Экологиялық бақылау және қоршаған орта мен табиғи ресурстардың мониторингі

 

Өнімге деген сұраныс  төмендеуі және әлемдік экономикалық дағдарыс (2010 жылы 2.3 млн.тонна) кезеңдерін (2008-2010 жылдар) қоспағанда, 2005 жылдан бері стационарлық көздерден атмосфералық ауаға таралған зиянды заттардың  мөлшері (2,9 млн.тонна) 2005 жылдан бері төмендемей келеді. Қалалардың атмосфералық ауасындағы зиянды заттардың мөлшері аса  жоғары деңгейде қалып отыр. Ластанған  қалаларға 12 қала, жоғары деңгейде ластанған  қалаларға 8 қала жатқызылған. Шығарындылардың  көп таралуына  ластау көздерінің ауаны тазартатын құрылғылармен  жеткілікті дәрежеде жарақталмағаны, құрылғымен жарақталған көздердің  үлес салмағының төмендегені, 6-7% деңгейінде екені себеп болып отыр.

Экологиялық ахуалды қолдағы  автокөліктердің 80,8%-ын құрайтын ескі автоавтомашиналар паркінің (10 жыл  бұрын шығарылған) техникалық жай-күйі қиындатып отыр. Олардың 99%-ы сапасы Еуростандартқа сәйкес келмейтін бензинмен  жұмыс істейді. 10 жылдан астам уақыттан бері пайдаланылып жүрген автокөліктер жаңа экологиялық талаптардың қолданылу  аясына жатпайды. Аталмыш машиналар  өзіндік құнын толығымен өтеп, тозғанша жұмыс істейді. Сөйтіп, ауаны  ластауды жалғастыра береді. Үкіметтің  қабылдаған шешімдерінің кешенді болмауына (үлестік шығарындылар мен отын бойынша  Еуро стандарттарды енгізу мерзімдері үйлестірілмеген) байланысты, 3-экологиялық  кезеңнің стандарттарын нақты енгізу кешіктіріліп отыр. Бұл ретте 3-экологиялық  кезеңнің стандарттарының нақты  талабы қолданысқа енгізілген кезден бастап қазіргі автопарктің тек 20%-ына ғана қолданылатынын ескерген жөн.

«Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» Қазақстан Республикасының  қолданыстағы кодексінің 246-247 баптары (шығарылған қалдықтарында ластағыш заттардың болуы нормативтен  асып кететін автомотокөліктер мен  басқа да жылжымалы құралдарды пайдалану  кезіндегі жауаптылық) оларды іске асырудың айқын тетігінің болмауына  байланысты тәжірибеде қолданылмайды.

Жыл сайын су объектілеріне  шамамен 2,5 млн. тонна мөлшерінде өнеркәсіп  қалдықтары төгіліп, олар судың үстіңгі  қабатын ластап, халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету проблемасын  шиеленістіріп отыр. «Таза» санатынан  «шамалы ластанған» (4 өзен, Марқакөл көлі), «шамалы ластанған» санатынан  «ластанған» (2 өзен, Балқаш көлі, Кеңгір су қоймасы), «ластанған» санатынан  «өте лас» (Билікөл көлі) санатына  өтуіне байланысты су объектілерінің жай-күйі нашарлауда.

Сарқынды сулардың ластануы елді мекендердің кәріз тазалау  құрылыстарымен төмен дәрежеде жарақтандырылғандығынан (елді мекендердің 4,2%-ы), табиғат қорғау объектілерінің негізгі қорларының жоғары дәрежеде тозуынан (суды жинау, тазалау бөлу кезінде 65,2%-ға дейін) туындап  отыр. Сумен жабдықтау объектілері 20 жылдан астам уақыт бұрын пайдалануға  беріліп жөнделгенгендіктен, су құбыры құрылыстарының апаттарына жол берілуде (2010 жылы 25896 апат болған). Коммуникация желілерінің  2/3-ке жуығы күрделі  жөндеу жүргізуді немесе толығымен  ауыстыруды талап етеді.

Министрлікке бөлінген бюджет қаражатының пайдаланылу тиімділігін  бақылаудың нәтижелері бойынша табиғат  қорғау объектілерін салуға және қайта  жаңартуға бөлінген республикалық  маңызы бар нысаналы трансферттердің  тиімді игерілуін қамтамасыз ету  саласында жүйелі проблемаларды  шешуге жеткілікті көңіл бөлінбей отырғаны анықталды. Су тазалау құрылыстарын салу мен қайта жаңарту техникалық-экономикалық негіздемесіз жүргізілген. Жергілікті атқарушы органдар мердігерлерге орындалмаған жұмыс көлемдері үшін төлем жүргізген. Өңірлердегі жекелеген тапсырыс берушілер сапасыз жұмыстарды қабылдап алып, табиғат қорғау объектілерін салу және қайта жаңарту үшін бастапқы бекітілген сомалардың көтерілуіне  жол берген. Жұмыс істемей тұрған тазалау құрылыс объектілері  тіркелді. 

Өндіріс пен тұтыну қалдықтарының  жинақталған көлемдері өсуде, бұл  ретте кәдеге асырылған қалдықтардың үлесі 20% деңгейінде өзгермей қалып  отыр. Өндірістік кәсіпорындар кәдеге асыру көлемдерін бірнеше есеге  асып кететін өндіріс қалдықтарының  көбеюіне жол беруде. 2010 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша, республика аумағында 43 млрд. тоннадан астам өнеркәсіптік қалдықтар орналасқан, соның 587,8 млн. тоннасы улы қалдықтардың үлесінде. Өндірістік және тұрмыстық қалдықтарды  кәдеге асыру деңгейі 60%-ға жететін  шетелдердегі тәжірибе қолданылмайды.         

Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі  уәкілетті орган тиісті деңгейде қамтамасыз етпегендіктен, ластану  деңгейі тыныс алу мүшелері ауруларының (2010 жылы 6,9%-ға), қатерлі ісік ауруларының (0,3%-ға), кәсіби патологияның (1,8 есеге) артуына себеп болуда.

Уәкілетті орган алдын  алу шараларын және ластағыш заттарды уақтылы жоюды қолдана отырып, қоршаған ортаны ластану деңгейін бағалау  бойынша жүйелі шаралар қолданбауда.

Елді мекендерде стихиялық  қоқыстар пайда болуына әкеп соғатын  қалдықтарды жинау мен шығару жөнінде жеткілікті инфрақұрылым жасалмаған.

Қолданыстағы қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнама экологиялық  ахуалдың нашарлауына қарсы іс-қимыл  жасауға жәрдемдеспеуде және қоршаған ортаға эмиссияға рұқсат құжаттары  мен ставкалар мөлшерлерінің  төлемдері бойынша түбегейлі  қайта қарауды талап етеді.

Өңірлердегі жергілікті атқарушы органдар мен экология департаменттері  жеткілікті дәрежеде жұмыс істемегендіктен, кәсіпорындар мен ұйымдардың экология заңнамасын сақтамау бұзушылықтары  артып келеді (2009 жылмен салыстырғанда 2010 жылы 9,8%-ға өскен).  

Ұсынымдар мен ұсыныстар 

 

Қазақстан Республикасы Үкіметінің: 

 

Өндіріс пен тұтыну қалдықтарын  көму, сондай-ақ қоқысты терең сұрыптау және оны сол жерде қайта өңдеу  бойынша кешенді мамандандырылған бағдарлама әзірлеуі;

Республика аумағында  өндіріс пен тұтыну қалдықтарын, соның ішінде оларды уақтылы көмуді қысқартуды қамтамасыз ететін ең жаңа, экологиялық тұрғыдан қауіпсіз техника  мен технологияларды енгізу үшін табиғат пайдаланушыларды ынталандыру  тетіктерін әзірлеуі;

2014 жылға дейін (Еуро 3 стандарттарын қолданысқа енгізгенге  дейін) ескі автокөліктердің паркін  жаңарту жөнінде, соның ішінде  Үдемелі индустриялық-инновациялық  дамудың 2010-2014 жылдарға арналған  бағдарламасын іске асыру аясында  кешенді шара қолдануы; ескі автокөліктерді  кәдеге жарату туралы арнайы  бағдарлама әзірлеуі, қоршаған ортаны  ластағаны үшін көлік құралына  арналған төлемақы енгізуі;

Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі  уәкілетті мемлекеттік органға  қоршаған ортаны ластағаны үшін түсетін  төлемдерді және қоршаған ортаны қорғауды қаржыландыруға арналған инспекция  қызметінен түскен қаражатты толық  көлемінде міндетті түрде қайта  бөлу бойынша жергілікті атқарушы органдарды бақылау функциясын бере отырып, нормативтік  құқықтық актілерге өзгерістер енгізуі; бұл ретте есептеулері бойынша  бірыңғай әдіснамалық көзқарас ұстана отырып, өңірлердегі төлемдер бойынша  ставкалардың мөлшерлерін түбегейлі  қайта қарауы;

Қоршаған ортаға эмиссияға  жобалау материалдарының мемлекеттік  экологиялық сараптамадан өту мерзімдерін  қысқарту мақсатында қоршаған ортаға эмиссияға экологиялық рұқсат алу  тетігін жетілдіруі, бұл ретте  қылмыстық кодекспен және табиғат  қорғау заңнамасымен реттелетін экологиялық  қылмысы үшін жауапкершілігін қатайтуы;

Жоғарыда жазылған ұсынымдарды  ескере отырып, Министрліктің 2011-2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспарының және 2010-2014 жылдарға арналған «Жасыл даму»  салалық бағдарламасының негізгі  көрсеткіштерін қайта қарауы қажет.

Қосымша 1 

 

Қазақстан Республикасы елді мекендері ауасындағы жеке қоспалардың  рұқсат етілген шекті шоғырланулары  мәні 

 

Қоспаның атауы 

 

РШШ мәні, мг/м3 

 

Қауіптілік 

 

тобы 

 

 

  

 

бір реттік максималды 

 

 

  

 

орташа тәуліктік 

 

Көміртегі оксиды 

 

5,0 

 

3 

 

4 

 

Азот оксиды 

 

0,4 

 

0,06 

 

3 

 

Азот диоксиды 

 

0,085 

 

0,04 

 

2 

 

Өлшенген заттар 

 

0,5 

 

0,15 

 

3 

 

Фенол 

 

0,01 

 

0,003 

 

2 

 

Формальдегид 

 

0,035 

 

0,003 

 

2 

 

Қорғасын 

 

0,001 

 

0,0003 

 

1 

 

Аммиак 

 

0,2 

 

0,04 

 

4 

 

Күкірт диоксиды 

 

0,5 

 

0,05 

 

3 

 

Күкіртті сутек 

 

0,008 

 

- 

 

2 

 

Хлор 

 

0,1 

 

0,03 

 

2 

 

Фторлы сутек 

 

0,02 

 

0,005 

 

2 

 

Озон 

 

0,16 

 

0,03 

 

1 

 

Хлорлы сутек 

 

0,2 

 

0,1 

 

2 

 

Хром (VI) 

 

- 

 

0,0015 

 

1 

 

Кадмий 

 

 

  

 

0,0003 

 

1 

 

Күшән 

 

 

  

 

0,003 

 

2 

 

Хром 

 

 

  

 

0,0015 

 

1 

 

Мыс 

 

 

  

 

0,002 

 

2 

 

* Санитариялық-эпидемиологиялық  ережелер мен нормалар: «Атмосфералық  ауаға қойылатын санитариялық-эпидемиологиялық  талаптар», 2004 ж. 18.08, №629 

 

Қосымша 2 

 

Гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша жер үсті сулар сапасының  жағдайы  

 

Су объектісінің 

 

 

 атауы 

 

(әкім. облыс) 

 

Судың ластану индексі (СЛИ) – су сапасының сипаттамасы  

 

РШК-нан асатын, 2010 жылдағы  ластағыш заттардың құрамы  

 

2009 жыл 

 

2010 жыл 

 

Ингредиенттер 

 

Орта шоғырлану, мг/л 

 

РШК-ның асу еселігі 

 

Ертіс өз. 

 

(ШҚО) 

 

1,01 (3 кл.) 

 

шамалы ластанған 

 

1,01 (3 кл.) 

 

шамалы ластанған 

 

Жалпы темір 

 

Мыс (2+) 

 

 

  

 

0,22 

 

0,0016 

 

 

  

 

2,2 

 

1,6 

 

 

  

 

Ертіс өз. 

 

(Павлодар облысы) 

 

0,88 (2 кл.) 

 

таза 

 

0,77 (2 кл.) 

 

таза 

 

Мыс (2+) 

 

 

  

 

0,0018 

 

1,8 

 

Қара Ертіс өз. 

 

(ШҚО) 

 

0,66 (2 кл.) 

 

таза 

 

0,73 (2 кл.) 

 

таза 

 

- 

 

- 

 

- 

 

Бұқтырма өз. 

 

(ШҚО) 

 

0,95 (2 кл.) 

 

таза 

 

0,91 (2 кл.) 

 

таза 

 

Жалпы темір 

 

Мыс (2+) 

 

0,19 

 

0,0016 

 

1,9 

 

1,6 

 

Брекса өз. 

 

(ШҚО) 

 

 

  

 

3,69 (4 кл.) 

 

ластанған 

 

2,75(4 кл.) 

 

ластанған 

 

Мырыш 

 

Мыс (2+) 

 

Жалпы темір 

 

Марганец 

 

0,065 

 

0,0044 

 

0,31 

 

0,014 

 

6,5 

 

4,4 

 

3,1 

 

1,4 

 

Тұнық өз. 

 

(ШҚО) 

 

 

  

 

5,05 (5 кл.) 

 

лас 

 

4,77 (5 кл.) 

 

лас 

 

Мырыш 

 

Мыс (2+) 

 

Жалпы темір 

 

Тұзды аммоний 

 

0,1778 

 

0,0048 

 

0,24 

 

1,14 

 

17,8 

 

4,8 

 

2,4 

 

2,3 

 

Үлбі өз. 

 

(ШҚО)