Методика развития специальной выносливости в боксе

Жылдамдықты тәрбиелегенде  жаттығудың әр түрiне жеке шыңдау  мақсатын қойып, олардың бәрiн жаттығу кезiнде бiр жиынтықпен өткiзу қажет.

Спорттық дәрежесi жоғары боксшылардың бәрi дерлiк жылдамдықтың барлық түрiне жауап берiп, оны шыңдауға тырысады. Бокс тәжiрибесiнде шабуылдау, қорғану жылдамдықтарын тәрбиелеуге әр түрлi уақыт бөлiнедi. Бокстағы барлық жабдықтар соққы жылдамдығын шыңдауға арналған, бiрақ қорғаныс жылдамдығын арттыратын бiрде-бiр құрал жоқ. Сондықтан, жылдамдықты тәрбиелеу бiрдей жүрмейдi.

Боксшының арнайы  жылдамдық мүмкiндiгiн дайындағанда  жәй және ерекше қозғалыс тәсiлмен  қорғаныс тәсiлi мен жылдамдығын  арттыруға арнау қажет.

   Төзімділік. Төзімділік деп – қандай да бір іс-әрекеттің тиімділігін төмендетпей ұзақ орындау кабілетін айтады. Боксшының төзімділігіне оның ұрыс барысында басынан аяғына дейін тиімді іс-әрекетті сақтау белсенділігі, жылдамдығы, соққы берудегі дәлдігі, қорғана білуі, тактикалық ойларын орындауды сапалы және мәнерлі меңгеруі болып табылады.

    Шаршағанға қарсы тұра білу қабілетін төзімділік деуге болады. Жаттығу кезеңінде, әсіресе ұрыста боксшы ағзасы ақыл-ой және денелік жағынан қатты шаршайды. Ұрыста боксшы жоғары көңіл-күйін көтереді, оған қарсыласының қозғалысын үнемі есепке ала отырып, тактикалық міндеттерді шешу керек болады. Ұрыс кезеңінде бұлшық етттердің 2/3 бөлігі белсенді жұмыс істейді, бұл көп қуат жұмсауға және қан айналымы мен тыныс алу мүшелеріне жоғары талап қояды. Біз білетініміздей, төзімділікті дамыту мүмкіндігіне мынадай көрсеткіштермен тануға болады, яғни  тынысалудың минуттық көлемі, ең жоғары өкпе ауа алмасуы, өкпенің тіршілік сыиымдылығы, жүректік минуттық және соғу көлемі, жүректің жиырылу жиілігі, қан айналым жылдамдығы, қандағы гемоглобин құрамы жатады.

   Боксшының басты төзімділігіне  жалпы дене дайындығының жақсы  көрсеткіші, үздік қойылған тыныс  алу жағдайы, «жарылысты» іс-әрекетте  белсенді соққылар арасында бұлшық  еттерін босата алуы және техникалық  әдіс-тәсілдерді жетік меңгеруі  жатады. Арнайы төзімділік жалпыға  негізделеді және бірнеше дене  қасиеттерін қамтиды. Жеңіл атлеттер  ауыр атлеттерге қарағанда төзімділік  басқа болса, боксшының төзімділігі  ескек есушіден мүлдем бөлек. Боксшының төзімділігі белгілі дәрежеде, оның  ерік-жігер қасиетіне байланысты. Жекпк-жекте бойындағы барлық  төзімділік мүмкіндігін пайдалану үшін, барлық күш-жігерін толық көрсету қажет. Тек ерік күші арқылы ғана шаршауға қарсы тұрып, өзін-өзі қажетті толық жұмысқа жұмылдыра алады. Спортшының бойына төзімділікті дамытудың міндетті шарттары ауа қажеттілігін қамтамасыз ету және оны тиімді шығару сияқты мүшелердің функционалды жоғары қабілеті жүйесі болып табылады. Тез қалпына келу ұрыстың өн бойында белсенді іс-әрекет жасауға, тыныс алу аралығы қысқартуға жағдай жасайды. Боксшының шаршау үдерісінде бірнеше факторлар әсер етеді: 1) іс-әрекеттің қарқындылығы; 2) олардың қайталану жиілігі; 3) іс-әрекеттің ұзақтығы; 4) олардың аралық сипаты;  5) қарсыласымн ұрыс кезеңіндегі тәсіл және мәнері; 6) соғу факторы іс-әркеті, оның ішінде алынған соққыларға байланысты.

    Боксшының жылдамдық пен күштілік төзімділігінің маңызы соңғы жылдарда ерекше маңыздылыққа ие, өйткені нәтижеге жеткен көптеген  шетел боксшылары ұрыс кезеңін белсенді жүргізеді және үздіксіз мәнер мен шабуыл көрсетеді.

  Ендеше, төзімділік  боксшы шеберлігі үшін ең басты  бірігудің бірі болады. Боксшының  төзімділігін арттыру жолдары  әр түрлі, оған арнайы төзімділікті  арттыратын жатттығулар түрі  кіреді. Боксшының төзiмдiлiгi, оның тез шаршауына  емес, ол ұрыс кезiнде өз күшiн жылдам қайтадан қалыпыны келтiруiне байланысты. Ол оттегiнің жақсы немесе нашар қабылдануына байланысты. Бокста жалпы төзiмдiлiктi тәрбиелеу үшiн кросс, шаңғымен жүгiру, жүзу, баскетбол, футбол, қол добы, т.б. спорт түрлерiн пайдалану қажет.

Арнайы төзiмдiлiктi тәрбиелеу үшiн боксшының жоғары  жылдамдықпен жұмыс iстеуiн қамтамасыз  ететiн жаттығулар пайдаланылады (спаррингтер, шартты және еркiн  ұрыстар, жабдықтарда жұмыс iстеу, «көлеңкемен» ұрысу, т.б.).

Арнайы төзiмдiлiктi тәрбиелеу жолы боксшыларды еркiн  және шартты ұрыстарда дайындау, (қарсыластарын ауыстырып, жақын  ара қашықтықта жұмыс iстеу, тапсырманы  күрделендiру). Қаптарды соққылап жаттығу орындау. Мысалы, бiр раунд бойы жылдам соққылар жасап, арасында 10-15 қысқа қатты соққылар жасап және арасында 10-15 секунд жай жұмыс iстеу керек. Жаттығуды төрт  раунд бойы жасау қажет.

Боксшының төзiмдiлiгiн  тәрбиелеу үшiн тау баурайында, орташа биiктiкте жаттығу  жиындарын  өткiзу керек. Оттегiнiң жеткiлiксiздiгi төзiмдiлiктi, тыныс алуды жақсартады. Жаттығу кезiнде демдi ұстамай еркiн демалысқа үйрету тиіс. Жоғары дәрежедегi боксшылардың өздерi де тыныс алуды дұрыс пайдалана алмайды. Барлық жаттығулар жаттықтырушының жоспары бойынша қатаң бақылауда өтуi керек.

   Икемділік. Икемділік деп үлкен амплитудадағы қозғалысты орындау мүмкіндігін айтады. Бокс әрекетінде  қозғалыс амплитудасы басқа спорт түрлеріне қарағанда аз болады, сондықтан боксшының дене дайындығының жүйесіне икемділікті дамытатын жаттығуларды қосу керек, өйткені олар буын мен оның байланысуын, бұлшық еттің иілгіштігін жоғарлатады және оларды бекітуді қалыптастырады, бұл бұлшық ет жарақатын болдырмауға көмектеседі. Икемділік бұлшық ет жиырылуына да әсерін тигізеді, бұл түрлі бұрылу мен бүгілу, денені толық бұру т.б. сияқты әдістер үшін өте қажет.

    Бұлшық ет неғұрлым созылған сайын, буын қозғалғыштығы өте жоғары болады да, антогонист-бұлшық еттерінің қарсылығы аз болады. Бұлшық еттің алдын-ала созылуы оның жиырылу күшін көтереді, сонымен қатар, үлкен амплитудадағы жатттығулар бұлшық еттегі зат алмасу үдерісін күшейтеді, яғни негізгі жұмысқа дайындайды.

    Икемділік жасқа қарай көтеріледі,оның ішінде 15 жасқа дейін ең жоғарғы даму болады да, бірнеше уақыт сол қалыпта болып, кейіннен ақырын төмендей бастайды.

   Ептілік деп, аяқ астынан өзгеретiн жағдайда күрделi қозғалыс әдiстерiн орындай алуды айтады. Ептілік әрбір адамның еңбек және спорт әрекетінде әр түрлі болады. Боксшы арнайы жоғарғы дамыған ептілікті меңгерген болғанымен басқа спорт түрлерінде оны іске асыра алмауы мүмкін (мысалы гимнастикада, акробатикада және т.б.). Сондықтан боксшының ептілік қасиетін спорттық әрекетінің басынан бастап дамыту қажет.

    Ептіліктің жалпы көрсеткіштеріне: 1) Іс-әрекетті орындаудағы күрделілік пен бағдарлану; 2) кеңістік көзқарасына орай, уақытша және күштілік сипатына орай, қозғалысты орындаудың дәлдігі: 3) қозғалыс пен іс-әрекеттің орындалу уақыты жатады. Епті боксшы шешуші соққы әрекетінің уақыты мен орнын дұрыс таңдай біледі, қарсы-шабуылға қарсы қорғаныс түрін пайдаланады, қарсыласының соққысынан дер кезінде қорғанып, өзін сақтай алады. Боксшының техникалық тәсілдерінің ауқымы неғұрлым көп болса, соғұрлым қозғалыстартар мен іс- әрекет түрлерін меңгереді және оны ептілігінің жоғарылығына орай  ұрыста кеңінен қолдана алады. Боксшы өзінің ептілігін көрсету үшін тек  техника мен тактиканы меңгеріп қана қоймай, жылдамдық, күштілік, бағдарлану, төзімділік, уақытты және кеңістікті сезіну сияты дене қасиеттерін де меңгеруі тиіс.

    Ептілікке тәрбиелеудің негізгі жолдары - ұрыс кезеңінің әр түрлі жағдайларында жаңа түрдегі техникалық және тактикалық әдіс-тәсілдерді меңгеруі болып табылады. Ептілікке тәрбиелеу үшін  тосыннан өзгерген жағдайға байланысты шапшаң қимылды талап ететін жаттығуларды қолдану. Мысалы, ұрыс алаңында боксшы сол жақ ұстанымнан оң жақ ұстанымға ауысып, қарсы шабуылдарға шығуы мүмкін немесе тосыннан шешімді шабуылға да шығады. Тосыннан болған жағдайларда күрделі қимылдарды жасау боксшыны қатты шаршатады, сондықтан оқыту барысында тыныс алуға сай үзілістерді де қарастырған жөн. Жалпы дене жаттығуларының ішінде боксшыға керегі спорттық және қозғалыс ойындары, эстафеталар. Боксшы шабуыл мен қорғаныс іс-әрекеттерінің қозғалыстарын есепке алуды білуі шарт. Нақты бағдарлану болмаған жағдайда ол әр түрлі ұстанымдарда шабуыл жасап, өзгерген жағдайларда тұспал жасай алмай, жоғалған тепе-теңдікті сақтай алмайды. Бағдарлануды дамыту үшін көптеген жаттығулар түрі бар. Оның ішінде тиімдісі қарсыласпен жаттығу. Екеу ара жаттығуда боксшы  барлық жағдайда да тиісті қимыл жасап, қорғану кезеңінде бастапқы жағдайға келе алады, соққы беруде қолайлы жағдай жасайды. Боксшының бағдарлану көрсеткішін оның алдай алу әрекетінен, шабуыл кезеңінде қарсыласына төтеп бере алу нәтижесінен және өзінің қарсы шабуыл әрекетінің алдын алуымен байқалады.

   Бағдарланудың  дамуына боксшының бастапқы оқыту  кезеңінде ерекше назар аудару  қажет, яғни соққы беру қозғалыстарының  механикасын меңгере бастаған  кезеңде, қорғаныста., осы әрекеттерді  есепке алғанда т. б. Ептiлiктiң екi түрi бар: боксшының жалпы және арнайы ептiлiк түрлерi.

Жалпы ептiлiк  – күрделi қимылдарды үйрену қабiлетiнiң мүмкiндiгi. Боксшының ептiлiгi басқа спорт түрлерiне қарағанда өзгеше болады.

Ептiлiктiң жалпы  көрсеткiштерi: 1. орындалатын қозғалыстың күрделiлiгi; 2. уақытында орындалатын қозғалыстың дәлдiгi; 3. қозғалысты орындаудың уақыты. Ептiлiк боксшы қозғалысының жылдамдығы мен дәлдiгiне байланысты болады. Ептiлiктi тәрбиелеудiң негiзгi жолдары – жаңа, әр түрлi қозғалыс түрлерiн игеру. Нәтижесiнде қозғалыс қимылдарының қоры көбейедi. Қозғалыс қоры неғұрлым көп болса, боксшы соғұрлым жаңа қозғалыс түрлерiн оңай игередi.

Арнайы ептiлiктi тәрбиелеудiң екi жолы бар:

а) Шебер боксшылардың бәрi де қимыл әдiсiн шыңдауға тырысуы қажет. Жаттықтырушы әрқайсысының шеберлiгiне қарай жеке тапсырмалар бередi (жеке және әр түрлi қарсыластармен).

ә) Ептiлiктi тәрбиелеу жаттықтырушының бiлгiрлiгiмен бақылауда, жоспарлауда орындалуы қажет.

Тепе-теңдікті сақтау. Жаттығуда және жекпе-жекте боксшы үнемі ринг ішінен ауытқымайды: алыс қашықтықта өте екпінді, ал жақындағанда қысқа адымдармен әрекеттенеді. Алға жылжу дене салмағын аяққа толық түсіру арқылы барлық ауырлықты ортаға түсіруге байланысты. Боксшы қандай да бір ара қашықтықта болғанымен, жекпе-жекте түрлі бір әдіс-тәсілдер қолданғанымен, үнемі тепе-теңдікті сақтауға тырысады, әрі осыдан оның қорғаныс әрекеті мен соққы беру тиімділігі де оған байланысты болады. Әрбір боксшы өзіне  аяқты қолайлы қою жағдайын және дене салмағын тиімді ұстау қабілетін бойына үйретеді. Егер де жекпе-жектің нақты жауапты кезеңінде боксшы тепе-теңдікті сақтай алмаса,қимыл әрекетінде сүрініп құлауы немесе тайып кетуі мүмкін. Тепе-теңдікті жетік меңгеру жылдам қалпына келуді тудырады және боксшы денесінің теңселу салмағы аз болады. Боксшының тепе-теңдікті сақтауы оның шешуші шабуылдарындағы, мәнеріндегі, соққы беру жалдамдығы мен дәлдігіндегі және қарсыласының соққысынан сақтануындағы ең қажетті шарттардың бірі. Боксшының жоғалтқан тепе-теңдігін тез қалпына келтіре алуы мәнері мен шешуші щабуылдарын дамытуға әсер етеді. Тепе-теңдік сезімін дамыту боксшының жүйелі түрде тепе-теңдік аппаратын жаттықтыру арқасында ағзасында осы қасиетті қамтамасыз ете алады.

    Бұлшық еттерді босаңсыту. Кез келген қимылдың нәтижесі бұлшық еттерді жиырып, босаңсыту болып табылады. Бұлшық еттің қысылуы оның көңіл-күйлік мінездік себептерінен болуы мүмкін, егер де боксшы өз күшіне сенімсіз болса, қарсыласының алдында қорқыныш пайда болады, ол өз күшіне сенбей, қарсыласын қуалап тек бір соққымен жеңіске жетуге мүмкіндік іздейді немесе техникалық тәсілдерді меңгермегендіктен әр түрлі ара қашықтықтардағы жекпе-жекті жүргізе алмайды. Мұндай жағдайда, егер боксшының іс-әрекеті жетілдірілмеген болса, жекпе-жек ұзақтығына төтеп бере алмаса, оның бұлшық еттері босаңсып үлгермейді. Бұлшық  ет неғұрлым босаңсыса, соғұрлым тыныға алады. Бұлшық еттің босаңсуы мен ширығуындағы кезектесу автоматизмі тез өзгеретін қимыл-әрекетте соққы беру жылдамдығын көтеруде, қорғаныс жасауда, арнайы төзімділікті көтеруде,  қимыл - әрекет қозғалыстың дәлдігінде,  күрделі әрекет жасау тәсілін меңгеруде қажетті шарттар болып табылады. Бапкер боксшы қозғалысындағы сенімсіздікті тек техникалық жетіспеушілік деп қана қарамай, жаттығу кезеңіндегі психологиялық дайындықтың көрсеткіші деп есептеуі керек. Сондықтан боксшыны дайындауда оның бұлшық еттерін босаңсыту үдерісіне  сәйкестендірілген тәсілдер мен әдістемелік жолдарды табу керек, өйткені босаңсумен бірге қимыл еркіндігіне жетуге болады.

Тікелей әсер ететін жаттығулар

  Толтырылған допты алма кезек лақтыру боксшы дайындығының ажырамас бөлігі болып табылады. Доп әр түрлі жағдайда (отырып,тұрып, жүріп ) бір немесе екі қолмен лақтырады; ең тиімдісі допты артқа, алға, жан-жаққа, айналдыра лақтыру. Бұл жаттығулар шапшандықты-күшті, тұспалдау қасиетін, бұлшық еттің қысқа мерзімде қатаю немесе босаңсу қабілетін дамытады.

Тепе-теңдікті сақтау жаттығулары. Тұрақты ұстаным боксшыға шешуші шабуылдар мен әрекеттерде, дәл және шапшаң қорғанысты орындауда, өтпелі қимыл қозғалыста өте қажет. Бұл жаттығуларды орындауда басты назарды жоғалтқан тепе-теңдікті қалпына келтіру қабілетін жоғарылатуға аудару қажет. Тепе-теңдікті сақтау жаттығуларына бөрене үстімен жүгіру,  жүру,  тірек алаңына соқтығысу жатады.

Теннис добымен жаттығу шапшаңдықты, дәлдікті, бағдарлануды дамытады. Оны жалғыз немесе біреумен орындауға болады. Бұл жаттығу сабақтың барлық түрінде және сабақ соңында ой бөлу үшін қолданылады.

Ара арақашықтықта жүгіру жаттығулары ереже бойынша жекпе-жек уақытына сай өткізіледі; артқы қарқында 1,2 немесе 3 мин, сонан соң 1мин ішінде жүру. Жүгіруді түрегеліп тұрған жекпе-жекпен кезектестіруге болады. Бұндай жаттығулар бойынша бірнеше тур өткізуге болады.

  Жеңіл атлетикалық циклді жаттығулар, олар ядро лақтыру, граната лақтыру, ұзындыққа немесе биіктікке жүгіріп секіру сияқты жаттығулар жыдамдықты дамытады. Бұл жаттығулар боксшылар арасында кеңінен тараған, Президенттік сынақты тапсыру мен жалпы дене дайындығы жүйесіне енгізілген.

  Боксшының дене дайындығындағы жалпы және бүтіндей бағыттағы жаттығулар көлеміннің бөлігін алғаны дұрыс. Жаттығуларды таңдағанда бір дене қасиеті басқасына қарағанда күштірек дамитынын ескерген жөн.

. Арнайы дене дайындығы

Үйрету – баптау үдерісінің ажырамас бөлігі болып, арнайы бокстық құралымен жасалатын жаттығулар, олар қажетті дене қасиеттері мен техникалық әдіс-тәсілдері жетілдіреді.

  Секіргішпен жаттығу. Боксшыны  баптаудағы  негізгі жаттығулардың бірі болып табылады. Секіргішпен ұзақ секіру мен қарғу аяқтың бұлшық еттерін және ағзадағы ішкі мүшелерді қатайтуды күшейтеді, бағдарлануды дамытады, қимылды жеңілдетеді. Секіргішпен жаттығу әрбір сабақта, әсіресе арнайы сабақтарда өткізіп, уақыты 3 минуттан 15 минутқа дейін болады.

  Қаппен жаттығу соққы беруде жұдырықты дұрыс ұстау әдісін меңгеруге, әр түрлі қашықтықтағы бұлшық ет соққысының күшін тиімді пайдалануға, соққы күшін есептеуге, әсіресе шапшаң соққы беруді меңгеруге үйретеді. Белгіленген уақытта көбірек соққы беруге ұмтылу боксшыны арнайы төзімділігін дамытуға көмектеседі. Жаттығуда әр түрлі пішіндегі қап түрлері ұсынылады. Ұзынша шағын диаметрдегі қап соққыны бүйірінен немесе тура беруге қолайлы, ал кішкентай қап – тура немесе астынан соққы беруге қолайлы, көптеген спорт залдарында әр түрлі қаптар болады. Қаппен жаттығу жасай отырып боксшы  берілген соққыларға төтеп беру, алға немесе артқа қимыл жасау тәсілдерін дамытып, ара қашықтықты сезінеді. Алғашында жалғыз соққыдан, кейін екі соққыдан, соңында ерекше басымды соққыдан соғып, дайындалған дұрыс. Айнала қозғалатын қапта жаттығу, боксшыны алға және айнала қимыл жасауға үйретеді. Қапқа соққы беру тура, астынан немесе қапталдан, ұзақ немесе қысқа болуы мүмкін.