Мемлекеттік бюджет жүйесі түсінігінің теоретикалық негізі

Бұндай экономикалық саясаттың арам ниетке істелген әрекет екендігіне болуы сөзсіз. Шетел мемлекеттерінің  сыртқы экономикалық шараларының өзіндік  ішкі мақсаттары болғанымен, бірақ  оған қол жеткізген тиімділік біркелкі емес.

Мысалы, Қазақстан үшін белгілі бір келісім тек қана бір стратегиялық мақсатқа қызмет етуі мүмкін.Мысалы, Қазақстан үшін белгілі  бір келісім тек қана бір стратегиялық мақсатқа қызмет етуі мүмкін. Мысалы, сауда  балансын жақсарту және шетел валютасының ағымын көбейту, ал экономикалық дамығанн ел бірнеше мақсаттарын іске асырады.

Әлемдік шаруашылық тәжіриебесі  көрсеткендей, көптеген акциялардың  әдйі қолданылатындығы айқын көрінеді. Дәлірек айтқанда, экспорт пен  импортты көбейту немесе азайту (эмбарго, импорт тарифтері, квоталар, несиелерді қысқарту және тағы басқа) арқылы экономикасы дамыған ел нашар дамыған елге өздерінің мақсатына сәйкес іс әрекет жасауына мәжбүр етеді.

Сонымен қатар, серіктес елдегі дағдарыс немесе құлдырау нашар дамыған елдің экономикасына кері әсер етеді. Бұндай сауда тәуелділігінің себептері сыртқы сауда үлесінің басым болуы және оның құрылымының деформациялануы.

Нарықтарға преференциялық жол ашықтығы қарама қарсы елде бақылау  жүргізуге мүмкіндік береді. СОнымен қатар, серіктес ел жағдайының белгілі мөлшерде нашарлауы және оған экономикасы дамыған ел өзінің мүдделелрін мәжбүр ету және зорлап міндеттеу преференциялық жол ашықтығынң нәтижесі болуы мүмкін.

Қазақстан ішкі затты  экспортаушы мемлекеттерге жататындығы бәрімізге мәлім. Шикізатты қазып мамандану ең тәуелді қызметтердің бірі. Бұндай экспортқа арқа сүйенген мемлекет әлемдік нарықтағы циклдылықтан әрдайым аса ірі валюталық шығынға түседі. Әлемдік нарықта шикізат материалдарына сұраныс азаюда, бұл жағдай мынадай мәселермен байланысты: өндіріске материалдарды үнемдейтін технологияларды енгізу және оларды дамыту, жаңа жасанды материалдарды жасап шығару. Бір мезгілде шикізат бағасы төмендеп, ал импортталып отырған тауардың бағасының өсу құбылысы байқалады. Бұндай айырбас шынайы ұлттық табыс мөлшерін азайтады, капитал қорланына кедергі болады.

Сонымен дамушы елдердің бұл экспорттық салаларға арқа сүйеуге  мүмкіндігі жоқ; өнеркәсіпте өзгерістер жүргізе алмайды; ауыл шаруашылығын дамытып, өндіруші өнеркәсіп және инфроқұрылымның деңгейін көтеруге база жоқ. Қазақстанда машина жасау, құрал жабдық жасау және басқа да өндіріс құралдарымен қамтамасыз ететін, ішкі нарық шеңберінде кеңейтілген ұдайы өндіріс потенциялын қалыптастыратын салалардың дамымағандығы жағдайды одан әрі шиеленістіреді. Соңында Қазақстанның тағдыры – Шығыстан, Батыстан және ТМД елдерінің бір қатарынан бір жақты күдіктілігі. Мысалы, 1993  жылы импорт құрамының 20%-і машина, көлік және құрал жабдықтардан тұрды. Бұл процент ішінде республикаға өте қажеті және әр сәтте өндірістің тоқтауы қаупін төндіретін 140 жұмыс құралдарының тізімі келтірілген.

Сонымен, экспорт пен  импорттың құрамы сауда күдіктілігінің жоғары деңгейіне әкеп соғады, бұның  себебі, индустрияны анықтайтын негізгі  өңдеуші өнеркәсіптердің КСРО кезінде қалыптасуы бойынша, Қазақстанда емес- ТМД мемлекеттерінде орналасуы.

Сауда осалдығымен қатар, Қазақстан үшін қаржы экономикалық байланыстар да қауіпсіздік үшін қатер болуы мүмкін және оның салдары  көпжақты болып келеді.

Капиталдың және еңбектің төмен деңгейдегі өнімділігі ең кемінде жай ұдайы өндірісті де қамтамасыз ете алмағандығы және технологиялық, өнеркәсіптік потенциялдың деградациялық құрамы негізгі өндеуші бөліктердің алдына аман қалу мәселесін қойып отыр. Шаруашылық жабдықтарының барлығы қазіргі кездегі талаптарға сәйкес емес, ал көбісі тез уақытта жаңа ресурсты үнемдейтін жабдықтарға ауыстыруды талап етеді. Бірақ респуликаның осалсыздығын қамтамасыз ету тек қана халық шаруашылығының салаларында негізгі қорларды жаңартумен ғанашектелмейді. Ұлттық нарық шеңберінде капиталды шынайы қорландыру процесі өте қиындатылған және оның күрделі де жаңа ыңғайын табуды талап етеді. Индустрияның жаңа кезеңі өнімнің капиталды көп қажет ететіндігімен байланысты.

Егер бұл инвестициялық  шектеуді жойсақ ең тәуір дегенде біз өндіріс барысын бұрынғы көлемінде және бұрынғы техникалық базада қайталаймыз, ол болса капиталистік өндіріс тәсілінің алдындағы деңгейге тән. Сондықтан, қорландырудың көлемін көбейту үшін сырттан көмек қажет.

Шетел инвестицияларының  артықшылықтарымен қатар, олардың кемшіліктерін де айта кетуіміз керек. Жаңадан салынып жатқан зауыттар көбіне өндіру циклін дайын өнім шығаруға дейін толық қамтымайды. Сонымен қатар, стандарттық құралдарды, моторларды, қажет бөлшектерді жеткізу оларды екінші дәрежедегі шетел фирмаларының көмекші кәсіпорындары қатарына кіргізеді. Бұл обьективтік құбылыс және халықаралық бірлесу формуласы осыны талап етеді. Шетел капиталы өнеркәсіптік, агроөнеркәсіптік өндірісті қолдай отырып, донор ел үшін қажет өнімді өндіру арқылы республиканы тәуекелдікке әкеліп соқтыруы мүмкін.

Бұндай жағдай Қазақстанның бірқатар шетел нарықтарына шығуды шектейді, сол себепті елдің белгілі  бір нарықты бағдар тұтуы күрделі  мәселеге айлауда. Жұмысшы күшінің  шектен тыс көптілігін және капиталдың тапшылығын шіркеу етіп, шетел инвесторлары Қазақстанда жұмысшы күшін көп қажет ететін өндірісті қалыптастырумен ғана шектелмей, қоршаған ортаға кері әсер ететін кейбір өндірістерді енгізуге әрекет етуі мүмкін. Бірқатар жағдайда республикаға артта қалған технологиялар ағымдауы ықтимал немесе шетелден орнықты жағдайға сәйкес емес технологиялары келетн болады. Мысалы, голандиялық картоптыжинауға арналған технологиясын қолдану тәжірибесі немесе қызылшаны өңдеу технологиясы, т.б.

Жоғарыда айтылғандармен байланысты, өндірістің өсуін және жаңа жұмысшы орындардың, бюджетке түсімдердің көбеюін. ҒТП енгізуін қамтамасыз ететін өндіріс инвестицияларының көлемінің дамуына ғана назар аудармай, сонымен қатар, экономикалық тиімді мамандану моделінің қалыптасуына да ықпал етуіміз қажет.

Бұл процеске, жаңа индустриялық елдер дамуы тәжірибесі бойынша  мемлекеттік реттеусіз болмайтындығы  айқын көрінеді. Бұл жерде шетел  инвесторлары ең алдымен қаражаттарын жоғары тиімділігі бар салаларға  салады, ал төмендеу табысты салалар, қалыптасып келе жатқан жергілікті меншік, капиталға және мемлекетке ауыртпашылығын артады.

Осы жағдайлардың алдын  алу үшін, ең бастысы, республика халық  шаруашылығың негізгі салалар қауіпсіздігін  қамтамасыз ету керек. Ресми көмек  көрсете отырып, дамыған елдер  үкіметінің іс әрекеті дамушы елдер мүддесін қанағаттандыруды емес, өздерінің саяси және экономикалық мақсаттарын іске асыруды көздейтіндігін ұмытпауымыз керек. Бұл туралы АҚШ-тың мемлекетттік хатшысы Джордж Шульц мынадай ой білдірді: шетелге көмек ету программасы болашақта Америка елінің шеттегі мүдделерін қорғауға қызмет етеді, бұндай қатерді іске бел байлау болашақта туындайтын проблемалардың аз шығынмен шешілуіне және алдын алуға мүмкіндік ашады.

Дамушы елдің экономикасында сыртқы қарыздар үлкен үлес алады. Шетел капиталын орналастырудың нақты концепциясының болмауы, яғни табыс қарқынының өсуінің жеткіліксіздігі және қарызды төлеу есебінен өсіп жатқан сомаларды өтеу қажеттілігі қайтадан қарыз алуға мәжбүр етеді. Бұл жағдай төлем қабілеттілігінің дағдарысына және қаржы қиындықтарының ұзаққа созылуына әкеліп соқтырады. Несие беруші банктер қарыз елдер экономикасына араласа отырып, экономикаға «шипалы» құралдарды ұсынады. Осылайша, есебін тауып, ол елді тәуелділікке әкеледі, басқаша айтқанда, ұлттық экономикалардың дамуын ол ел территориясынан тыс елдегі орталықтар реттейтін болады. Басқару функциясының қарапайым түрде әдейі ауыстыру оқиғасы айқын көрінеді. Осы орайда, Д,Соровтың Венгрия банктеріне қатысты 1997 жылы үлесті 25 %-ке азату ұсынысын қабыл алмауын еске түсірсек жеткілікті деп ойлаймыз, бұндай әрекетВенгрия елінде болып жатқан жекешелендіру процесін қиындатты. Демек, халықаралық қарыз капитал нарығының резиденті түрінде шетел кредитттерін қолдану жөніндегі несие берушінің «ойларын», «кеңестерін» елемеуге мүмкідіктің болмауы Қазақстан үшін теріс нәтижеге әкеліп соқтырмайтын және ұлттық мүдделердің құрбан болмауын қамтамасыз ететін қабылдау стратегиясын ұйымдастыруды қажет етеді. Бұл жағдайда донор елі саясатының негізгі бағыттарына шектеулі түрде әсер етуге іс әрекет қолданылады. Мынадай жағдайды ескеру қажет: қарыз алушы қарыз берушінің бұйрығы бойынша алған несие сомасын тауарлардың тек қана белгілі бір түрлеріне және белгілі бір нарықта ғана қолдану құқығына ие болады. Тәжірибе көрсеткендей, бұндай құралдар бірінші қатардағы қажеттілікке бағытталуы мүмкін. Осылайша тауарлар бағасы әлемдік нарықтан жоғары және талдау мүмкіндігі кемітілген болуы мүмкін. Шетел мемлекеттерінің көмегі саяси жағдайда қысым білдіруі ықтималдығында ойдан шығармауы тиіс.

Аталған фактор қауіпсіздіктің сыртқы және ішкі факторларының өзара шарттылығының айқын дәлелі.

Республикамыздағы қалыптасқан  экономиканың дамуы, мемлекеттік бюджеттің  тапшылығы, халықтың өмір сүру деңгейі, т.б. жағдайлар қолдағы күшті тиімсіз  көп бағыттарға назар аудара отырып, ұлттық өндірушілердің мүдделерін шетке ығыстыруға болмайтындығын көрсетеді. Сонымен, шетелдік қаржы көмегі тек өз беімен экономикалық дамуды толық түрде қамтамасыз етпейтіндігі айқын көрінеді.

Экономикалық қауіпсіздікке  жұмысшы күшінің миграциясы және аса дарынды ғалымдардың шет мемлекетттерге кетуі қауіп төндіреді. Бұндай жағдайда жоғары мамандандырылған жұмысшы күшінің және ғалымдардың шетке кетуі өнеркәсіп өндірісінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін. Ұлт азаматтарнының әлеуметтік құрылымының өзгеруі, не олардың ауылды жерлерден және кіші қалалардан жұмыс іздеу мақсатымен көшіп кетуі себеп. Экономикалық қауіпсіздік мәселесін шиеленістіруде, сонымен қатар тәуекелділік мүмкіндіктері тек қана импорт, экспорт және қаржы сферасында ғана емес, тағы да бір өте маңызды техникалық тәуекелділікті де туындатуға негіз болады. Бұның маңызына нақты және материалдық формадағы импорт жатады. Бұл жерде технология, патент, лицензия, ноухау және экспортер, мамандар, кеңесшілер, оқытушылар туралы айтып отырмыз. Тәуекелділіктің бұл тұрі қазіргі уақытта даму дәрежесіне жетті. Қорыта айтқанда, тікелей инвестиция қабылдаушы елге бірқатар салалардың қысқартылу қаупі төнеді. Өндірістің салалық құрылымы шетел мемлекеттерінің өкілдеріне және ТҰК-ға жағымды түрде қалыптасады да, жоғары маманданған және жұмысшы күшінің болмауы шығынға және кемістікке ұшыратады.

Қазақстан тәуелді ел ретінде тікелей және жанама экономикалық шығындарға душар болуы мүмкін.Тәуелділіктің  бұл формасының негізін мыналар  құрайды: біріншіден, бағасы жоғары техника мен дамыған импорттық машиналарды қолдана білетін мамандандырылған жұмысшы күшінің болмауы қиындықтар туғызады; екіншіден, сол техника, технологиялардың қажетті жұмыс істеулеріне жарамды режимді қалыптастыру үшін шетелден маман қажеттілігі. Алжир елінің тәжірибесін еске алсақ, техникалық мамандардың 70%-і шетел өкілдерінен тұрады. Олар кәсіпорынның стратегия таңдауында жетекші роль атқарған. Осымен ғана шектелмей, мемлекеттік деңгейдегі экономикалық сұрақтардың бірқатарын кадрлар емес, шетел мамандары шешкен. Бұл техникалық персонал мен әлеуметтік, рухани және басқа да құрылымдардың өзара қайшылықтарын күшейтеді. Бүгінгі таңда экономикалық қауіпсіздік қатеріне мыналар жатады: дәрігерлер, мұғалімдер, оқытушылар жалақысы деңгейінің күрт төмендеуі, бұл «ақыл ойдың ағылып кетуімен» мемлекет қауіпсіздігін әлсіретеді.