Тіршіліктану пәні бойынша клетканың химиялық құрылысына методикалық өңдеу

 

Өсімдіктер мен жануарлардың ұқсастығы және айырмашылығы.

Клетка құрысы.

Өсімдіктер	Жануарлар
Ұқсастығы
1. Қоректенуі 2. Тыныс алуы  3. Өсуі  4. Көбеюі 5. Клетка құрылысы а/ қабықша, цитоплазма, пластидтер, Вакуоль, ядро, митохондрия, эндоплазмалық тор, плазма мембранасы, Гольджи аппараты, Крахмал дәні, Рибосомалар, кристал, Хлоропласт.	1. Қоректенуі 2. Тыныс алуы 3. Өсуі  4. Көбеюі  5. Клетка құрылысы а/ қабықша, цитоплазма, ядро ядрошық, Вакуоль, митохондрия, эндоплазмалық тор, клетка мембранасы,   Гольджи аппараты, Лизосомалар, Пинотоз көпіршігі, Центропольдар.

 

Айырмашылығы

1. Органикалық емес заттармен қоректенеді. Хлорофилдің жәрдемімен жарық бар жерде су мен көмір қышқыл газдан органикалық зат түзе алады.

1. Органикалық заттармен өсімдіктерді немесе басқа жануарларды жеп қоректенеді.

2. Қозғалу органдары, нерв системасы және сезім органдары болады.

Жануарлар дүниесіндегі әрбір органды оңыту өсімдік методикалық өндеуді талап етеді. Мысалы, Өзен шаянының ішкі құрылысын оқыту методикасы төмендегідей. Методтары баяндау, әңгіме арқылы жүреді. Мұғалім жаңа материалды түсіндіргенде шаянның ішкі құрылысы жайында баяндап, шаянды таблицадан көрсете тұрып, оны жауын құртымен салыстырады. Оқушылар іші жарылған өзен шаянының препаратын қарап көреді. Мұғалім оқушыларға сұрақтарға жауап қайтаруды ұсынады.

1. Өзен шаяны сыртқы ортадан не алады?

2. Шаян организмінде, қоректік заттар қандай өзгеріске ұшырайды?

3. Шаянның денесіне оттек қалай кіреді?

4. Шаян организміндегі зиянды заттар қандай органдары арқылы қайда шығарылады?

Мұғалім қайтарылған жауаптан соң қорытынды жасайды. Сыртқы ортадан шаянның денесіне оның тіршілігіне қажетті заттардың бәрі енеді. Олардың қорытылуы нәтижесінде қоректік заттар түзіледі де клеткаларға өтеді және сол жерде клетка затында айналады. Клеткалар өседі, көбейеді. Сонымен қатар клеткаларда заттар ыдырап, тіршілік әрекетіне қажетті энергиясын бөліп жатады. Ыдырау процесінін нәтижесінде зиянды заттар түзіледі, организмнен шығарылып тасталады, сөйтіп организммен сыртқы орта арасында үздіксіз зат алмасу болып тұрады. Бұл процесс оның әрбір клеткасынын ішінде жүреді, сондықтан да клетка ішілік зат алмасу делінеді.

Бұл процесті мына схема күйінде көзге елестетуге болады. Мұғалім схеманы тақтаға жазады, ал оқушылар оны дәптерлеріне көшіреді.

Зат алмасу

Сыртқы орта	Организм
Қорек Оттек             Зиянды сұйық заттар Көмір қышқыл газ	Ac қорыту органдары Тыныс алу органдары             Зәр шығару органдары Тьшыс алу органдары	Қан айналу органдары   Дененің клеткалары Қоректік заттардың жылы энергиясын бөле отырып, клетка затына айналуы   Зиянды заттардың түзілуі

 

Класқа: сыртқы ортадан организмге оттек пен қоректік заттар енбесе не болар еді? - деген сұрақ қойылады. Мұғалім зат алмасудың бұзылуынан организм өлді деген қорытынды жасайды. Зат алмасу барлық тірі организмде жүреді. Зат алмасуы болмаса - тіршілік те жоқ, Мұғалім одан әрі шаянның анатомиялық құрылыстарына толығымен тоқталып, қорытынды жасап, оқушылардың білімін пысықтап, сабақты аяқтайды.

III.3. Тән тану. Клетка және оның құрылысы оқыту методикасы

Тәнтану клетка құрылысын зерттейтін ғылым "цитология" деп аталады /ағылшынша: цитос - клетка/ деген мағананы береді. Өсікдіктер мен жануарлардың құрылысын оқығанда олардың денесі өте кішкене микроскоппен қарағанда өте ұсақ сансыз клеткалардан тұратынын көруге болады. Сол сияқты адам денесі көптеген клекалардан тұрады. Клеткалардың көлемі, пішіні белгілі бір мүшелердің қызметіне байланысты. Олардың қызметі сол организмнің тіршілігін сипаттайды.

Өсімдіктер мен жануарлардың клеткасына қарағанда, адам организміндегі клеткалардың құрылысы өте күрделі болады. Сонымен, атап айтсақ адам клеткаларының басты органоидтары: сыртқы қабықша, шырынды сұйықтың - цитоплазма, клеткадағы энергия көзі митохондршілер, негізгі органоид - ядро.

Хромосомалар - тұқым қуалашылық, белгіні сақтап, ұрпаққа беруші органоид - клетка бөлінер алдында хромосомада жіп тәрізді денелер - хромотиндер пайда болады. Адамның денесіндегі клеткаларды 2 топқа бөледі. Дене клеткаларындағы хромосомалар саны 46 болса, жыныс клеткасында 23 хромосома бар. Хромосомалар ата-ананың тұқым қуалайтын қажеттерін ұрпаққа жеткізуші болып саналады.

Цитоплазмадағы заттар үнемі диффуззиялық қозғалыста болады. Сонымен, қоймалжың цитоплазма, органоидтар клеткаға жиналып, қозғалу нәтижесінде ядро деп цитоплазма арасында заттар алмасады. Рибосомалар - нағыз денешік, онда ақуыз және рибонуклеин қышқылы /РНК/ болады. Лезосомалар, нерв клеткаларында қажетсіз улы және тіршілігін жойған клеткаларды сіңіру арқылы ортаны тазартып, клеткалардың одан әрі тіршілік етуіне жағдай туғызады. Ал, клетка құрылысы тақырыбына сабақ беру және өңдеу методикасы екі варианттан тұрады.

І – вариант.

Сабақтың мақсаты адам денесінің клеткасы туралы жануарлар мен өсімдіктер клеткасымен салыстыру арқылы нақтылы түсінік беру, оның құрылысы жөніндегі ұғымды қалыптастыру.

Құрал-жабдықтар: Демонстрациялық материал "Жапырақтың көлденең кесіндісі, "Микроскоппен қарағандағы жануар клеткасының құрылысы", таблицалары, түсті борлар /мел/.

Үлестіріліп берілетің материалдар: микроскоптар, тақтайшаға салынған шыны таяқша немесе қалақша, сиямен немесе иодпен боялған физилогиялық ерітінді, зат және жабын әйнегі: марганец қышқыл калий ерітіндісі.

Сабақтың жоспар

1. Жаңа материалды түсіндіру және қайталау.	Мұғалімнің баяндауы
Өсімдік клеткасының құрылысы Жануар клеткасының құрылысы	Таблица бойынша оқушының баяндауы Өз бетінше орындайтын лабораториялық жұмыс
Жануар және өсімдік клеткаларының құрылысын салыстыру Электрондық микроскоппен көрсетілген адам денесі кдеткасаның құрылысы 2. Бекіту және қорытынды	Әңгіме Клетка құрылысының схемасын  демонстрациялау және мұғалімін:  баяндауы. Әңгіме.

 

Сабақтың барысы

Мұғалім сабақтың басында Роберт Гуктың алғашқы жүргізген зерттеу жұмыстары туралы баяндайды, ол микроскоппен тығыннан "ұяларды" көріп, оны "клеткалар" деп атаған, неміс ғалымдарның оны әрі қарай қарай зерттеп /Шлайден мен Шванның/ кез келген өсімдікпен жануардың денесі клеткалардан тұратынын дәлелдегендері жөнінде айтады және оқушыларға осы зерттеулердің негізінде қорытынды шығаруға болады деген сұрақтар қояды. Мұғалім бұл ашылған жаңалықтың, барлық тірі организмнің құрылысының бір екендігін анықтауға мүмкіндік берудегі маңызын атап айтады. Оқушылар өсімдіктер клетка құрылусын еске түсіріп, олардың барлық бөліктерін атап, таблицадан көрсетеді. Осыдан кейін мұғалім сабақтың негізгі тану мақсатын - адам денесі клеткаларының құрылысын оқуды айқындайды. Адам организмдер клеткалардан тұратындығын айтып түсіндіреді. Клеткалардың үлкендігі мен пішіні атқаратын қызметтеріне байланысты екендігіне ерекше көңіл аударады. Мұғалім таблицадан адам денесінің әр түрлі клеткаларын көрсетеді, ал өз беттерінше істейтін жұмыстың алдында, ауыз қуысының бір-екі эпителий клеткасының схемасын тақтаға жазып, оқушыларға көрсетеді және ұртының ішінен сілекейді қалай алып, препаратты қалай дайындауды оқушыларға демонстрациялайды.

Мұғалім, кейбір оқушылардың не көріп, cypeтті қалай салып отырғанын тексереді, олардың назарын клетканың пішініне, түсіне, цитоплазманың тығыздалған қабаты болып саналатын өте жұқа қабығына аудартады. Клетканың негізгі бөліктері анық көpiнуі үшін оқушылар препараттаы сия немесе иод ерітіндісімен бояйды.

Жұмысқа 15 минут уақыт кетеді, содан кейін мұғалім оқушыларға адамның клеткасын амебаның, жасыл жапырақтың клеткаларымен салыстырып, ұқсастық және айырмашылығын көрсетіңдер дейді. Осыдан кейін оқушылар электрондық микроскоппен көрінетін жануар клеткасының құрылысын оқып бөледі.

Мұғалім материалды таблица бойыниа, эпидиоскоп арқылы көрсететін схема бойынша түсіндіреді, мемесе ол баяндау кезінде түсті бормен суретін сызады. Сыртқы жұқа мембранасына ядро қабығының саңлауларына, ядроның цитоплазмамен және цитоплазманың қоршаған ортамен өзара байланыстылығына көңіл аудартады. Ядро жөнінде айтқанда жануарлардың немесе өсімдіктердің әрбір түpi үшін хромосомолардың саны тұрақты екендігіне көңіл аудартады және олардың тұқым қуалаушылық белгілерінің ұрпақтан ұрпаққа берілудегі маңызы жөнінде қысқаша хабарлайды. Адам клеткасында хромосомолардың жетіспеуі немесе біреуінің болса да артық болуы ұрпаққа берілетін зілді ауруға шалдықтырады.

Клетканың тіршілігіндегі ядроның маңызы туралы мәселені қамтуға байланысты, бір амебаның ядросын алып тастап, оған екінші амебаның ядросын ендіру операциясын айтуға болады. Осындай операцияның нәтижесінде алынған гибридтің ұрпағы, ядросын алған амебаға ұқсағандығы анықталынды. Бұл факт тұқым қуалау белгілерінің ұрпақтан ұрпаққа берілуінде негізгі ролді ядроның атқаратындығын дәлелдейді.

Бұл сабақта органоидтар оның қызметі туралы өте қысқа мәлімет беріледі, мысалы: митохондрия клетканың тіршілігі үшін энергия беретін күш, рибосомалар микроокопиялық - белок фабрикасы, лизосомолар - клетканың ас қорыту оргоноидтары. Оқушылардың шет тіліндегі терминдерді дұрыс түсінулері үшін, мұғалім, міндетті түрде оны қазақ тіліне аударады: митохондрия - /«митос – жіп, «хондрио» - дән; лизосомалар – «лизос» - ерітемін, «сома» - дене, хромосома - боялғыш дене.

Мұғалім клетканың құрылысы туралы сабақтар бойынша мына сұрақтар арқылы, оқушыларды негізгі қорытындыға келтіреді: адам денесінің клеткасы неге ұқсайды? Олардың мөлшері қандай? Олардың құрылысы қандай болады? Клетканың негізгі бөліктерін көрсетіңдер. Клеткада қандай органдар болады және олар қандай қызмет атқарады? Heгe клетканы біртұтас бүтін деп атаймыз?

Егер оқушы соңғы сұраққа жауап қайтаруға қиналса, мұғалім ғалымдардың амебаға жасаған реттеу жұмыстары туралы айтып береді. Олар клеткадан ядроны алып тастағанда клетка тіршлігін жойған, цитоплазманы жойған кезде клетка өлген. Демек, клетка біртұтас бүтін болып табылады. Оқушылар қорытынды шығарады, клефкалар өте кішкене, бірақ маңыздары бірдей, олардың әрқайсысы өздеріне тән жұмыстарды орындайды.

Үйге тапсырма. "Клетка, оның құрылысы және көбеюі” деген тақырыпты оқып келу.

«Клетка құрылысы» тақырыбына сабақ

II - вариант.

Құрал – жабдықтар. Демонстрациялық материал: ауыз қуысының эпителий клеткасынан жасалған препараттар мен 3 микроскоп, таблицалар, "Жануарлар организмінің клеткалық құрылысы фильмі. Лабораториялық жұмыстың орнына жануарлар организмінің клеткалы құрылысы" фильмінің бірінші бөлімін көрсетуге болады және сабақтың соңында оқушыларды мұғалімнің столына шақырып, дайындалынып қойылған препараты бар 2-3 микроскоптан ауыз қуысының эпителий клеткаларын көрсету.

Мұғалім фильмді көрсетудің алдында оқушыларға, жануарлар клеткасының құрылысына көңіл аударыңдар және оларды жасыл өсімдік клеткаларының құрылысымен салыстырыңдар деп тапсырма береді. Оқушылар мұғалімінің күні бұрын тақтаға жазып қойған мына сұрақтарын оқып шығады: жануарлар мен өсімдік клеткаларының ұқсастығы неде? Олар нені керсетеді? Олардың айырмашылығы неде? Жануарлар клеткасы құрылысының суретін дәптерлеріңе салыңдар. Оқушылар фильмді көріп болған соң, тапсырманы орындайды. Фильм болмаған жағдайда бұл жұмысты оқулықты cypeттepiмен және таблица бойьиша өткізуге болады. Мұғалім оқушыларға адам ауыз қуысының клеткасына жасалған препаратты көрсетіп, материалда қазіргі дәрежеде, талапқа сай түсіндіру кешеді.

 

ІІІ. 4. Тіршіліктану пәні бойынша клетканың химиялық құрамына методикалық өңдеу

 

Тіршіліктану пәні бойынша 10 сыныпта цитология негіздері клетканың химиялық құрылысы тарауына екі сағат берілген, аптасына 1 сағаттан берілген. Тіршліктанудың жаңа өңделгені бойынша. Немістің ойшылы И.В.Гете "Табиғат өз бейнесін көру үшін адамды жаратты" деген. Тіршіліктану оқушығының авторлары тіршіліктің ғылыми сырына тереңірек үңіліп, мүмкіндігінше оның қазіргі соңғы жаңалықтарымен ұштастырып, тәуелсіз еліміздің ұрпақтарын сусындату мақсатын көздеді. Оқулықтың құрылымы мынандай: Жасушаның химиялық құрамы мен құрылысы - зат айналым - көбеюі мен дамуы - тұқым қуалаудың ролі, генетика мен селекция бөлімі эволюциялық даму - экология мен биосфера - ғылыми техникалық прогресс. "Тіршіліктану" оқулығының бірінші басылымында көптеген кемшіліктердің кеткендігін ескеріліп, 1996 жылы екінші басылымы, цитология бөлімі күрделі өңдеуден өтті. Тіршілік иелерінің химиялық құрылысы тақырыбында жасушаны атомдық және молекулалық деңгейде талқылап, су молекуласының тіршілік көзі, әсіресе, жасушадағы зат айналымы әрекеттеріндегі ролін түсіндіру мақсатында, оның қасиеттеріне көбірек тоқталған. Органикалық қосылыстар туралы білім 10 сыныпта химия пәнінен бірінші берілетіндігі ескеріліп, ол қосылыстардың анықтамасы және органикалық заттардың қаңқасын құрайтын көміртегі атомдарының байланысты тізбектері берілді. Бұдан бұрынғы аударма оқулықтар /жалпы биология/ ақуыздың макромолекула және полимер молекула екенін дәлелдейтін материалдармен шектелген, ал жаңадан жазылған төл оқулық авторлары ақуыз молекуласының ашылуын ғылыми тұрғыдан түсіндіру мақсатында оның ашылу тарихы, молекула құрамына 20 амин қышқылының кіру себептері мен оның химиялық, физикалық және рентген құрылымдық әдіспен зерттеу тәсілдері туралы деректер берілген. Оқулықтың екінші басылымында бұл материалдар едәуір ықшамдалынған. ДНК-ның екі еселенуін дәлелдеуде М.Н. Мейсельсон мен Ф.Сталь үш болжамы ұсынылған;