Мемлекеттік бюджет жүйесі түсінігінің теоретикалық негізі

1) «қоғамдық  азық»   өнеркәсібін   қаржыландыруды  және    құқықтық  ортаны қамтамасыз   етуді; 

2) халықтың   аз  қамтамасыз  етілген тобына  көмек беруді;

3) инвестициялық  ресурстарды   іске  асыруды;

4)  экономиканың   одан  әрі    дамуын қамтамасыз ететін экологиялық   жобаларды қаржыландыруды;

5) нарықтық   құрылымдардың пайда болуы   қамтамасыз  етіледі .

         Осы    жағдайда    алып  қарағанда  ,  Қазақтан  Республикасының   мемлекеттік    бюджетінің  шығыс  бөлімін  динамикалық   түрде  алып   қарасақ ,  халық  шаруашылығына   шығыс   бөлігі   төмендеуді ,  әлеуметтік -  мәдени   жақтарға  көтерілуі (  әрине ,  аз да   болса)   байқалады.  Сонымен бірге , белгілі   бір   көлемдегі   бюджет  шығысын   мемлекеттік инвестицияның

(   экономиканың  қайта   құру   қоры  мен   минералдық-  шикізат   ресурстарын   қайта   өңдіру   қоры )  және   экономикалық   қатынастарды   қалпына    келтіруді  реттеу   шаралары   құрайды.

         Содан   да,  нарық  экономикасында  мемлекеттік  бюджетке   айтарлықтай   түсім  түсуі   басты  рөл   атқарады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер  тізімі.

 

 

1. Жаңа мыңжылдық бюджеті , «Егемен Қазақстан»,

2000 жыл,18 қараша.

2.Бюджетке  деген көзқарас , «Ақиқат», 1996 жыл ,№5.

3.Казахстанский бюджет и его политика, « Политика»,

1996  год ,№3.

4.Казахстан : изменение  роли  государственного бюджета  в переходной экономике , « Политика», 1995  год,№7.

5.Бюджет жүйесі , « Егемен Қазақстан » ,2004 жыл, 10 қараша.

6.Бюджет  саясатының  аймақтық құбылнамалары , « Саясат»,1996 жыл, №2.

7.Қазақстан экономикасын  тұрақтандыру және нарыққа көшу  бағдарламасы,А.1991 жыл.

8.Өткен жылға өкпе жоқ,жаңа жылдан үміт  көп,

«Егемен Қазақстан»,2004 жыл, 1 қантар.

9. 2004 жылға арналған  республикалық бюджет туралы  заң , «Егемен Қазақстан»,2003  жыл,9 желтоқсан.

10.Бюджет  жүйесін жетілдіру  , «Заң»,2003 жыл №2.

11.Государственное регулирование  экономики ,ред.

В.Н.Кушлина ,Н.А. Волгина .-М.:Экономика,2001г. –735с.

12.Международная экономика  , ред.А.П.Киреев.- М.: Международные отношения  ,1999 г.-416 с.

13.Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік, Мадиярова  Д.М. ,Алматы ,1999 ж.-199 б.

14. Бюджетті құрудың   жолдары , « Егемен Қазақстан»,

2001 жыл,24 қантар.

15. Бюджет баршаға ортақ   тәртіп, « Егемен Қазақстан»,

2002 ж.,17 қазан.

16.Бюджет  нашей   страны, « Казахстанская правда»,2003 г.,9января.

17.Бюджет тапшылығы   елде дағдарыс басталды деген сөз емес,

«Егемен Қазақстан»,2000 ж.,29  наырыз.

18. Бюджеттік бәсірені  бөлісу қиынақтары   мен қайшылықтары ,

«Заң » газеті 2004 ж., 13 ақпан.

19. Государственное регулирование  национальной экономики,В.П.Орешин.-М.:Инфра-М-2000г.-123с.

20.Теория   и практика  антикризисного управления,С.Г.Беляева,В.И.Кошкина.-М.: Закон и право ЮНИТИ 1996г.-469с.

21.Экономический образ  мышления ,П.О.Хене.-М: Каталаксия,1997г.-714с.

22.Экономическая энциклопедия ,Л.И.Абалкин  .-М.:Экономика,1999г.-1055с.

23.Математические методы и модели в экономике ,

финансах ,бизнесе .-М.:ЮНИТИ –Дана ,2001г.-367с.

24.Проблемы бюджетной системы  , « Казахстанская правда »  ,

2004 г.,27 декабря.

 

 

 

 

 

 

 

 

Мемлекеттік кәсіпорындарды реформалаудағы мемлекеттің қатысы

 

Соңғы он жылдықта болған экономикалық реформалар барысында  мемлекеттік билік органдарының негізгі күштері нарықтық макроэкономикалық  саясат жүргізуге бағытталған болатын. Бұл аймақта белгілі бір жетістіктерге  қол жеткізілді: экономиканың жіктелуі жүргізілді, мемлекет меншігіндегі объектілерді жекешелендіру іске асты, ақшаның құнсыздануының жойылуы, несиелерге қорларды пайдалануға пайыздық мөлшерлеме біртіндеп азаюда. Бірақ экономикалық өсуі үшін макроэкономикалық жағдайлардың құрылуы келеңсіз біржақтылықты баяулатты және өндіріс дағдарысын болдырмау үшін алғышарттарды тудырған жоқ. Микроэкономика саласында белсенді өзгертулерді жүргізуге мемлекеттік билік органдарының жеткіліксіз көңіл бөлуі экономикалық реформаның потенциалын барынша көп іске асыруға және нарық механизмінің тиімді қызмет етуін жақсартуға мүмкіндік бермеді.

Экономиканы либерилизациялаудың  жоғары дәрежесі мен қатысты қаржылық тұрақтылығына жетуге байланысты кәсіпорын  деңгейіндегі тұрақты экономикалық өсу жолына баяу қайта құру үрдісі тұрады. Ақшаның құнсыздану жағдайының және несиелерге пайыздық мөлшерлеменің төмендеуі өнеркәсіптік өнімнің және инвестицияның өсуіне әкелді. Көрсетілген келеңсіз біржақтылықты жою мақсатында мемлекеттік билік органдарына ҚР экономикалық жүйесінің құрылым түзуші элементтерінің негізгі элементтері ретінде өнеркәсіптік кәсіпорындардың тиімді дамуына күш жұмсау қажет.

Мемлекеттік билік органдары  үшін тағам өндірісі кәсіпорынын  өзгерту мақсатында шығарылатын  өнімнің бәсекеге қабілеттілігін және өндіріс тиімділігін арттыру бойынша олардың қызметін ынталандыру, кәсіпорындағы басқару қызметін жақсарту, олардың құрылымына әсер ету болып табылады, сонымен қатар еңбек өнімділігінің тиімділігін арттыру, өндіріс шығындарының төмендеуіне, қаржылық-экономикалық нәтижелердің жақсаруына әсер ету. 

Меншікті институтты өндірісте іске асыру.

Өзінің кәсіпорынының  ұзақ уақытты дамуына қызығушылығы бар меншіктің болуы, оны өзгертудің бастапқы шарты болып табылады. Осы  себептерді шешу үшін мемлекет құқықтық және нақты мүмкіндіктер тұрғысынан оны үш негізгі механизммен көрсетеді:

• институттың жеке меншікті болуына нормативті-заңдылықтар үрдісін қамтамассыз ету;
• мемлекеттік унитарлы кәсіпорындардан басқа, мемлекеттік өндіріс кешенінің қызметінің секторын тура реттеуге мемлекеттік бақылау пакеті акциясы бар акционерлік қоғамдар да жатқызылады;
• өндіріс кәсіпорындарының миноритарлы пакет акцияларын басқару.

Өндірістік өнеркәсіп  саласында жеке меншіктегі институтты қолдау:

Меншік құқығын қорғау мәселелерінің көкейкестілігі және құқықтық базаны іске асыру бұл бағытта еш күмән келтірмейді. Бірақ сыртқы ақша салушылар мен адал емес ационерлерден акционерлік қоғамдарды қорғау акционерлер құқығын қорғау мәселесінен де маңызды. Инвестициялық сайыстар нәтижелері бойынша кәсіпорынның жекешелендіру акциясын меншігіне алған кәсіпорынның маңызды бөлігі өзінің инвестициялық міндеттерін орындамады. Оның себебі бірнеше мәселелерді қамтиды.

Біріншіден, қалыптасқан  инвестициялық бағдарламаларды  іске асырудан еш пайда болмағандықтан, кәсіпорынның даму стратегиясы мен оны өзгерту бағдарламасын жасау қиындады. Екіншіден, акцияның өзге елде өзара айналымын, акцияларды холдингтердің жарғылық қорларына енгізуін, акционерлік қоғам ішінде капитал шоғырлануын қиындататын орындалмаған инвестициялық міндеттерге оралған акциялардың ресми айналымына күдік тудыруы. Үшіншіден, өзінің инвестициялық міндеттерін орындамаған акционерлер кәсіпорын менеджерлеріне тәуелді болады, ал олардың қатынасы жартылай қылмыстық сипаттамаға жақындайды. Менеджерлердің, акционерлердің өзінің инвестициялық міндеттерін орындамауын мемлекеттік орындарда қозғамауға уәде беруіне қарамастан, соңғылары, менеджерлердің кейбір нақтылы емес әрекеттеріне көздерін жұмуға міндетті болады.

Мемлекеттік мүлікті  сату-сатып алу белгілі бір  келісімдерімен анықталған, сатып алушылардың міндетті тіркеу тәртібін көрсететін   нормативті құжаттамаларда тіркеу құжаттарының ашықтығы мен жалпы оңайлылығын қарастыруы қажет. Бұл шара:

• жекешелендіру шараларына жариялылық беруге және осы үрдісті қоғам бақылауына қоюға мүмкіндік береді;
• акционерлердің жалпы жиындарын өткізуде мүмкін болатын бұзушылықтарды жояды;
• сатып алушының өз міндеттерін орындамаған кезде кәсіпорынды жекешелендіру бойынша келісімді бұзуға шағымдануды міндеттейтін, мемлекеттік органдардың атқарушы биліктерімен ҚР Үкіметі алдына өз қызметтерін орындауға қажет еместігі туралы сұрақты қоюға мүмкіндік береді;
• жобаларды қаржыландыру, жекешелендіру сайыстарының шарттарымен қарастырылған акционерлердің жобаны қолдауға кәсіпорын басшысының мемлекетке ұсынысын шектеу.

Өндіріс кешенінің секторын мемлекеттік өзгерту.

Кәсіпорынды мемлекеттік  өзгертудің өз әдістері бар. Жалпы кәсіпорын  тапсырмаларын шешумен қатар  – даму стратегиясын жасау, менеджмент сапасын жоғарылату, ақша салушыларды  тарту және т.б., мемлекеттік сектор оған қарайтын кәсіпорындармен мемлекет-жеке меншігінің өзара қарым-қатынасында реттеудің қосымшаларын қажет етеді. Өзгертулер мемлекеттік унитарлы кәсіпорындарының құқықты мәртебесі сияқты,  өндірісте мемлекеттік меншікті басқару жүйесі болуы қажет. Үкімет барлық мемлекеттік унитарлы кәсіпорындарды акционерлік қоғамға өзгертуді жоспарлауда, осында кейін мемлекет меншігінде қалатындай қажет кәсіпорындарда 100% мемлекеттік акцияларды бекітуді жоспарлайды. Шаруашылық жүргізу құқығын қолданудан бас тартатындарды қолдайды, бірақ акционерлеу үрдісін акционерленетін мемлекеттік кәсіпорындар базасында және мемлекетке қарайтын акцияларының бақылау пакетімен құрылған акционерлік қоғамдарды қосу қажет еді. Бұл жоспарды іске асыру үшін осы процедураларды жүзеге асыратын  құжаттар пакетін қабылдау керек.

Бірақ аталған шешімді  қабылдай отырып, келесі жағдайды ескеру қажет. Жаңа жекешелендіру заңының  бөліктік анализі бір унитарлы кәсіпорынды  акционерлеу бір жарым жылдан екі жылға дейінгі уақытты  алады. Сонымен қоса міндетті аудиторлық тексеру өткізу мен консалтингті құрылымдарды тарту үшін маңызды тәсілдерді қажет етеді. Олардың міндеті кәсіпорынды ұйымдастыру болып табылады. Ең тиімді есептеулер  бойынша акционерлеу және өндірістік кешеннің  мемлекеттік секторын интеграциялау 5-7 жылды қажет етеді және көптеген қаражат жұмсау қажет.

Бұл мемлекеттік кәсіпорынды  акционерлеуден бас тарту керек  деген сөз емес, бірақ мемлекетті унитарлы кәсіпорындардың қызметін іске асыратын нормативті базаларды  түзетуді қосымша жүргізу қажет. Ең алдымен 15.10.2004 ж. «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» ҚР Президентінің Жарлығын қабылдау керек. Бұл жарлық Үкіметпен осы күнге дейін қабылданбаған мемлекеттік заңды ауыстыруы қажет. Жарлықта ҚР Азаматтық кодексінің жағдайына сәйкес келесіні қарастыру керек:

• директормен сәйкес келісімді жасауды қосқанда, мемлекеттік кәсіпорынның қызметіне басқару орындарының неғұрлым белсенді әсер етуіне рұқсат беретін нормалар;
• кәсіпорынмен пайда бөлігінің бюджетке немесе орталықтандырылған қорларға берілуі;
• еңбек ұжымының кәсіпорын басшыларының шешім қабылдауына әсерінің төмендеуі;
• азаматтық кодекстің нормаларына қарсылық көрсететін ұжымдық келісімдер жасауға жол бермеу.

Миноритарлы акция пакеттерімен басқару:

Қазіргі кезде мемлекет меншігіндегі кәсіпорын акцияларының пакеттері ережеге сай, өлшемі бойынша үлкен емес және мемлекет өкілдеріне кәсіпорынға тікелей басшылық етуге мүмкіндік бермейді. Соған қарамастан, миноритарлы пакеттердің болуы бұл тұрғыдағы үлкен емес пакет акцияларын басқару күрделі тапсырма болса да кәсіпорынның бірқатар мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Мемлекет меншігінде кәсіпорынның, оның 25% дауыс берушілер акциялары есебінен, миноритарлы акция пакеттерінің болуы мемлекеттің сол немесе басқа өкілімен жүзеге асу мүмкіндігі тек басқа кәсіпорын акционерлерімен уақытша немесе стратегиялық топтарын құру кезінде мүмкін.

Мемлекеттің миноритарлы  акция пакеттерімен басқаруының бірінші міндеті ретінде кәсіпорындардағы тиімді меншігін ынталандыру немесе құру болып табылады. Кейде неғұрлым рационалды болып қызмет етіп жатқан кәсіпорында меншік тұлғаны қалыптастыру келеді, ал тиімді өндірісті бөлетін кәсіпорынның реқұрылымы жеке кәсіпорындарда және сол кәсіпорындарда мемлекеттік пакеттерді құру маңызды болып келеді. Қазіргі кезде ірі қаржыландырылуы ойдағыдай емес өндірістік кәсіпорындарда экономикалық тиімді инвестициялық жобаларды жүзеге асыру тәсілдерінің бірі ретінде еншілес немесе тәуелді кәсіпорынға қажетті күш-қуат бөлу болып табылады. Осындай схемамен базалық кәсіпорынның шағын мемлекеттік пакетінің мемлекет тарапынан акцияға бай жаңа кәсіпорын алуына және еншілес капитал жарлығына кіруі үшін пайдаланатыны байқалады. Мұндай пакет алдағы уақытта меншікті инвестицияларды немесе оның даму сатысында жобаны бақылау үшін пайдаланылуы мүмкін.

 

 

1.3 Мемлекеттік  бюджеттің құқықтық–нормалық реттеу

 

Бюджеттік мекеме – пайда  және шығын сметасы негізінде  бюджеттен немесе мемлекеттік бюджеттік  емес қор негізіндегі бюджеттен  қаржыландыратын ҚР мемлекеттік  билік органдарымен құрылған, ҚР субъектілерінің мемлекеттік билік органдарымен, басқарушылық, әлеуметтік-мәдени, ғылыми-техникалық және басқа да ақысыз сипаттағы қызметтердііске асыру үшін құрылған ұйым. Бюджеттің кез келген деңгейінен қаржыландырылады және өзіндік шаруашылықты қызмет жүргізе алмайды, бірақ өзінен жоғары тұрған органдардан алатын бюджеттік қаражаттардың шығын сметасына ие болады.  Шапшаң басқару құқығына ие мемлекеттік немесе жеке адамдарға бөлінген, Бюджеттік Кодекс мақсатында бюджеттік мекеме болып табылатын мемлекеттік кәсіпорын атауына ие емес ұйымдар.