоғарыда көрсетілмеген өзге қызметтен алуға жататын (алынатын) кірістер бойынша корпорациялық табыс салығын салу объектісі болып табылады.

Сақтандыру   (қайта  сақтандыру)  ұйымының  өзге   қызмет бойынша шегерімге жатқызуға жататын шығыстар сомасы, шығыстардың жалпы сомасында қайта сақтандыру шарттары бойынша төленген сақтандыру сыйақыларын қоспағанда, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының жалпы кірістер сомасындағы езге қызметтен алуға жататын (алынған) кірістерінің үлес салмағы негізге алына отырып, барабар әдіспен белгіленеді.

 

Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарының салық кезеңі ішіндегі табыстары мен шығыстарының есебі

 

Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары салық салу мақсатында сақтандыру сыйлықақыларын орналастыру қызметін қоса алғанда, сақтандыру және қайта сақтандыру қызметін жүзеге асырудан алынатын табыстары бойынша және жоғарыда аталмаған өзге де қызметтің табыстары, шығыстары бойынша бөлек есеп жүргізуге міндетті.

 

2.2 Корпорациялық  табыс салығының ставкалары.

 

Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары бойынша тіркелген аударымдар түрінде корпорациялық табыс салығын мынадай мөлшерде төлейді:

1. жинақтаушы емес сақтандыру (қайта сақтандыру) бойынша  алынуға жататын (алынған) сақтандыру сыйлықақылары сомасының 4 пайызы;
2. аннуитеттік сақтандыруды қоспағанда, жинақтаушы сақтандыру (қайта сақтандыру) бойынша алынуға жататын (алынған) сақтандыру сыйлықақылары сомасының 2 пайызы.
3. аннуитеттік сақтандыру бойынша алынуға тиіс (алынған) сақтандыру сыйлықақылары сомасының 1 пайызы мөлшерінде төлейді.

Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары салық кезеңі ішінде алуға жататын (алған) табыстарынан 30 пайыздық ставка бойынша корпорациялық табыс салығы салынуға тиіс.

Корпорациялық табыс салығы бойынша декларация және есеп айырысу.

Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары сақтандыру сыйлықақылары түріндегі табыстар бойынша салық органдарына есепті айдан кейінгі айдың 15-інен кешіктірмей бір ай ішінде есептелген корпорациялық табыс салығы бойынша ай сайынғы есеп-қисапты табыс етеді.

Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары аванстық төлем сомаларының есеп-қисабын аванстық төлем төлеуде белгіленген тіртіппен ұсынады.

Салық кезеңінің қорытындысы бойынша сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары барлық табыстар жөнінде декларацияны есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей табыс етуге міндетті.

 

Корпорациялық табыс салығын төлеу және түпкілікті есеп айырысуды декларация тапсыру үшін белгіленген мерзімнен кейін он жұмыс күнінен кешіктірмей жүзеге асырады.

Корпорациялық  табыс салығын төлеу мерзімдері.

Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттары негізінде сақтанушылар мен қайта сақтанушылардан алынуға жататын (алынған) сақгандыру сыйлықақылары түріндегі табыстар бойынша корпорациялық табыс салығын есепті айдан кейінгі айдың 15-іне дейін төлейді.

Салық кезеңі ішінде алынуға жататын (алынған) табыстар бойынша аванстық төлемдер төлеу мерзімдеріне кейінірек тоқталып өтеміз. [1], [4]

 

2.3 Сақтандыру компанияларында  бухгалтерлік есептің жүргізілуі

 

Сақтандыру ісі мен инвестициялық қызметтегі бухгалтерлік есеп

«Сенім» сақтандыру компаниясының реквизиттгері:

СТТН № 582000039423. Түркістандағы «Наурыз» банкіде 000401806 есеп айырысу шоты бар. Кәсіпорынның мекен-жайы: Түркістан қаласы. Байбурт көшесі № 25 үй.

Директоры - Мұтанов Б.Ю.

Бас бухгалтері - Молдахметова А.М.

Касіпорын сактандыру ісі және инвестициялық қызметпен айналысады. Өзінің қызметін биыл бастады. Қазіргі уақытқа оның балансында негізгі құралдар жоқ. Кеңсе үшін басқа үй жалдауда.

І. Кәсіпорын өзінің қызметін биыл бастағандығынан кіріспе балансы нөлге тең болады.

II. 2003 жылы кәсіпорында төмендегі қаржы және шаруашылық 
операциялары жасалды:

1. Кәсіпорында бағалы қағаздарды сатьш алу үшін 800000 теңге мөлшерінде ақша каражаттары салынды (қатысушылардың келісім шарттары бойынша).
2. Кассаға сақтаңдыру жарналары 1200000 теңге мөлшерінде келіп түсті (сақтандырудың келісім шарттары бойынша).
3. Сатып алу құны бойынша 800000 теңгеге акциялар сатып алынды (акциялар реестрі бойынша).
4. Заңмен бекітілген мөлшерден 800000 теңгеге артық құрылтай құжаттарымен бектілген сомада қаржылар есептелді (құрылтай құжаттары мен есептер бойынша).
5. Брокерлердің еңбек ақысы 310000 теңге мөлшерінде есептелді (есептер мен контракттар бойынша).
6. Әкімшілік-басқару персоналының (ӘБП) еңбек ақысы 150000 теңге мөлшерінде есептелді (есептер мен табельдер бойынша).
7. Жеке тұлғалардан табыс салығы 22600 теңге мөлшерінде есептелді (есептер бойынша).
8. ӘБП-ң еңбек ақысы есебінен 28350 теңге мөлшерінде әлеуметтік салық есептелді (есептер бойынша).
9. ӘБП-ң еңбек ақысы есебінен 2250 теңге әлеуметтік қамсыздандыруға қаржылар есептелді (есептер бойынша).
10. Жалпы еңбек ақы қорынан жинақтаушы зейнетақы қорына 46000 теңге төлемдер ұсталды (есептелді) (есептер бойынша).
11. Брокерлердің еңбек ақысы есебінен 58590 теңге әлеуметтік салық есептелді (есептер бойынша).
12. Брокерлердің еңбек ақысы есебінен 4650 теңге сомада әлеуметтік қамсыздандыруға қаржылар есептелді (есептер бойынша).
13. Жеткізушіден 12000 теңгеге электр куаты сатып алынды (шот-фактура бойынша).
14. Сатып алынған ресурстар, материалдар бойынша өтелуге тиіс ҚҚС-ы 1920 теңге құрайды (шот-фактуралар бойынша).
15. Сатып алынған электр куатының құнын шығындардың өзіндік құнына 13920 теңге мөлшерінде апарылды (шот-фактуралар бойынша).
16. ҚҚС-ы бойынша шығындардың өтелуге тиіс құны материалдардың құнына 1920 теңге сомада апарылды (шот-фактуралар бойынша).
17. Жеткізушіден кеңсе тауарлары 5000 теңге мөлшеріңде келіп түсті (жүк құжаттар бойынша).
18. Сатып алынған тауарлар, материалдар бойынша өтелуге тиіс ҚҚС-ы 800 теңгеге тең (шот-фактуралар).
19. Кеңсе тауарлардың жалпы құны 5800 теңгеде қызметтердің өзіндік құнына апарылды (жүк құжаты бойынша).
20. ҚҚС-ы бойынша етелуге тиіс құны 800 теңге мөлшерінде пайдаланылған материалдардың құнына апарылды (шот-фактура бойынша).
21. Жеткізушілерге алынған тауарлар, қызметтер үшін 19720 теңге қолма-қол ақша төленді (шот-фактуралар бойынша).
22. Жеке тұлғадан 4000 теңгеге құрылыс материалдары сатып алынды (сатып алу актісі бойынша).
23. Жеке тұлғадан төлем көзінен 200 теңге мөлшерінде табыс салығы есептелді (есептер бойынша).
24. Шаруашылық мұқтаждықтар үшін 30000 теңге есепті тұлғаларға қолма-қол ақша берілді (шығыс кассалық ордерлер бойынша).
25. Сатып алынған құрылыс материалдардың құны 4000 теңгеге жұмыстарды өткізу бойынша шығыстарға (жарнама тақтасын істеу үшін) апарылды (есептер бойынша).
26. Іссапар шығыстарының құны 20000 теңге мөлшерінде шығындардың өзіндік құнына апарылады (аванс есептері бойынша).
27. Есептелетін сақтандыру төлемдерінің мөлшері 440000 теңге мөлшерінде анықталды (шот-фактуралар бойынша).
28. Есептелген сақтандыру төлемдер 440000 теңге мөлшерінде кассадан төленді (шығыс кассалық ордерлер бойынша).
29. Персоналға еңбек ақы 391400 теңге мөлшерінде кассадан төленді (ведомостар бойынша).
30. Жылдың соңына №801 шотты №571 "Жиынтық табыс (залал)" шотына 912960 теңге мөлшерінде жабу (есептер бойынша).
31. Жылдың соңына № 701 шотты № 571 "Жиынтық табыс (залал)" шотына 1200000 теңге мөлшерінде жабу (келісім шарттары мен ведомостар бойынша).
32. Жылдың соңына № 811 шотты № 571 "Жиынтық табыс (залал)" шотына 4000 теңге мөлшерінде жабу (есептер бойынша).
33. Жылдың соңына № 821 шотты № 571 "Жиынтық табыс (залал)" шотына 180600 теңге мөлшерінде жабу (есептер бойынша).
34. МСИ-на қолма-қол ақшамен 6000 теңге айыппұлдар төленді (шығыс кассалық ордер бойынша).
35. Жылдың соңына № 821 ай шотын № 571 "Жиынтық табыс (залал)" шотына 6000 теңге мөлшерінде жабу (есептер бойынша).
36. Корпоративтік табыс салығы бойынша 54732 теңге есептелді (есептер бойынша).
37. Жылдың соңына № 851 шотты № 571 "Жиынтық табыс (залал)" шотына 54732 теңге мөлшерінде жабу (есептер бойынша).
38. Жылдың соңында алынған табыстың жиынтық сомасын 121708 теңге мөлшерінде есепті жылдың бөлінбеген табысына көшіру (есептер бойынша).
39. МСИ-на корпоративтік табыс салығы бойынша 54732 теңге қолма-қол ақшамен төленді (квитанция бойынша).
40. МСИ-на әлеуметтік салық бойынша 48000 теңге қолма-қол ақшамен төленді (квитанция бойынша).
41. Жинақтаушы зейнетақы қорына төлемдер бойынша 46000 теңге қолма-қол ақшамен төленді (банктің квитанциясы бойынша).
42. МСИ-на жеке тұлғалардан табыс салығы бойынша 22600 теңге қолма-қол ақшамен төленді (квитанция бойынша).
43. Есеп айырысу шотына кассадан 75000 теңге мөлшерінде қолма-қол ақша тапсырылды (банктің квитанциясы бойьшша).
44. Акциялар бойынша тиесілі дивидендтер 80000 теңге мөлшерінде есептелді (есептер мен келісім шарттары бойынша).
45. Есеп айырысу шотына акциялар бойынша дивидендтер 80000 теңге мөлшерінде келіп түсті (төлем тапсырысы бойынша).
46. Жылдың соңына № 724 шотты № 571 "Жиынтық табыс (залал)" шотына 80000 теңге мөлшерінде жабу (есептер бойынша).
47. Кеңсе жайының жалы үшін (бір айға 5000 теңге есебінен) жалпы сомасы 60000 теңге мөлшеріңде ақы есептелді (есептер бойынша).
48. Кеңсе жайының жал ақысы 60000 теңге мөлшерінде қолма-қол ақшамен төленді (квитанция бойынша).
49. Есепті жылдың бөлінбеген табысы № 562 "Алдыңғы жылдардың бөлінбеген табысы (жабылмаған залалы)" шотына 678292 теңге сомада өткізілді (есептер мен проводкалар бойынша).