Тіршіліктану пәні бойынша клетканың химиялық құрылысына методикалық өңдеу

Әрбір клетканы айнала клетка қабықшасы қаптайды. Көптеген саңылаулар болады, сол саңыраулар арқылы, 1 – шіден бір клеткамен екінші коетканың арасында өзара су, газ, зат алмасса, 2 – шіден бір клетканың цитоплазмасы мен байланысады. Клетка қабықшасы оның ішінде ішкі бөліктері зақымдаудан сақтайды. Клетканың ішінде, қабықшаның астында, жұмыртқаның ақуызына ұқсаған желімтек қоймалжың тірі зат - цитоплазма болады. Жас клетканың ішін цитоплазма түгелдей толтырады да, ересек клеткалар қабықшасының астын ғана астарлап жатады.

Цитоплазма- клеткалардың негізгі бөлігінің бірі, себебі онда қоректену, тыныс алу әрекеттері жүреді.

Ядро - цитоплазмадан тығыздау заттан құралған ядро орналасады.

Көптеген клеталардың бір ғана ядросы, оның сыртында жұқа қабықшасы болады. Ядромен цитоплазманың арасында зат алмасу болып тұратындықтан, олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты, бірінсіз-бірі тіршілік ете алмайды. Ядро клетканың көбеюіне қатысады.

ЗАКУОЛЬ. Цитоплазма клеткаларды түгелдей толтырып тұрмайды, клеткалардың цитоплазмадан қалған бос орнын, әсіресе ересек клеткаларда клетка шырыны толтырып тұрады, ал вакуоль деп аталады. Вакуоль клеткада біртіндеп пайда болады, себебі онын пайда болуы цитоплазмада клетка шырынынын жиналуына байланысты. Жас клеткада шырын ұсақ түйіршіктер тәрізді шашырап жатады. Клетканың ұлғаюына байланысты клетка шырыны көбейетіндіктен, шашырап жатқан вакуольдер бір-бірімен қосылып, көлемін ұлғайтады, соның нәтижесінде бір клеткада бір-екі үлкен вакуоль түзіледі, цитоплазма мен ядро клетканың қабықшасына қарай ығысады, сөйтіп үлкен шырынды вакуоль клетканың дәл ортасын алып жатады. Клетка шырынында су, қант, түз т.б. заттар болады. Бұған мысал піскен жемістерді жарғанда өте көп шырынның ағуы жатады.

Цитоплазма - клетканың негізгі бір бөлігі. Онда қоректену, тыныс алу процестері жүреді. Клетканы микроскоппен қарағанда ондағы пластидтердің қабықша бойымен қозғалатынын көреміз. Бұл цитоплазманың қозғалуына байланысты.

Цитоплазманың қозғалуынан қоректік заттар мен ондағы еріген минералды тұздар бір жерден екінші жерге ауыса алады. Пластидтер өсімдік клеткасының цитоплазмасьндары пластидтер өсімдікке жасыл түс береді. Өсімдіктердегі қызыл, сары, көк түстер де пластидтерге байанысты болады.  Өсімдік клеткасының цитоплазмасында жасыл түсті пластидтер өте көп. Дегенмен пластидтердін түссіз түрлері кездеседі. Мысалы: пияз қабықшасындағы клетка түссіз пластидтер. Клетканың 2-ші бір негізгі бөлігі ядро. Клетка ядросыз тіршілік ете алмайды. Өсімдік клеткалары бір-бірімен клеткаралық зат арқылы тырыз байланысады. Клеткаралық зат бұзылса, клеткалары ыдырап, шашырап кетеді. Әрбір тірі клетка тыныс алады, қоректенеді, өседі, көбейеді. Қоректену /арқылы/, тыныс алу үшін қажетті заттарды айналасындағы ортадан сіңіреді. Өсімдіктің әрбір клеткасы өз тіршілігінде өзгеріп отырады. Клетка алдымен ядросы арқылы екіге бөлінеді. Содан соң клеткада пайда бодған көлденең перде бір клетканы жағадан екі клеткаға бөледі әрбір жаңа клеткада цитоплазма мен ядро, пластидтер болады. Сөйтіп, өсімдік мүшелерінде клетканың жалпы саны кебейе береді. Пайда болған жас клеткалар сол қалпында қалып қоймай, ұлғаяды да, өзінің тұрақты мөлшеріне жетеді, осы құбылысты клетканын өсуі деп атайды. Өсе келе тұрақты мөлшерге жеткен клетка қайтадан бөлінеді, осылай қайталана береді. Сонымен клетканың бөлінуі мен өсуінің әсерінен өсімдіктің мүшелері тамыр, сабақ, жапырақ т.б. өседі.

Клеткасы қарапайым, бір ғана клеткадан тұратын өсімдікті - бір клеткалылар деп атайды. Оған хлорелла, балдырлар жатады. Бұлар бір ғана клеткадан тұрса, олардың қоректену, тыныс aлy, көбею, бөліп шығару, сіңіру, түзілу сияқты тіршілік әрекеттері көпклеткалы өсімдіктермен бірдей жүреді. Денесі көп клеткадан тұратын өсімдіктерді көпклеткалылар деп атайды. Көпклеткалы өсімдіктерге - мүктер, теңіз балдырлары, жалаңаш жабық тұқымдылар т.б. жатады. Көпклеткалы өсімдіктердің клеткалары әртүрлі қызмет атқарады. 1-шісі қоректену, 2-шісі -көбею, 3-шісі органикалық зат түзеді т.б.

Қорытынды. Әрбір өсімдік клеткасы мынадай органоидтардан ткань, цитоплазма, ядро, клеткадағы шырынды вакуоль, пластид және қабықшадан тұрады.

Ал клетка құрылысын төменгі кластарда педагогикадан және психологиядан алған білімімізді толықтыра отырып және жас ерекшеліктеріне қарап оқыту, өңдеу методикасы төмендегідей.

I. Өсімдік клеткасының құрылысы.

Сабақ басталудың алдында сабақтың мақсатын айқын көрсетіп, сабақ жоспары түзіледі.

Сабақтың мақсаты: Өсімедіктердің клеткалы құрылысын пияз өңінің клеткасы мысалынан оқу, дайын препараттарды микроскопен қарап көруге дағдылану.

Сабақтың жоспары:

1. Оқытушының өсімдік клеткасының құрылысы жайында тақтаға таблица мен суретті пайдалана отырып баяндадау.

2. Пияз өңінің клетка құрылысын микроскоппен қарау арқылы зерттеу жайындағы лабораториялық жұмыстар.

3. Үйге тапсырма беру.

4. Сабақ материалын оқушылардан сұрау және қысқаша қорытынды жасау.

Құрал-жабдықтар: микроскоптар, пияз өңінің препараттары, өсімдік клеткасының құрылысын кескіндейтін таблица.

Сабаққа қатысты нұсқаулар мен өңдеулер.

Сабақ бастаудың алдында әрбір оқушының столында /немесе 2-3 оқушыға біреуден/ микроскоп және өткен сабақта оқушылардың пияз өңінен даярлаған жас препараттары болады.

Оқытушы сабаққа кіріспес бұрын, даярлап қойғандарға жұмыс басталғанша оқушылардың тимеулрі керетігін, ал бұ ескерт елемеген балаларға микроскоппен жұмыс істеуге ұлықсат етпейтінін ескертеді.

Егерде мектепте микроскоп жеткілікті болмаса, күні бұрын оқытушының столынын үстіне пияз өңінің айқын көрінетін препараты қойылған 2-3 микроскоп қою керек болады. Мұндай жағдайда препаратты оқушылар ретпен тұрып көреді де, көруден қолдары босаған балалар өз дәптерлеріне клетка құрылысының суретін салады.

Сабақты көп уақыты оқушылардың - лабороториялық жұмысына көтеді, онда балалар пияз өңінің клеткалы құрылысын оқып білетін болады. Тек микроскоптын жетіспеуінен, соның нәтижесінде ғана оқытушының көп уақыты түсіндіруіне және оқулықтың беттеріндегі, параграфтағы тексті оқуға жібереді.

Лабораториялық жұмыстың алдында оқытушы клетканың әдеттегі көлемі, оның қабықшасының құрылысы, цитоплазмасы, ядрошығымен ядросы, пластидтері және клетка шырыны мен факуолялары жайында баяндап береді. Балаларға онша ауырлық түспеу үшін, клетканың құрылысы жайындағы мағлұматтарға 8-11 класстардағыдай онша толығырақ тоқталмай, әңгімені оқулықтың текстендегі жоспармен өткізген жөн. Баяндай отырып, оқытушы микроскоптағы препаратқа қарағанда пияз өңінің бір топ клеткасын ғана көріп қоймай, ол клеткалардың біреуіне зейін қойып, ондағы ядросына, цитоплазмасына және қайықшасына көңіл бөлу керек екендерін ескертеді. Оқытушы баяндай тұрып, клетканы ірі етіп тақтаға салады және оның бөліктерінің аттарын жазып қояды. Оқушылар клетканың суретін өз дәптерлеріне салады да стрелкамен: қабықша, ядро, цитоплазма, вакуоля клетка шьрынымен, пластидтер - деп, жазып көрсетіп қояды. Осыдан кейін оқытушы клетканың құрылысы кескінделген таблицаны демонстрациялап көрсетеді және екі-үш жақсы оқушының клетка бөліктерінің аттарын, олардың құрылысындағы ерекшеліктерді /яғни қабықша цитоплазма, ядро клетка шырьшы мен вакуоля және пластидтер/ сыйпаттап айтып берулерін талап өтеді.

Әңгімесін аяқтай отырып оқытушы микроскоппен қалай пайдалану керектігін тағы да айтып, одан кейін микроскоппен, оның көмегімен пияз өңінің препаратын қарап-көріп, өздерінің дәптерлеріне салып алулары қажет екенін айтады.

Балалар микроскоппен жұмыс істеп отырғанда оқытушы классты аралап көріп, балалардың микроскоппен препаратты айқын көрулеріне жәрдем етеді, оқушылардың дәптерге салған суреттерін жеңіл-желпі қарап шығып, суреттеріндегі қателерін түзетеді, жұмыс кезіндегі тәртіпті қадағалайды. Лабораториялық жұмыс біткен соң. Оқушылар үйге тапсырма алады: Сабақ оқулықтағы сұраұтарды пайдалана отырып, оқушылардан ауызша сұраумен аяқталады.

Сабақ біткен соң оқушылар өз дәптерлерін оқытушыға тапсырады. Оқытушы сабақтан соң дәптерлерді тексеріп, клетка құрылысының қаншалықты дұрыс және ұқыптылықпен кескінделгеніне баға қояды.

Ал "Клетка" тақырыбы бойынша ақырғы қорытынды сабақ.

Сабақтың мақсаты: «Өсімдіктің клеткалы құрылысы жайындағы оқушылардың білімін тексеріп, жалпы қорыту, ткань жөніндегі алғашқы түсінікті сипаттайтын материалды қайталау.

Сабақтың жоспары:

1. Оқытушының кіріспе сөзі.

2. Традесканция талшығының ірі клеткасын микроскоппен зерттеудегі оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуі.

3. Клетка құрылысының схемасы дәптерлеріне салу және оның бөліктерінің аттарын сурет астына жазу.

4. Өсімдіктің клетканы құрылысы жайындағы оқытушының сұрақтарына, оқушылардың жазып жауап қайтаруы.

5. Ткань жайындағы түсінікті еске түсіру және пысықтау үшін оқушының ауызша берген сұрақтары.

6. Талдап, қорытынды жасап, түйінді қорытындыға келу.

Құрал - жабдықтар: клетканың құрылысын кескіндейтін таблица, әрбір микроскопқа оқытушының күні бұрын даярлап қойған пияз өзінің препараты, микроскоптар т.б.

Сабаққа қатысты нұсқаулар мен өңдеулер:

Сабақтың басында оқытушы оқушыларға тақырыпты аяқтай отырып, өсімдіктің клеткалы құрылысын және тканадер жайындағы материалдарды қайталайтынын айтады. Өсімдіктердің клеткалы құрылысы жайындағы оқушылардың білімін тереңдете түсіп, талдай қорыту мақсатымен балалардың сабақта пияз өөінің клеткасын өз бетінше қарап көрулері сияқты өз бетінше істейтін жұмыстан бастаған жөн.

Жаңа препарат өсімдік клеткаларының алуан түрлілігі жайында оқушылардың мағлұматын кеңейтеді, ал онын суретін дәптерлеріне салып, астына бөліктерінің атын жазу, балалардың осы тақырыпты өткендегі алған білімдерін пысықтаура себін тигізеді.

Балаларға клетканы қарап шығу үшін, оқытушының күні бұрын даярлап қойған препараттарын береді. Мүмкін болса, әрбір 2-3 оқушыға бір микроскоп пен препараттан келгені жөн. Мектепте микроскоп жеткілікті мөлшерде болмаса, онда мектептегі бір микроскопты кафедраға қойып, оқушыларды кезекпе-кезек шақырып, көрсету көрек болады,

Препаратты қарап болған сон, оқушылар өз орындарына қайта оралады да оның суретін дәптерлеріне салады және клетканың бөліктерінің аттарын суреттін астына жазады. Клетка қарау және оның суретін салу жұмыстары 15-20 минут уақытта бітуі керек. Жұмыстың орындалу уақытын жылдамдату мақсатымен және қызықтыру үшін, жұмыстың алдында оқушыларға сурет салғаннан кейін дәптерлерін жинап алып, әр қайсысына салған суреттерінің бағасын қоятынын оқытушы күні бұрын хабарлайды.

Суретті салып босағаннан кейін оқытушы жазба түрде мынадай екі сұрауға оқушылардың жауап беруін талап етеді де, ол сұрауларды тақтаға жазады: Мысалы: I - вариант I. Клетканың ішкі құрылысы қандай?

2. Жас клетканың ересек клеткадан қандай айырмашылығы бар?

ІІ - вариант 1. Клетканың негізгі бөліктерін атаңдар?

2. Пияз өңінің клеткасының традесканция түгінің клеткасынан қандай айырмасы бар?

ІІІ - вариант I. Клетканың құрылысы қандай?

2. Клетка шырыны қайда  болады және онда нелер болады?

Жазба жұмысы нәтижесі шығуы үшін /7-10 минут уаңыт қана алуы керек/ оқытушы жұмыстың басталар алдында тақтаға пияз өңінің құрылысын кескіндейтін таблицаны іліп қояды. Мұндай жазба жұмыс клетканың құрылысы жөніндегі сұрақтарға барлық оқушылардан бірден жауап алуға оқытуға мүмкіндік береді.

Оқушылардың дәптерлерін тексеру үшін жинап алып, оқытушы өткен материалды пысықтау үшін, ткань жайындағы түсінікті сипаттайтын бірнеше ауызша сұрақ береді. Оқытушы пияз өңінің клеткалы құрылысын кескіндейтін таблицаны көрсете отырып, оқушылардан таблицада не кескінделгенін сұрайды. Жауабын алғаннан кейін оқытушы таблицада пияз өңінің бір топ клеткасы кескінделгенін анықтай түседі де тағы сұрақ қояды: пияз өңі клеткаларының құрылысы бірдей ме немесе бірдей емес пе және бұл клеткалар қандай роль атқаратынын сұрайды. Оқушылардың сұраққа қайтарған жауаптарынан таблицада пияз өңінің бір топ клеткалары құрылысы жағынан ұқсас және атқаратын қызметі қорғаныс бірдей екенін анықтап алған соң, оқытушы құрылысы жағынан ұқсас, атқаратын қызметі бірдей клеткалар тобын өсімдіктер организмінде не деп атайды? - деп сұрайды. Егер оқушылар сұраққа бірден жауап қайтара алмаса, оқытушы олардың есіне өткен сабақта түсіндірғен сабақтың мазмұнын еске түсіреді.

Осылай пияз өңінін клеткалары өсімдік ткані болып табылатынын белгілеп алған соң оқытушы өсімдік тканьдерінің көп түрлі болатынын, өйткені өсімдік тіршілігінде ткань түзетін клеткалар пішіні жағынан да, атқаратын қызметі жағынан да әр түрлі болып келетінін түсіндіреді. Осы айтқаннын дәлелі ретінде оқытушы жапырақтың, сабақтың, тамырдың клеткалы құрылыстарының таблицасын көрсетеді. Таблицада қандай ткань көрсетілгенін атамай тұрып, оқытушы өсімдіктің бұл әр түрлі тканьдері екенін, өйткені, мәселен жапырақ клеткалары, сабақ клеткаларына ұқсамайтынын айтады. Бірақ өсімдіктің әрбір органы тканьдердің белгілі түрінен тұратынын, олай болатын себебі, ол құрылысы ұқсас, атқаратын қызметі бірдей клеткалардан тұратынын айтады.

Оқытушы сабақты мынадай қорытындылармен - өсімдіктің ішкі құрылысқа қарап көру өсімдіктің клеткаларынан тұратынын, яғни клеткалы құрылысты екенін, әр клетканын ядросы, цитоплазмасы, пластидтері, клетка шырынымен вакуолялары болатынын, өсімдік клеткалары өзінің пішіні және көлемі жағынан әр түрлі екенін, құрылысы жағынан да, өсімдік тіршілігіндегі атқаратын қызметі жағынан да ұқсас клеткалар ткань түзетінін айтып бітіреді. Өсімдіктің клеткалы құрылысы және тканьдерімен бір гүлді өсімдіктердің органдарын оқығанда көп кездестіреміз деп аяқтайды.

III.2. Жануар кдеткасымен толық танысу үшін бір клеткалы жәндіктердің /амеба, жасыл эвглена, туфелька/ клетка құрылысын және көп клеткалы жәндіктердің /құрттар, буын аяқтылар, насекомдар т.б./ клетка құрылысын жақсы білу керек. Өсімдік клетка құрылысымен, жануар клелка құрылысынын ұқсастығы мен айырмашылығы бар. Ұқсастығы көбеюінде, тыныс алуында, қоректенуінде және жануарлардың тұқым қуалаушылық, өзгергіштік, тітіркену қасиеттері де өсімдікке ұқсас. Айырмашылықтары қоректенуінде, өсімдіктер қоректену кезінде бейорганикалық заттардан органикалық заттар түзеді яғни ауадан көмір қышқыл газын, топырақтан су мен минералды зат сіңіріп, бейорганикалық заттарды қорегіне жаратады. Ал, жануарлар болса, дайын органикалық заттармен, яғни өсімдіктермен немесе басқа жануарлармен қоректенеді. Соңдай-ақ жануарлардың жүйке жүйесі, сезу, зәр шығару т.б. мүшелері жақсы жетілген.