Қазақ философиясы

Қазақ ауыз әдебиетіңің өмір туралы толғаныстар көрініс тапқан тағы бір түрі – жоқтау. Өмірден  өткен қимас адамына жоқтау айту қазақтың ертеден келе жатқан, қазір  мүлдем дерлік ұмыт бола жаздап отырған  салты. Жоқтауда өмірдің жалғандығы, баянсыздығы мен тұрақсыздығы қара өлен деңгейінде суреттеледі, өлімнің  зандылығы да жоқтауда сөз болады. Бірақ оның мазмұнындағы маңыздырақ нәрсе – өмір мәндік мәселе. Жоқтау айтқан адам өмірден өткен асыл азаматтың  өмірін, ерекше қасиеттерін, тындырған  ісін, қоғамдағы орнын және қол  жетпеген армандарын сипаттайды. Мамай  батырдың шешесі Қараүлек айтқан жоқтау – қазақ жоқтауының классикалық  үлгісі. Онда өзінен туған ұрпағын  жоғалтқан ананың орасан зор қайғысы, жан азабы, күйзелісі мейлінше дәл  суреттелген. Зар салып баласын  жоқтаған ана бір сәт өзін жұбатады.

Азалы ананың көңіліне медет  болатын күш – баласының үлгілі өмірі. Мамай елі үшін опат болды, онын өлімі жай өлім емес, ерлік  өлім, елін жаудан қорғау – батырдың өмірлік мақсаты еді, ол сол мақсатына  жетті. Казақтың басқа батырлары  сияқты Мамай да өзінің адамгершілік келбетін сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде танытты, сондықтан да халықтың беделіне ие болды. Оның өзі  әлсе де, ісі жұртының есінде мәңгі  қалмақ. Мамайдың мәнді өмірі өлімге осылайша қарсы тұра алды, өлімнің  оны жеңуі мүмкін емес. Қараүлек ананы жұбататын да осы ой. Өмірдің  қай саласында болмасын қазаққа  қорғаныш болған өлеңі оның өліммен  күресінде де демеу болды. Жоқтау айта отырып көңілін басқан қазақ  өмірден күдерін үзбейді, түпкілікті түңілмейді, өмірдің әлімнен күштілігіне  сенеді.

Қазақ ауыз әдебиетінің тағы бір маңызды түрі – аңыз. Адам қоғамы пайда болғаннан бері өмір сүріп келе жатқан аңыз қоғам дамуының сатыларынан адаммен бірге өтіп, әлі күнге дейін қоғамдық сананың  елеулі бөлшегі болып қалып отыр. Аңыз қашанда адамның өмір сүруін жеңілдету құралы болды деуге  болады, мысал ретінде Қорқыт, Асан қайғы туралы аңыздарды және қазіргі  заманғы аңыздарды атасақ жеткілікті. Қазақ аңызында Қорқыт ақылды, дан, еліне қамқор парасатты жан ретінде  суреттеледі. Бұл тұрғыдан алғанда  оны түркі жұртының философы деуге  болады, себебі Қорқыт белгілі бір  адамның немесе топтың, билік басындағылардың  мүддесін қорғаушы емес, қарапайым  адамдардың ақылшысы, сөзімен ғана емес, ісімен де өнеге көрсетуші, іс пен сөздің бірлігін қуаттаушы. Еш мінсіз, кемшіліксіз адам туралы қазақтың арманын  осы Қорқыт бейнесін көреміз. Бірақ  Қорқыт екі аяқты пенде, оны да адам тірлігінің шектеулігі толғандырады. Өлімді жеңудің жолы – өмірді мәнмен толтыру. Қорқыттың түсінігінше, жоғарғы  мән – ар-иман. Қорқыт туралы аңыздардың қайсысында болмасын ар-иман ұғымы  міндетті түрде кездеседі, өмір өткінші, қай өмір болса да өліммен бітеді, бірақ ең бастысы – адамшылықты, ар-иманды сақтау.

Қазақ философиясының негізгі  кезеңдерін және ауыз әдебиетіні түрлерінде жинақталган дуниетанымдық ұғымдарын  талдау арқылы қазақтың ұлттық философиясы  жалпы қазақ халқының, оның әрбір  өкілінің бойында қалыптасқанын, қазақ  халңының басқа халықтар философкясынан еш кем емес философиялық дүниетанымы  бар екенін айқын көруге болады.

 

 

 

 

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Бейсенов Қ.Ж. Қазақ  топырағында қалыптасқан ғақмиятты  ой кешу үрдістері – А.: 1994

2. Алтаев Ж. Философия  және мәдениеттану: оқу құралы  – 2-ші басылымы – А.: 2001 –  272 б.

3. Назарбаев Н.Ә. Тарих  толқынында – Алматы

4. Нұрпейіс К. «Ұлттық  рух» //Ақиқат, 2000, № 10, 3-9 б.

5. Қысқаша философия тарихы  – А.: 1999 – 272 б.

6. ХХІ ғ. Ұлттық философияның  көкжиегі көріне ме? //Ақиқат, 1998, №11, 12-20 б.

7. Орынбеков М. Ежелгі  қазақтың дүниетанымы – А.: 1996, 168 б.

8. Өмірәлиев Қ. VІІІ –  XII ғ. Көне түрік әдеби ескерткіштері  – А.: 1985

9. Тұрғынбаев Ә.Х. Философия  тарихы – А.: 2001 – 378 б.

 

Ерте Үнді философиясы  16.01.2011, 08:11

Ерте Үнді философиясы

 

 Жалпы адамзат баласының  тарихында қола дәуірінен темір  дәуіріне өту өндіргіш күштердің  ширақ дамуна ғана әкелген  жоқ, сонымен қатар рулық, алғашқы  қауымдық қоғамның ыдырап, құлдық  қоғамның пайда болуына, ой  еңбегінің дене еңбегінен бөлінуіне,  адамның белсенді іс-әрекеті арқасында  өзінің табиғат құдіреттері алдындағы  әлсіздігі, бағыныштылығы сияқты  құбылыстарды жоюда алғышқы қадам  жасауына, сол табиғат құбылыстары  туралы білімнің қалыптасуына  осы негізде абстракциялы ойлау  қабілетінің өсуіне мүмкіндіктер  туды.

 

 Ғасырлар бойына қалыптасқан  әдет-ғұрып, дәстүр, дүниетанымдық  көзқарас күйзеліске ұшырап, олардың  орнына қоғамда қалыптасқан жаңа  жағдайларды түсіндіретін тың  көзқарас кең өріс ала бастады.  Бұл көзқарас қияли заңдылықтарға  сүйенген мифологиялық дүниетаным  мен жаңадан дүниеге келіп  жатқан білім және ойлау қабілетінің  арасындағы қайшылықтарды шешуге  тырысады. Бірақ, мұндай көзқарас  әліде болса философиялық деңгейге  жете қойған жоқ еді. Себебі, Ежелгі Шығыста өндірістік тәсілдің  баяу қалыптасуы, философиялық ой-пікірдің  сол кездегі жетістіктерімен  нашар байланыста болуы, шығыс  философиясының діни-мифологиялық  көзқарастан, күнделікті әдептілік  санадан толық арылуына мүмкіндік  бермеді. 

 

 Көне Үнді философиясы  алғашқы қауымдық қатынастар  ыдырап, оның ронына құлдық қоғам  орныққан кезде дүниеге келді.  Сол кездегі философиялық ойларының  негізін діни мифологиялық жүйеленр  құрды. Ой –пікірлерімен қоғамдағы  күнделікті шарттарының себептері  де бар. Себебі, Үнді қоғамы  төрт варнадан ( «варна»- жамылғы,  қабық, түрі- түсі мағынасын білдіреді.) тұрды: 

 

1) брахмандар: әулиелер 

 

2) кшатрий: әскербасылар 

 

3) вайшьи: ( купцы) 

 

4) шудра: қызметкерлер  мен шаруалар 

 

 Әр «варна»- адамдардың  қауымдастық салт –санасын, жоралғысын  мұқият орындайтын, соғаг орай  қоғамдағы орыны анықталған, сол  талаптармен шектелген топ. Әр  варнаның мүшелерінің өзіндік  атқаратын дәстүрлі қызметі болды. 

 

 «Брахман» – ертедегі  үнді жерінде «құрметті, тақуалы  өмір» сүрген, ақ түсті ұнататын  беделді құдайдың атауын білдіреді.  «Кши»- «иемдену, билік жүргізу,  жойып жіберу» мағынасын білдіреді.  Кшатрийлер қызыл түсті ұнатқан.  «Вайшья» –«тиістілік, тәуелділік»  мағынасында, сары түсті қабылдаған. «Шудра»- шаруалар- қара түстілер.

 

 Үнді философиясының  тарихы мына кезеңдерге бөлінеді.

 

 · Ведалық кезең  (б.д.д. ХY ғ- YII ) - өркениетті қалыптасу  дәуірі 

 

 · Эпикалық кезең  (б.д.д. YI-б.д. Iiғ) – ұлағатты поэмалар  «Рамаяна» мен «Махабхаратаның»  дүниеге келген аралықтары. Бұл  кезеңдегі философиялық ойлар  үш түрлі сатыдан өтті деседе  болады.

 

1) веда беделін терістегендер.  Б.д.д. УІғ мектептер Жайнизм,  Буддизм, Чарвака- лакаята 

 

 Махабхарата кітабының  алтыншы бөлімі – Бхагавадгитаның  теориялық құрылымын қалыптастыру  кезеңі (б.д.д. У-ІУғ) 

 

2) Веда беделін қабылдаған, оның мәндерінде сүйенген санкхья,  йога, миманса, веданта, ньяя секілді  мектептер. 

 

 · Сутралар және  олардың түсіндіру кезеңдері  ( б.д.д. ІІІғ бастап)

 

 Ерте Үнді философиясының  қаклыптасуы мен дамуы әртүрлі  мектептер, ағымдар, ілімдермен  байланысты. Филиософиялық көзқарастар  б.д.д. УІІ-УІ ғ.ғ. қалыптасты. Олар  екі топқа бөлінеді:

 

1) Астика (ортодоксолды) бағыты- ведалардың беделін қабылдаған,

 

 мойындаған мектептер  жүйесі. Бұл ағымға Веданта, миманса,  санкхья, ньяя,

 

 йога және вайшешика  мектептері жатады.

 

2) Настика (ортодоксальды  емес)–веда беделін мойындамай, қабылдамаған Жайнизм, Буддищм,чарвака-  лакаята ілімдері 

 

 

 Көне үнді мәденитінің  қайнар көзі – вежалар. Ведалар  (білім жүргізу мағынасын білдіреді)  – ерте үнділердің мифологиясын, космологиясын, әлеуметтік қатынсатарын  қамтитын діни және философиялық  көзқарастарға толы, табынудың, жалбарынудың  құрбандық шалу салты туралы  гимндердің жиынтығы.

 

 Ведалар (білу)–ертедегі  үнділердің: Ригведаның, Атхарваведаның, Самаведаның, Яджурведаның қасиеттті  кітаптарының жиынтығы. Аталған  кітаптарға қатысты брахмандарда  үнді ғұрпының мистикалық мағынасын  түсіндіріп, ведалардың символикасы  ашып көрсететін араньяктарда (орман  кітабы), кейіннен жазылған упанишадтарда  (ведаға табыну, мифолого- философиялық  тұрғыда негізделетін құдай, адам , табиғат туралы жлпы пайымдау) «веда» сөзімен белгіленеді. «Веда»  сөзі «қасиетті кітап, асқан  даналық» мағынасымен де қолданылады. 

 

 Ведента («Ведтердің  аяқталуы»)- үнді философиясындағы  Веда беделін қабылдаған жүйелердің  бірі.Негізін салған Бадараяна-  индивидті жанды сансарадан құтқару. 

 

 Бұл әлемнен басқа  да әлем кеңістігінде еркінжағдайда  және материалдық атомдармен  байланысы бар сансыз көп жан  өмір сүреді.

 

 Ишнара құдайы ең  жоғарғы жаратушы емес, бірақ  атомдар үйлесімін жасап, жанды  атомен байланыстырып, ажырата  алады. 

 

 Иога – негізін салған  Патанджали. Сана мен тінді біріктіре  отырып, сыртқы әсерлерден алшақтау. Веданы қабылдағандар бұл процесті  мокшаға жету, яғни азаптан құтылу  деп түсінген.

 

 Вайшешика (ерекшелік)  – алғаш рет Канада жүйелі  түрде түсндіріп берген. Дүние  тоғыз субстанциядан: жер, су, жарық, ауа, эфир, уақыт, кеңістік, жан, ақылдан тұрады. Материалдық  объектілердің бәрі алғашқы төрт  субстанциялық атомдардан құралады. Атомдар мәңгі, көзге көрінбейді, бөлінбейді. Сол атомдардың бірігуін  дүниежүзілік жан басқарады. 

 

 Ведалар адамдардың  қалай өмір сүу керектігі туралы  түсінік беретін заңдылықты –  дхарма дейді. Әркімнің дхармасы  құдай, жанұя, көршілер алдындағы  парыздары, әрекеттері болып табылады. Әрине әркімнің дхармасы варнасына  байланысты қалыптаспақ. Дхарманы  орындаған адам қайта өмірге  келуден құтылады.

 

 Буддизм – талап–тілектен  бас тарту жолы арқылы қасіреттен, азаптан арылып, Нирванаға («мәңгілік  рахат») жетуді көздейтін іни  ілім әрі философия. Үндістанда  б. д. д. 6-5 ғ. ғ. дүниеге келді.  Қазіргі кезде Цейлонда, Жапонияда,  Қытайда, Непалда, Бирмада, Тибетте  және т. б. елдерде ресми  дін ретінде таралған. Негізін  салушы «Будда» («нұрланған»)  деп аталған Сидхарта Гаутама.  Ол қайғы–қасіреттен айырылу  үшін имандылық, игі қасиеттерін  жетілдіру жолдарын іздейді. өмірден  баз кешіп, түлі рахаттардан  бас тарту Нирванаға жеткізеді  деп санады. Бірақ ол үшін «карма»,  яғни адам баласының қылығы  дұрыстану керек. Сол бойынша  адам қайта туудан («сансарадан») арылмақ. Будданың ілімінше адам  баласы дүниедегі төрт ақиқатты  түсінбей, сегіз игі жолды игермей  сансарадан құтыла аомайды. 

 

 Сансара – өмірге  қайта келу, қайта туу айналымы.

 

 Карма – іс–әрекетіне  байланысыты адамның болашағы  анықталатын заңдылық. Буддизмнің  енгізгі идеасы – «орташа жол»: «рахаттану жолы» мен «аскеттік  жолдың» ортасы.

 

 Буддизмнің төрт игі  ақиқаты: 

 

1. өмір – азапқа толы;

 

2. азаптың себептері бар; 

 

3. азапты тоқтатуға болады;

 

4. азапты тоқтататын жолдар  бар. 

 

 

 Ол азаптан құтылу  үшін сегіз сатыдан тұратын  жолдары: 

 

1. дұрыс қабылдау (видение);

 

2. дұрыс ойлау; 

 

3. дұрыс әрекет;

 

4. дұрыс өмір сүру салты; 

 

5. дұрыс күш жұмсау;

 

6. ақылды дұрыс қолдану; 

 

7. дұрыс ой шоғырландыру.

 

 

 Аталған сегіз жолды  дұрыс игерген адам «архат»  деп аталады, яғни қайта туу  тоталады.

 

 Буддизмгің негізгі  екі бағыты бар: 

 

1. Хинаяна 

 

2. Махаяна. 

 

 

 Махаяна – адамды  азаптан құтқарудың кең және  еркін жолдарын уағыздады. Басты  қағидасы – әр адам Нирванаға  жете алады, яғни өзін құтқара  алады. 

 

 Хинаяна – Нирванаға  тек әдіс пен данагөй әрекет  қана жеткізеді. Ақиқаттың жоғарғы  жолы әдіс пен даналық шеңберінде, бағытында. 

 

 Махаяна Үнді жерінің  солтүстігінде, хинаяна оңтүстік  және оңтүстің–шығысында басымырақ  таралған.

 

 Жайнизм – үнді философиясындағы  ортодоксалды емес жүйелердің  бірі. Б. д. д. 6 ғ. шамасында пайда  болған. Негізін салушы – Вардхамана (Махавида–кейінгі атауы «ұлы  тұлға»). Кейде Джина деп те  аталады («карманы жеңген»).

 

 Вардхамана ( шамамен б.  д. д. 599-527 ж. ж.) кшатрия ортасынан  шыққан, 28 жасынан ел кезген аскетке  айналып, 12 жылғы үнемі діни жаттығулардан  кейін «жоғары шындыққа» жетеді. Өмірінің басым көпшілігін өз  монахтарының қауымдастығы қалыптастырған  кзқарастады уағыздаумен өтеді. 

 

 Ол жаңа діни философияны  24 тирханкалармен («жолды ашушылармен») бірге жасайды. 

 

 Жайнизм ілімі үшін  адам өмірінің негізгі мақсаты  – «босатылу».Жайнистер дүниедегі  заттадың барлығы жанды деп  есептейді. 

 

 Құмырсқыны өлтірудің  өзі күнаға жатады. Ал егер  өлтіріп алса, кармасын төмендетіп  алуы мүмкін. Ал жанның «босатылуы»  тікелей карма заңына байланысты.

 

 Жайнизмнің негізінде  «таттвалар» – «мән» туралы  ілім жатыр. Ола дүниені құрайтын  негізгі материалдар, сонымен  қатар білім құраушы ақиқат. Ең  басыт екі татва – негізгі  қасиеті, ерекшелігі таным болып  табылатын джива (жан) және  аджива (материалдық заттар). Материя  – аңғаруға болатын түс, иіс,  дыбыс және дәм сынды қасиеттері  бар адживаның бір түрі. Ол  атомдардан тұрады, сезім мүшелеріне  әсер етеді, өзгерістерге ұшырайды, бастау мен соңы болмайды және  оны құдай да жаратпаған. Бірегей  немесе жалғыз жан, яғни құдай  жоқ: тірі мәнге айналдырылған  немесе айналдырылмаған орасан  көп және өзгермейтін мөлшерде  жан бар. Материя сияқты жанды  да ешкім жаратпаған, әуелден  бар және арқашан бола бермек. Жан бәрін білуі, біріне енуі, бәрінен құдіретті болуы керек,  бірақ оның мүмкіндігі өзі  өмір сүретін денемен ғана  шектелген. Жайнизм этикасы бар  тішілік иесіне зұлымдық жасамау  туралы ілімге сүйенеді.