Адам ресурстарының тұрақты дамуын басқару

ӘОЖ 338.45 (574.42)                                                   Қолжазба құқығында

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

СҮЙЕУБАЕВА  САЛТАНАТ НҰРБОЛСЫНҚЫЗЫ

 

 

 

 

Адам ресурстарының  тұрақты дамуын басқару

  (Шығыс Қазақстан облысы материалдары негізінде)

 

 

 

08.00.05 – Экономика және халық шаруашылығын басқару

(қызмет салалары мен аялары бойынша)

 

 

 

Экономика ғылымдарының кандидаты

ғылыми дәрежесін алу  үшін дайындалған диссертацияның

Авторефераты

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

 

Жұмыс Шәкәрім атындағы Семей  мемлекеттік университетінде орындалған

 

 

 

Ғылыми жетекшісі:	экономика ғылымдарының докторы,                                профессор Әділов Ж.М.
Ресми оппоненттері:	экономика ғылымдарының докторы,                                профессор Сансызбаева Х.Н.   экономика ғылымдарының кандидаты,  доцент Брімбетова Н.Ж.
Жетекші ұйым:	«Тұран» Университеті

 

 

 

 

 

Қорғау 2010 жылдың 27 қыркүйегінде сағат 14.00-де Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті жанындағы Д 14.63.07 докторлық диссертацияларды қорғау жөніндегі диссертациялық кенесінде өтеді

Мекен-жайы: 050010, Алматы қ., Қазыбек би көш., 28, 31 дәрісхана.

 

 

 

 

 

Диссертациямен Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің кітапханасында танысуға болады.

 

 

 

Автореферат 2010 жылдың «___» тамызында таратылды.

 

 

 

 

 

Диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы,

э.ғ.д., профессор                                                                 Ә. Н. Дәуренбекова

 

КІРІСПЕ

 

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылға арналған Жолдауында көзделгендей, Қазақстанның тұрақты дамуы және әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену бойынша міндеттерді жүзеге асыру отандық экономиканы жетілдіруге негізделуі керек. Президент елдің дамуы барлық қазақстандықтардың білім деңгейіне, әл-ауқатына, әлеуметтік және табиғи жағдайына тікелей байланысты екенін атап көрсетеді. Сонымен, экономикалық өсудің нақты факторы және ұлттық байлықтың ерекше буыны болып табылатын адам ресурстарын дамыту мен қалыптастыру ерекше маңызға ие.

Соңғы жылдары байқалып отырған  ғаламдық экономикалық дағдарыстық құбылыстар көптеген адамдардың экономикалық мүдделерін қозғады, олардың тікелей материалдық әл-ауқаттарына, тұтыну деңгейіне және өмір сүру дәрежесіне, еңбектік белсенділіктеріне және әлеуметтік жағдайларына әсерін тигізді.  Қазақстанның дағдарыс жағдайынан шығуы және оның алдағы уақытта сәтті дамуы өңірлердің қайта құрылуы арқылы жүзеге асырылатыны айқындалып отыр. Әлеуметтік-экономикалық саясатты жүзеге асыру ауыртпашылығының орталығы өңірлер мен қалаларға ауысты, олар жаңа тұрақты дамуға көшу мәселесін шешуде маңызды рөлге ие болуы тиіс. Ал өңірлердің тұрақты дамуы өз кезегінде өндірістің негізгі факторларын жүзеге асыру есебінен ғана қамтамасыз етіле алмайды, ол қазақстандық қоғамның құндылықтарын қалыптастыру және дамытуға жағымды серпін енгізе алатын білімдер мен жаңа технологиялардың, адам ресурстарын қалыптастыру және қолдану негізінде жүзеге асырылады. Себебі адам ресурстарының өндірістік үдеріске қатысу дәрежесі кез келген мемлекеттің дүниежүзілік экономикада оның мүмкіндігі мен рөлін анықтайтын бәсекеге қабілеттілігінің маңызды факторы болып табылады. Яғни, бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық және аймақтық даму, халықтың өмір сүру деңгейі және жұмыспен қамту мәселелері маңызды болып табылады.

Сондықтан ұлттық экономиканы дамытудың стратегиялық бағдарламаларын жүзеге асыру әлеуметтік-экономикалық үдерістерді мемлекеттік реттеуді түпкілікті жақсартуды, ең алдымен адам ресурстарын басқару саласындағы мемлекеттік басқарудың әдістері мен нысандарын жетілдіруді көздейді. Осы уақытқа дейін адам ресурстарының дамуын басқару үдерістеріне қатысты мәселелелерге теоретиктер мен практиктер тарапынан тиісті деңгейде назар аударылмай келді. Көбінесе адам ресурстарын дамытуды басқару емес, адам ресурстарының ұдайы өндірісі мен оларды қолдану мәселелері қаралып келген. Бірақ экономикалық өсу жаңа сапалы жұмыс күшін қалыптастырумен байланысты көптеген міндеттердің шешілуін мақсат етті. Бұл атаулы мәселеге терең ғылыми зерттеу жүргізуді, адам ресурстарының тұрақты дамуын басқару жүйесін жетілдіру бойынша теориялық-тәжірибелік ұсыныстарды жасауды талап етеді. Соған орай диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі заманауи экономикаға тән жаңа сапалық деңгейде көтерілген мәселелерді шешу мақсатында адам ресурстарының тұрақты дамуын басқару жүйесін жетілдіру жолдарын қалыптастыру қажеттілігінде болып отыр.

Тақырыптың  зерттелу дәрежесі. Әлеуметтік-экономикалық жүйеде адамның маңызы мен алатын орнын зерделеу экономика ғылымында ұзақ уақыт зерттелетін өзекті мәселелердің қатарына жатады.

Зерттеудің теориялық  негіздеріне адам ресурстарының  дамуы мен қалыптасуының бастапқы шарттары көрсетілген шетел ғалым-классиктерінің еңбектері келтірілген: А. Смит, К. Маркс, К. Макконелл, С. Брю, Г. Беккер,      П. Самуэльсон, Т. Шульц, Л. Турроу және тағы басқа ғалымдарды атауға болады. А. Льюистің, С. Кузнецтің, Р. Солоудың, К. Эрроудың, Е. Фелпстың еңбектерінде адам капиталының экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі рөлі қарастырылған.

Аймақтық  деңгейде адам ресурстарын басқарудың теориялық және әдістемелік негіздері А.Я. Кибанов, П. Солодух, С.А. Капелюшников,               Е.В. Тишин,  Д.В. Нестерова,  С.А. Курганский, В.И. Марценкевич сынды ресейлік ғалым-экономистердің еңбектерінде қарастырылады.

Сонымен қатар адам ресурстарын дамыту мәселелерін зерттеуге отандық экономика ғылымдарының өкілдері де маңызды үлестерін қосқан. XX ғасырда ұзақ уақыт бойы отандық ғалымдардың ғылыми зерттеулерінде қоғамның еңбек әлеуетін тиімді пайдалануды арттыру және еңбек қатынастарын оңтайландыру шарттарын қалыптастыруға, еңбек нарығын дамыту мен жұмыссыздықтың алдын алу мәселелерін зерттеуге көп артықшылықтар берілген. Оларға            С.Х. Берешев, Б.Л. Тәтібеков, М.К. Мелдаханова, А.Г. Мұхамеджанова,         Х.Н. Сансызбаева, Ю.В. Баталов, М.Д. Мәмедсүпиев сияқты ғалымдардың жүргізген ғылыми зерттеулері арналған.

Тұрақты даму, экономикалық өсу, халықтың әл-ауқатын жоғарылату және аймақтық әлеуметтік-экономикалық саясаттың жалпы теориялық және әдістемелік мәселелері төңірегіндегі баға жетпес экономикалық зерттеулер     Н.Қ. Мамыровтың, А.К. Қошановтың, О. Сәбденнің,  О. Баймұратовтың,     Ж.М. Әділовтың, Р.А. Алшановтың, А.Н. Саханованың, Т.М. Рогачеваның,                                            Ж.Я. Әубәкірованың, Қ.Қ. Құрманәлиевтің, Н.Ж. Брімбетованың қаламдарынан туды.

Әлеуметтік-экономикалық саясаттың жаңа жолдарын табу мен  зерделеуде, адам ресурстарын басқару және тұрғындардың өмір сүруінің сапасы мен деңгейін зерттеу жөніндегі отандық және шетел ғалымдарының еңбектерін жоғары бағалай отырып, аталған мәселелер үнемі өзгеріп тұратындықтан, оларды толық зерттелмеген деуге болады. Адам ресурстарын басқарудың аймақтық аспектілерін зерттеудің жеткіліксіздігі және олардың даму деңгейін бағалаудың бірыңғай әдістемелік жолдардың жоқтығы, сонымен қатар адам ресурстарын дамыту мен сақтауға бағытталған басқарудың жаңа аймақтық жүйесін қалыптастырудың объективті қажеттілігі диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдауға негіз болып, мақсаты мен міндеттерін айқындайды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты – адам ресурстарының тұрақты дамуын қамтамасыз ету басымдықтарын анықтаудың теориялық-тәжірибелік негіздерін жасау және оларды басқару жүйесін жетілдіру бойынша нақты ұсыныстар әзірлеу.

Қойылған мақсатты жүзеге асыру зерттеу жұмысының төмендегі өзара байланысты міндеттерін шешу арқылы қамтамасыз етіледі:

- адам ресурстарының  дамуын басқару аясындағы отандық  және шетелдік ғалымдардың көзқарастарының теориялық және тәжірибелік негіздерінің мазмұнын зерттеу;

- «адам ресурстары»  терминін нақтылау, «адам ресурстарының тұрақты дамуы» және «адам ресурстарының тұрақты дамуын басқару» түсініктеріне авторлық тұрғыда анықтама беру;

- адам ресурстарының  даму жағдайын бағалаудың қолданыстағы  әдістемелік негіздерін зерттеу арқылы авторлық әдіснамалық жолдарын ұсыну және мақсаттылығын негіздеу;

- автордың ұсынылған көрсеткіштерінің кеңейтілген жүйесі негізінде  Шығыс Қазақстан өңіріндегі адам ресурстарының даму деңгейін бағалау;

- жалпы өңірлік өнім көлемінің өзгеруі адам ресурстарын дамытуды қаржыландыру көлеміне тәуелділігін анықтау;

 - мезодеңгейде адам ресурстарының тұрақты дамуын қамтамасыз етудің басым бағыттарын айқындау;

 - аймақ деңгейінде адам ресурстарының тұрақты дамуын басқару жүйесін жетілдіру және оны жүзеге асыру жөнінде ғылыми негізделген ұсыныстар жасау.

Зерттеу пәні ретінде адам ресурстарын дамытуды басқару үдерісінде туындайтын ұйымдастырушылық-басқарушылық және экономикалық қатынастар зерттеледі.

Зерттеу объектісі болып зерттелінетін аймақтың адам ресурстары болып табылады.

Зерттеудің  теориялық және әдіснамалық негізін адам ресурстарын басқару теориясы және тұрақты-экономикалық дамуды қамтамасыз ету бойынша қазіргі заманғы отандық және шетелдік ғалымдар мен мамандардың  іргелі және қолданбалы зерттеулері, нарықтық экономика классиктерінің ғылыми еңбектері құрайды.

Зерттеу барысында қол жеткізілген қорытындылар мен ұсыныстар дәлдігін қамтамасыз ететін аналитикалық негіз ретінде Қазақстан Республикасының заңнамалық және нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің және Шығыс Қазақстан облысының Статистика департаментінің ресми мәліметтері, ҚР Президентінің жарлықтары мен бағдарламалары, әр түрлі министрліктер мен ведомстволардың құжаттары, Біріккен Ұлттар Ұйымының және адамзат дамуының мәселелерін зерттейтін басқа да Халықаралық ұйымдардың ғаламтор желісіндегі ресми сайттарынан алынған мәліметтері, мерзімдік баспасөз материалдары қолданылды.

Жұмыста әдістемелік  құралдар ретінде жүйелілік әдіс қағидалары, экономикалық, статистикалық және корреляциялық-регрессиялық талдау, болжау, сараптамалық бағалау әдістері пайдаланылды.

Зерттеудің  ғылыми жаңалығы. Зерттеу барысында жұмыстың жаңалығын анықтайтын келесі нәтижелер алынды:

- адам ресурстарын  басқару мәселесі бойынша ғалымдардың көзқарастарын зерттеу мен жүйелеу негізінде «адам ресурстарының тұрақты дамуы», «адам ресурстарының тұрақты дамуын басқару» жаңа терминдері ұсынылды және олардың анықтамасы мен мазмұны берілді;

- кеңейтілген  көрсеткіштер жүйесі негізінде  мезодеңгейде адам ресурстарының даму деңгейіне кешенді бағалау жүргізілді;

- адам ресурстарының  даму деңгейін кешенді талдау  нәтижесінде  оларды дамытудың  басым бағыттары анықталып,  жүзеге асыру жолдары көрсетілді;

- Шығыс Қазақстан  облысының жалпы өңірлік өнім көлемінің адам ресурстарының тұрақты дамуын қаржыландыру көлемінің өзгеруіне тәуелділігін анықтаудың экономикалық-математикалық үлгісі жасалды;

- адам ресурстарының  тұрақты дамуын басқарудың жетілдірілген жүйесі және оны қамтамасыз етуші институционалдық тетігі ұсынылды.

Қорғауға шығарылатын  негізгі тұжырымдар:

- «адам ресурстарының тұрақты дамуы» және «адам ресурстарының тұрақты дамуын басқару» түсініктеріне берілген авторлық анықтамалары;

- мезодеңгейде адам  ресурстарының даму деңгейін  бағалаудың кеңейтілген көрсеткіштер жүйесі;

- Шығыс Қазақстан  облысының адам ресурстарының  даму деңгейін ғылыми негізделген  бағалау нәтижелері;

- аймақтың жалпы өңірлік өнім көлемінің өзгеруінің адам ресурстарын тұрақты дамытуды қаржыландыру көлеміне тәуелділігін сипаттайтын экономикалық- математикалық үлгісі;

- адам ресурстарының  тұрақты дамуының басым бағыттары және оларды жүзеге асыру жолдары;

- адам ресурстарының  тұрақты дамуын басқару жүйесі мен оның институционалдық тетігі;

Зерттеу нәтижелерінің  тәжірибелік маңызы. Диссертациялық жұмыста алынған ғылыми-тәжірибелік ұсыныстар адам ресурстарын басқару және дамыту мәселелерімен айналысып жүрген аймақтық басқару органдарының жұмыстарында, адам ресурстарын басқарудың негізгі бағыттарын анықтайтын нормативтік және әдістемелік құжаттарды өңдеу кезінде, аймақтағы және жалпы республикадағы адам ресурстарын тұрақты дамуын қамтамасыз ету бағдарламаларын әзірлеуде және мемлекеттік органдар мен мекемелердің тәжірибелік қызметінде қолданылуы мүмкін. Орындалған зерттеуде ұсынылған адам ресурстарының дамуының деңгейін бағалау әдістемесі осы мәселе бойынша қолданыста бар ғылыми-әдістемелік әзірлемелерді кеңейтеді және толықтырады, анықталған адам ресурстарының тұрақты дамуын қамтамасыз ететін басым бағыттар аймақ деңгейінде жасалатын әлеуметтік бағдарламаларға негіз болады.