Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының даму перспективалары

Салаларға бөлудің негізінде  сақтандыру объектілері бойынша бөлу жатыр. Осы уақытқа дейін сақтандру қатынастарының барлық жиынтығы үш салаға бөлініп келді, олар: мүліктік сақтандыру, жеке сақтандыру, жауапкершілікті және кәсіпкерлік тәуекелдерді сақтандыру. Алайда, жауапкершілікті сақтандыру және кәсіпкерлік жауапкершілікті сақтандыру ең алдымен сақтаушылардың мүліктік мүдделерін қорғайды, яғни, сақтандыру арқылы материалды шығындар атап айтқанда – мүліктің немесе табыстың жоғалуынан болған зардаптың орны толтырылады.  Жауаптылықты сақтандыру кезіндегі үшінші бір тұлғаның денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру да сайып келгенде, материалдық шығынның орнын толтыруға келіп тіреледі (емдеуге қажетті шығындар, жерлеу рәсіміне кететін шығындар немесе жалақыны жоғалтқан жағдайдағы орнын толтыруға кететін шығындарды айтуға болады).

Сондықтан да еліміздің  сақтандыру нарығы қазіргі кезде  екі салаға бөлінеді: мүліктік сақтандыру және жеке сақтандыру. Мүліктік сақтандыру өз кезегінде 4 кіші салаға бөлінеді: жауапкершілікті  сақтандыру, кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру, кәсіпорындар мен ұйымдардың мүліктерін сақтандыру және жеке азаматтардың мүліктерін сақтандыру.

Жеке сақтандыру екі  кіші сала бөлінеді: өмірді сақтандыру және аннуитеттік сақтандыру.

     Сақтық  қызмет - сақтандыру  ұйымының  сақтандыру  шарттарының жасау мен орындауға байланысты  ҚР-ның заңнамаларының  талаптарына сәйкес  уәкілетті мемлекеттік органның  лицензиясы  негізінде жүзеге  асырылатын  қызмет.  Сақтандыру  ұйымының  сақтандыру қызметі өмірді  сақтандыру  саласы  және  жалпы  сақтандыру  саласы  бойынша  жүзеге  асырылады.  Өмірді  сақтандыру саласы  ерікті  сақтандыру  нысанында  мынадый  сыныптарды  қамтиды:  өмірді  сақтандыру,  аннуитеттік  сақтандыру.  Ал  жалпы  сақтандыру  саласы  ерікті сақтандыру  нысанында  мынадай  сыныптарды  қамтиды:

1. жазатайым  жағдайлардан және  аурудан  сақтандыру
2. медициналық  сақтандыру
3. теміржол  көлігін  сақтандыру
4. автомобиль  көлігін  сақтандыру
5. әуе  көлігін  сақтандыру
6. су  көлігін  сақтандыру
7. жүктерді  сақтандыру
8. 3-ші және 7-ші тармақшаларда аталған сыныптарды қоспағанда, мүлікті сақтандыру;
9. кәсіпкерлік  тәуекелді  сақтандыру
10. автомобиль  көлігі  иелерінің  азаматтық-құқықтық  жауапкешілігін  сақтандыру 

11) теміржол көлігі  иелерінің  азаматтық-құқықтық  жауапкершілігін    сақтандыру

  12)  әуе көлігі  иелерінің жауапкершілігін сақтандыру

  13)  су  көлігі  иелерінің  жауапкершілігін   сақтандыру

  14)  тасмалдаушының  жауапкершілігін  сақтандыру

  15) шарт бойынша  азаматтық-құқықтық жауапкершілікті  сақтандыру;

  16)10-шы, 14-ші тармақшаларда аталған сыныптарды қоспағанда, зиян келтірген үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру;

Ерікті сақтандыру нысанындағы  әрбір сыныптың мазмұны және оны  жүргізу жағдайлары бойынша қосымша  талаптар уәкілетті мемлекеттік  органның нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленеді.

      Сақтандыру  түрі  сақтандыру  ұйымы  сақтандыру  шарттарын  жасау  арқылы  сақтандырудың  бір  немесе  бірнеше  сыныбы  шегінде   әзірлейтін  және  беретін   сақтандыру  өнімі  болып   табылады.

     Сақтандыру  ережелерінің  әрбір  сақтандыру  түрі  үшін  сақтандыру  ұйымы  жеке-жеке  жасайды  және  олар  сақтандырудың  тиісті  түрлерін  жүзеге  асыру  құқығына  лицензия  берген  кезде  уәкілетті  меншіктік  органмен  келісуге  тиіс.  Егер  ұсынылған  сақтандыру  ережелері  ҚР-ның  заңдарына  қайшы  келсе және  жоғарыда  аталған  талаптарға  сай  болмаса  уәкілетті  меншіктік  орган  лицензия  беруден  бас  тартуға  құқылы.  Сақтанушы  мен  сақтандырушы  арсындағы  келісім  бойынша  сақтандыру  ережелерінің  негізінде  сақтандыру  шартын  жасау  кезінде анықтайтын  қосымша талаптарды  көздейтін сақтандыру  шарттары  жасылуы мүмкін.  Сол қосымша талаптар  3 реттен  астам қайталанған жағдайда  сақтандырушы  сақтандырудың белгілі бір түрі  бойынша ережелерді  заңдарда  белгіленген тәртіппен өзгертуге  міндетті.

Міндетті және ерікті сақтандыру .

ҚР-ның  Азаматтық  Кодексі  бойынша  мыналар  сақтандырудың  нысандары  болып  табылады:

1) міндеттілік  дәрежесі

      - ерікті

      - міндетті

2) сақтандырудың  обьектісі

      - жеке

      - мүліктік

3) сақтық  өтемді  жүзеге  асыру  негіздері  бойынша

      - жинақтаушы

      - жинақтаушы  емес

Сақтандыру міндетті және ерікті түрде жүзеге асырылады.       Міндетті  сақтандыру  заңнамалық  келісімдер  талаптарына  орай жүзеге  асырылатын  сақтандыру түрлері.  Ол  сақтандырушының  есебінен  жүзеге  асырылады.  Міндетті  сақтандырудың әрбір  түрі  сақтандырудың  жеке  сыныбы  болып  табылады.  Міндетті  сақтандыру  нысаны  бойынша  әрбір  сыныптың  мазмұны  және  оны  жүргізу  жағдайлары  бойынша  қосымша  талаптар  сақтандырудың  осы  сыныбын  реттейтін  заңнамалық  келісімдермен  реттейді.      Ерікті  сақтандыру- тараптардың  еркін  білдіруіне  орай  жасалынатын  сақтандыру.

Мемлекет  материалдық  шығындардың орнын толтыру жалпымемлекеттік мәнге ие болған жағдайда сақтандырудың міндетті формасын орнатады, яғни қоғамдық мүдделер тұрғысынан алғанда басымылыққа ие болып отырған сақтандыру объектілеріне міндетті сақтандыру формасы қолданылады. Осылайша, 1997 жылдан бастап еліміздің халық шаруашылығының стратегиялық саласының бірі болып табылатын ауылшаруашылығындағы міндетті сақтандыру түрі жаңартылды.

Жол көлігі, темір жол, су және әуе көлігі  сапарларында, апат болған жағдайда сенімді әлеуметтік қорғанысты қамтамасыз ету мақсатында тасымалдаушылар мен көлік иелерінің жауапкершілігі міндетті түрде сақтандырылады.

Міндетті сақтандыру формасына мынадай белгілер тән:

1. Міндетті сақтандыру шарттары заң арқылы немесе үкіметтік нормативтік акт арқылы бекітіледі. Осыған сәйкес, сақтаушы сәйкес объектіні сақтауға, ал тиісті лицензиясы бар сақтандырушы осы объектіні сақтандыруға қабылдап алуы міндетті.
2. Міндетті сақтандырудың заңда көрсетілген объектілерді тұтас қамтуы және оның (міндетті сақтандырудың) таратылуының  автоматтылығы. Бұл принцип ең алдымен мүліктік сақтандыруда байқалады. Мысалы, ауылшаруашылығы кәсіпорындарындағы жануарларды сақтандыру кезінде олардың барлығы дерлік сақтандырылған болып есептеледі жаңадан қосылған жануарлар жөнінде хабарлап отыру міндетті емес, олар автоматты түрде сақтандырылған болып саналады.
3. Сақтық қамтамасыз етудің мөлшерленуі (нормалануы). әдетте міндетті сақтандыруда орны толтырылатын залал мөлшерінің белгіленген шегі болады.

Ерікті сақтандыру формасы  төмендегідей принциптерге негізделеді:

1. Сақтандыру  шарттары сақтандырушының ережелері арқылы реттеліп, сақтаушымен келісіліп отырады.
2. Сақтандыру қатынастарына сақтаушының да сақтандырушыныңда өз еркімен қатысуы.
3. Сақтандырудың объектілерді таңдамалы түрде сақтандыруға алуы. Ол ең алдымен сақтаушылардың барлығының түгел дерлік бұл қатынастарға араласқысы келмейтіндігімен және түгел барлық объектіні сақтандырмайтындығымен түсіндіріледі.
4. Ерікті сақтандыруда келісім-шарт  келісілген уақыт мөлшерімен шектеледі.
5. Ерікті сақтандыру тек келісілген мөлшердегі сақтандыру төлемі төленген жағдайда ғана қызмет етеді.
6. Ерікті сақтандыру бойынша сақтық қамтамасыз етілудің көлемі сақтаушының қалауына байланысты және тараптардың келісімімен бекітіледі. Бірақ, мүлікті сақтандыруда сақтық қамтамасыз етілудің көлемі сақтандырылған мүліктің сақтандыру бағасымен шектеледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   2.   ҚАЗАҚСТАН   РЕПУБЛИКАСЫНЫҢ   САҚТАНДЫРУ   НАРЫҒЫНЫҢ   ЖАҒДАЙЫ 

 

  2.1 Қазақстан   Республикасының  сақтандыру   нарығының   жағдайын   талдау

 

 

Экономиканың нарық  жағдайындағы дамуы кезеңіндегі  ақша-несие жүйесінің түбірлі өзгерістері процесінде сақтандыруды, сақтандыру қатынастарын және осы қарым-қатынастар жүріп жатқан нарықты зерттеу - өте маңызды, өйткені бұл мәселе халық, коммерциялық құрылымдар мен мемлекеттің мүдделерін қозғайды.

 Сақтандырудың әлемдік нарығының жаһандануы көрінісінде Қазақстанның көрсеткіштері біршама төмендеу көрінеді.  Егер 2007 жылы сақтандыру  компанияларының саны 41 болса, 2009 жылы 39 компания болды. Сақтандыру  компанияларының активтері абсолютті шамамен де, салыстырмалы шамамен де Қазақстанның қаржы қорында және экономикада елеулі рөл атқармайды. Сақтандыру  компанияларының активтері   2007 жылы  368,3 млрд теңгеден 2009 жылы 1 124,7 млрд теңгеге дейін көбейді (өсім 205,3%). ЖІӨ қатысты сақтандыру компанияларының активтері онша өсе қойған жоқ: 3,1%-дан 6,8%-ға дейін ғана өсті. Сақтандыру  компанияларының меншікті капиталы 2007 жылы 142,6 млрд теңгеден 2009 жылы 330,8 млрд теңгеге өсті (өсім 132%), көрсеткіш ЖІӨ-ге қатысты 1,2%-дан 2,0%-ға көбейді.                                    

1 кесте– Қазақстан Республикасы сақтандыру компанияларының даму үрдісі  

Көрсеткіштер	Жылдар
	2007	2008	2009
сақтандыру компанияларының саны	41	44	39
сақтандыру компанияларының меншікті капиталы,млрд. тенге	142,6	224,6	330,8
ЖІӨ-ге %	1,2	1,6	2,0
сақтандыру компанияларының  меншікті капиталы, млн. долл.	1171,4	1 879,4	2 812,4
ЖІӨ-ге %	1,2	1,6	2,0
сақтандыру компанияларының активтері,млрд. тг.	368,3	729,9	1 124,7
ЖІӨ-ге %	3,1	5,2	6,8
сақтандыру компанияларының активтері, млн. долл.	3026,1	6108,0	9562,2
ЖІӨ-ге %	3,1	5,2	6,8

 

     Соңғы жеті жылда сақтандыру компаниялары активтерінің ең жоғарғы өсімі - % 2009 жылы болды. 2006 жылдың нәтижесі бойынша сақтандыру компанияларының активтерінің өсімі 84,7% болды. Қорыта айтқанда сақтандыру рыногының өсуі өте қарқынды, оны 3 бөлікке бөлуге болады: міндетті сақтандыру, нақты ерікті-мәжбүрлі сақтандыру және ерікті сақтандыру. Алдыңғы екі бөліктердің арқасында қарқынды өсу пайда болды. Жұмыс берушінің міндетті сақтандыруы жөніндегі Заң күшіне енді. Оған бөлінетін сыйақылардың мөлшері 9-10 млрд. теңгені құрайды. Халыққа және ұйымдарға кредиттер беру өсіп отыр, бұл «ерікті-мәжбүрлі» сақтандыру рыногының өсуіне үлкен көмегін тигізеді. Ерікті сақтандыру рыногына келсек, менің бағалауымша, мұндағы өсу 10%-дан аспайды.Ал осы сақтандыру сферасында жүргізілген төлемдерді төмендегі диаграммадан көруімізге  болады:

 

2сурет – 2009 ж   сақтандыру компанияларынан ерікті  сақтандыру  бойынша жасалған  сақтандыру  төлемдері.

 

Диаграммадан көріп отырғанымыздай 2009 ерікті  сақтандыру төлемдері бойынша операцияларды  ең көп  жүргізген «КИС «Халық-Казахинстрах» АҚ болып табылады. Ол шамамен 1,81 млрд т. төлемдер жүргізген, яғни бұл көрсеткіш  төлемдердін 29% құрайды. Келесі орынды  «КК ЗиМС «ИНТЕРТИЧ» АҚ  компаниясы иеленеді. Оның төлемдері 1,42 млрд.т. көсеткішімен 23% құрайды. Келесі 3 орынды 11% үлестерімен «БТА Банкінің «БТА Забота» еншілес  ақтандыру компаниясы»АҚ, «КЖС Мемлекеттік аннуитеттік компания»АҚ , сонымен  қатар «СК «Еуразия»АҚ компаниялары  алып  отыр. Ал қалған  екі орынды  «Казкоммерц-Полис «СК» Ақ  9% үлесімен және де «Мұнай сақтандыру компаниясы» Ақ 6% корсеткішпен  алып  отыр. Бүгінгі таңда Қазақстанның қор рыногы еліміздің экономикасының дамуының негізгі үрдісін көрсетеді және олардың шамалы ғана өзгерістерін байқап отырады.     Сақтандыру рыногында соңғы екі жылда жақсы үрдістер сақталды, оны  сақтандыру сыйақылары көлемінің тез өсуінен байқауға болады. Былтырғы жылдағы жиналған сыйақы көлемі 79,1%-ға өсіп 120,2 млрд теңгені құрады.   Бұл жағдайда сақтандыру сыйақысының көлемі (міндетті, жеке өз еркімен және мүлікті өз еркімен сақтандыру) 17,8 –12,9 және 89,5 млрд теңгені құрап, тиісінше 36,9-65,4 және 93,3% болды.                  Өмірді сақтандырудың перспективалық түрі бойынша сыйақының өсуі өте маңызды. Қаржыны қадағалау агенттігінің мәліметі бойынша 2009 жылдың сол кезеңімен салыстырғанда “өмірді сақтандыру ” саласы бойынша  сыйақысының көлемі 2008 жылы 2,6 есеге немесе 3,7 млрд теңгеге өскен, өмірді сақтандырудың жыйынтық сақтандыру сыйақысындағы үлесі 1 қаңтар 2009 жылы 2,1% қарсы, 3,1%-ға жеткен. Бірақ, сақтандыру сыйақысындағы үлесі аз мөлшер болса да, соңғы үш жылда озық өсудің тұрақты үрдісі байқалуда.      Оны төмендегі 2-ші  кестеден  көруге   болады.