Қолданылған әдебиеттер тізімі

Басқарудың нәтижелілігі басқару сапасының негізгі критериі болып табылады. Нәтижелілік жұмыстың өткен бөлімінде қарастырылған  көрсеткіштермен анықталады. Сапалы басқару критериін ала отырып біз ресурстарды басқарудың бағыты мен арттыру жолдарын қарастыра аламыз.

Басқару тиімділігін  арттырудың басты бағыты оның компьютеризациясы  болып табылады. Мәліметтерді қарапайым  автоматизациялау пооцесі үлкен  жеңіске қол жеткізеді, еңбекті  басқарудың дәл сол процестеріне жауапты жақтарының өндірістілігін едәуір жоғарылатады, Бұл процестің автоматизациясы еңбек шығындарын тек қысқартып қана қоймайды, сондай-ақ басқару процесіне жаңа сапалы құбылыстар алып келеді, алайда басқарудың оптимальдығын, жеделдігін арттыруға көмектеседі.

Дегенмен, біз басқарудың компьютеризациясы нәтиже бермейді деп есептейміз, өйткені басқару негізінің экономикалық әрі ұйымдасушылық негізінде өткізіледі.

Басқарудың тиімділігін  арттырудың екінші бағыты бүкіл басқару  процесін тұтас жетілдіру болып  табылады. Бұл дегеніміз коммерциялық банктерде басқару құрылымы, мамандандырылу рационалды ұйымдастырылуы тиіс дегенді білдіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

3  КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМ

    РЕТІНДЕДАМУЫНЫҢ  НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

 

3.1 Коммерциялық банктердегі ресурстарды басқарудың стратегияларын қалыптастыру жолдары

 

    Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктердегі ресурстарды тиімді басқару туралы мәселе өте өзекті болып отыр. Коммерциялық банктерде кіріс статьяларына және баланстың шығыс бөлігінің төмендеуіне жеткілікті деңгейде аса мән беріле бермейді, алайда мұны тек пайда болатын қиындықтармен ғана ақтауға болмайды.

Коммерциялық банктердегі  ресурстарды басқарудың алғашқы  мақсаттарына, әсіресе кірістер қысқарғанда  үнемі шешуге тура келетін, кірістер мен шығыстардың төмендеуі және рационализациясы болғанда шығындарды бақылау керек. Ол сапалы, яғни сенімді, жедел, сәйкестенген болуы керек.

Соңғы жылдары коммерциялық банктер үшін жаңа шаруашылық жағдайлары, әртүрлі инструкциялар мен үлгілер  енгізілген есеп беру түрлері өзгергендіктен, қаржылық нәтижелерді толығымен жүзеге асыру мүмкін болмай қалды. Сенімділік пен анықтылық та төмендегендіктен, соңғы өзгерістер бірнеше жылдар бойы тұрақты болады. Өзгерістер жеке жағдайларда қағидалық мінездемеде болмаса да, әсіресе компьютеризация жағдайында ол үлкен мағынаға ие.

Өкінішке орай, экономикалық әдебиеттерде Қазақстан Республикасының  коммерциялық банктеріндегі ресурстардың тиімділігін талдау сұрақтары жеткілікті деңгейде зерттелінбеген. Бүгінгі күнге  дейін аналитикалық механизмнің аяқталған ұйымдық құрылымы анықталмаған. Қолданылмаған қорларды толық анықтауды қамтамасыз етпейтін, шығыстар мен кірістерді басқарудың эпизодтық мінездемесі бар, нәтижесі жалпыланбаған ресурстарды басқару әдістері де бар. Рационалды құрылым табысты өмір сүру үшін үлкен мағынаға ие.

Қаржы ресурстарын басқарудың маңызды бөлігі шығындарды қысқарту болып табылады, бұл көп жағдайда нәтижелерді алуға бейімделген  қателерді реттеу әдісі ретінде  сипатталады. Шығындарды қысқарту көбінде  мәліметтердің өсуімен қатар  табыс көзінің негізі болып табылатын технология және стандартизацияны кеңінен қолдану қажеттілігі туындады. Компьютерлер мәліметтерді қолмен жасау процесін алмастырып, сенімді әрі жылдам жинақтап, талдайды.

Қазақстанның коммерциялық банктерін зерттеу ресурстарды  басқару стратегияларын қалыптастыру бағыттарын анықтауға мүмкіндік берді.

1. Шығыстарды басқарудан  басқа қысқарушы кірістерді іздеу  компенсациясы мен олардың өсімін  басқару үшін, - өмір сүру үшін  стратегиясы. Шығыстарды сақтау көп жағдайда – онша танымал емес, ұйымшылдықты, тәртіптілікті әрі қатаңдықты талап ететін бағдарлама болып табылады. Өзінің шығыстарын қадағалай алмайтын адам өзінің орташа шұғыл кірістерін де өсіре алмайды.

Шығыстарды табысты  басқару – кәсіпкерлік мәдениетінің қатаң әрі жұмсақ, ресм әрі бейресми элементтері бар шешуші әрі өзгермейтін бөлшегі. Кімде өзіне сәйкес кәсіпкерлік мәдениеті болмаса, сол шығыстарды қысқартудың қатаң қысқа шұғыл бағдарламаларымен әлі ұзақ айналысады. Кемшіліктер арқылы үйренуге қабілеттің болмауы әрі сапасыз еңбекті азайтуға ұмтылмау – ең қымбат әрі жағымсыз шығындар болып есептеледі.

Әрбір ойланып ақылмен  қысқартылған шығыстар немесе кірістер мен шығыстардың рационалды құрылымы ұйымдасқан, жалпы стратегиялар аумағында  өз-өзін сынаушы инвентаризация мен  мақсаттарды қалыптастырудан басталады: мақсаттарды сәтсіз қалыптастыру нашар нәтижелерге алып келеді. Мақсаттарды анықтауға қатысты қарым-қатынас көп банктерде әлі де жолға қойылмаған. Кімде-кім өзінің алдына шын мәнісіндегі мақсаттарды қоя білсе, сол қарапайым жолдарды таба біледі. Шығыстарды азайту үшін мақсаттар мен іс-әрекеттер арасында қарама-қайшылықтар болмауы тиіс.

Бөлімшелердің тапсырмалары бойынша ішкі жеке шығыстардың есептері жалпы жүйеге нақты енгізілуі керек. Қызметтерді қабылдап алушы идеал бойынша міндетті түрде оның саны мен сапасына әсер ете алуы керек. Нарықта сұранысқа ие қызметтердің нарықтық бағасы құнның жоғарғы шегі бола алады. Ішкі есептесудің құны көрсетілген қызмет бөлімшелердің ең тиімді деген мамандарына арналады әрі ешқандай кірістері болмайды. .[24]

         Тапсырма бойынша нақты идентификациялауға болмайтын қызметтер оны қабылдап алушыға сандық не сапалық қатынаста әсер ете алмайды. Сондықтан да, қаражаттарды дұрыс тарату мен пайда болу көздеріне қарай нақты негіздеу шешуші мағынаға ие. Тратылған шығыстардың үлесі аз болған сайын объективті есептесулердің үлесі де жоғары, сонымен қатар УИС сенімділігіне қол жеткізу де жеңіл болады. Сондай-ақ шығыстар жинақталмай өз уақытында таратылса дұрыс болады.

Банктің таза кірісіне марапаттауға қатысты төлемақыларды қоспағандағы шығыстар қатты әсер етеді. Банктің марапаттауға қатысты төлем ақылардан басқа да шығыстарының құрылымдарын «ТұранӘлем Банкі»АҚ мысалға ала отырып тереңірек талдауға тырысып көреміз (агреграциялық кестеде «екінші деңгейлі шығыстар» статьясы енгізілген) (20

        Келтірілген құрылымдық талдаудан,  шығыстардың негізгі бөлігі марапаттауға  қатысты емес төлемдер бойынша  басқа да шығыстарға кетекені  көрініп тұр (49,8% және 69,3%) олардың ішіндегі негізгі үлес жеке тұлғаларды міндетті түрде қауіпсіздендіруге кетірілген (92,3% және 83,1%); әрі қарай орынды 2004 жылы басқа да операциялық шығыстар алып отыр (28,2%), оның ішінде 99,1% анықтамалық-кеңес беру қызметтері құрап отыр, 2005 жылы басқа операциялық шығыстар 1,9% дейін төмендеген. Сондай-ақ, шығыстың басым бөлігінің үлесі тасымалдауға (9,9% және 9,5%) және жарнама шығыстарына (5,8% және 11,7%) кетірілгені анықталып отыр

20 кесте - «ТұранӘлем Банкі» АҚ марапаттауға қатысты емес басқа да шығыстары

Статьялардың аталуы мен мазмұны	1.01.2004ж.		1.01.2005ж
	сомасы	салмағы	сомасы	салмағы
1. Басқа банктерден  аудару қызметі бойынша комиссиялық  шығыстар	1365	3,2	1362	4,1
2. Қауіпсіздендіру бойынша  комиссиялық шығыстар	44	,1	94	0,2
3. Шетел валюталарын  сату-сатып алу қызметі бойынша  комиссиялық шығыстар
5. Заңды тұлғаларға  валюта бойынша кепілдік беру
6. Аудиторлық мәлімет  қызметтері бойынша комиссиялық  шығыстар
7. Банктің басқа да  қызметтері бойынша комиссиялық  шығыстары:	823	1,8	1038	3,3
7.1. Банк аралық несиелеу  қызметтері бойынша комиссиялық шығыстар
7.2. Несиені қайтару  үшін делдалдық қызметтер бойынша  комиссиялық шығыстар
7.3 Банк-корреспонденттерінің  теңге бойынша қызметі	105		59
7.4. НБРК теңге бойынша   кассалық қызмет көрсету үшін  комиссиялар	325		436
7.5. EUROPAY пластикалық карт-есептеу қызметі бойынша комиссиялар
7.6. Теңге бойынша клирингтік  қызмет көрсету	393		543
7.7. Банк-корреспонденттерді  валюта бойынша қызмет көрсету
7.8. Теңгелей ақашаны  тасымалдау және сақтау
7.9. Валюта бойынша  акредетивтің комиссиялық шығыстары
8. Тасымалдауға байланысты  шығыстар	4442	9,9	3129	9,5
8.1. Тасымалдаудың норма  бойынша қызметтік іс-сапар қызметі	1107
8.2. Құнды заттарды  тасымалдау мен сақтау	13		270
8.3. АУ қатысы жоқ  тасымалдау аппаратын қаржыландыру	551		84
8.3.1. «ТитанИнкасация»  ЖШС бойынша шығыстар			398
8.4. Арнаулы көлікпен  тасымалдауды қаржыландыру	2758		2377
9. Жарнамаға кетірілетін  шығыстар	2626	5,8	3811	11,7
10. Норма бойынша ұсыныу  қызметтеріне кетірілетін шығыстар	250	0,6
10.1. Нормадан артық ұсыныу қызметтеріне кетірілетін шығыстар	270	0,6
11. Материалдық емес  активтерді амортизациялық есептен  шығару
12. Басқа да операциялық  шығыстар	12558	28,2	650	1,9
12.1. Мемлекеттік салық  (госпошлина)	12		9
12.2. Банктік карточкалармен қызмет көрсету	12		10
12.3. Анықтамалық-кеңес  беру қызметтері	12451	99,1	371
12.4. Құжаттарды жабдықтау	31		257
12.5. Құқықтық фирмалардың  қызметтерін қаржыландыру	52		2
12.6. Кедендегі құжаттарды  жабдықтауға кетірілетін шығыстар
12.7. Валютаны тасымалдау кезінде кедендегі құжаттарды жабдықтауға кетірілетін шығыстар
13. Айыппұлдар, өсімдер,  ауытқушылықтар
13.1. Бюджетке
13.2. Заңды және жеке  тұлғаларға
14. Басқа да шығыстар	22211	49,8	22695	69,3
14.1. Банк қызметіндегі өзге де шығыстар
14.2. Өткен жылы жіберілген  марапаттауларды осы ағымдағы  жылдарда төлеуге қатысты шығындар			630
14.3. Жеке тұлғаларды  теңге бойынша міндетті түрде  қауіпсіздендіруге байланысты кетірілетін  шығыстар	20505	92,3	18878	83,1
14.4. Жарамсыз материалдарды тізімнен шығаруға қатысты шығыстар	29		2223
14.5. Банктік емес қызметтер  бойынша басқа да шығыстар	1237
14.6. Есептелуге қатысы  жоқ, көзге көріне бермейтін  шығыстар			678
14.7. Қайырымдылық қорына  көмек	440	1,9	284	1,2
14.8. Негізгі қаражаттарды тізімнен шығаруға қатысты шығындар			2
Қорытынды:	44589	100,0	32779	100,0

 

        Келтірілген құрылымдық талдаудан, шығыстардың негізгі бөлігі марапаттауға қатысты емес төлемдер бойынша басқа да шығыстарға кетекені көрініп тұр (49,8% және 69,3%) олардың ішіндегі негізгі үлес жеке тұлғаларды міндетті түрде қауіпсіздендіруге кетірілген (92,3% және 83,1%); әрі қарай орынды 2004 жылы басқа да операциялық шығыстар алып отыр (28,2%), оның ішінде 99,1% анықтамалық-кеңес беру қызметтері құрап отыр, 2005 жылы басқа операциялық шығыстар 1,9% дейін төмендеген. Сондай-ақ, шығыстың басым бөлігінің үлесі тасымалдауға (9,9% және 9,5%) және жарнама шығыстарына (5,8% және 11,7%) кетірілгені анықталып отыр.

Зерттелініп отырған  банктерде мәліметтік жүйелерді басқаруды талдауға арналған сенімді әрі қолайлы шығыстар статьясы мүлдем жоқ. Дегенмен, ол сыртқы әрі ішкі қызмет көрсету көздерін тарту мүмкіндігін дайындау кезеңдері әрі жолы болып табылады.

Шығыстарды азайтудың  тиімді әдісі тәуекелділікті ескере отырып реттеуші несиелердің бағасымен табысты келісімге келу, сондай-ақ өзіндік тәртібі: орындау мен бақылаудың нашар тәртібі, сондай-ақ баланстың бағасын тізімнен шығару мен қосымша қорға жіберу, басқа да шығыстарды құрайды. Мұның шешімі тәукелділікті ескере отырып реттеудің, сондай-ақ өз еркімен ынталана оқу мен кәсіби біліктілігін көтеруге тізбектеліп жалғасқан кәсіпкерлік мәдениеттен тұрады.

2. Мәліметтік технологиялар  (МТ) бүгінгі күні қазіргі заманғы  банктердің жұмыс істеуіндегі  белгілі бір анықтаушы фактор болды. Мұндағы мәліметтік технологияның тапсырмалық базасы іскерлік стратегия болуы тиіс, ал ақпараттандыру саласындағы стратегия – іскерлік стратегиясының нақты құрамасы болып табылады. МТ жеке құрылымы жеткілікті дәрежеде дені сау әрі икемді, үнемі өзгермелі әрі жаңа технологияларға бейімделген болуы шарт.

Банктерді зерттеудің нәтижесі мәліметтік технологияға қатысты проектілердің  менеджерлері оншалықты кәсіби емес екенін көрсетті. Мұндай сәтсіздіктердің маңызды себептеріне: банк басшылары МТ проблемаларымен толық таныспаған, басқару проектілеріндегі кемшіліктер мен қолданудағы жетіспеушіліктердің болуы жатады. Қызығушы қолданушылардың жеткіліксіз немесе кешіккен қарым-қатынас іс-әрекеті жаңашыл әдістерді қолдануы бейресми қарама-қайшылықтарға әрі төмен сапалы қолданысқа алып келеді. Қызметкерлерді қосымша оқыту мен үйретуге кетірілген жасырын шығыстар МТ – проектісінің үлкен үлес көлеміндегі шығыс салмағын құрайды. .[26]

            Әрбір банкке мықты мәліметтік технологиялар қажет. Банктің жеке беделін арттыруға көмектесетін проектілер орындалуы қауіпті болса да басым болуы тиіс.

3. Зерттелініп жатқан  банктердің әріптестері өздерінің  тұтынушыларға керегі бар ма, әлде жоқ па деген сұрақ  туралы ойланбай-ақ әлі де «өз  орындарында» өте жиі отыр. Тұтынушылық сұраныс жыл мерзімінде, апта күндерінде және күндердің уақыттарында өзгеріп отырады. Жұмысты дұрыс тарату, ыңғайлы жұмыс кестесін құру арқылы шамалы жұмыспен қамтылу, сондай-ақ қызметтерді араластырып отыру шығыстардың төмендеуіне пайдасы тиеді. Өз-өзіне қызмет көрсету, жеке тапсырыстар, тұтынушылардың өздеріне сәйкес стимулдарды өзіндік орындауы мен бағаларды реттеп отыруы – шығыстардың маңызды әрі де қолданылмаған потенциалын қысқартады.

4. Шығыстарды табысты басқарудың ең маңызды потенциалы – қызметкерлерді дұрыс таңдағанда, әріптестердің іс-әрекеті мен процестерді басқаруда, сондай-ақ өнімдерді сегментациялау мен стандартизациялауда және операцияларды жалғастыруда анықталады. «Ең қымбат» адамзат капиталы – нашар менеджерлер мен әріптестер. Көп емес, алайда өте жақсы қызметкер нәтижесінде арзан түседі. Жұмысқа алған кезде өте жақсы әріптестерді нұсқа бойынша сұрыптап қабылдайтын аса ақырын әрі жоспарлы саясат керек: іздеу, кәсіби біліктілігін көтеру әрі қолдау көрсету.

Бүгінгі күні Қазақстанның коммерциялық банктерінің табысты қызмет етуі үшін жоғарғы кәсіби дайындығы бар, шетелдік банктерде тәжірибеден өткен, болжам мен жаңашыл әдістерді қолданы ұйымдастыру салаларында қызмет жасаған, яғни әлемдік-танымал банктерде іс-тәжірибеден өткен, арнаулы мамандандырылған сауатты мамандар қажет болып отыр.

Біздің көзқарасымыз бойынша, кадрларды басқару саласында  қызметкерерді бағалау жұмысы аса  маңызды. Банк қызметкерінің жеке қасиеттері мен қабілеттерін бағалау басқаруда  маңызды орын алуы тиіс. Еңбегі мен  еңбегінің нәтижесіне баса назар аудару керек.

Біз қызметкерді бағалаудың екі элементтен тұратын өзара байланысқан әрі бір мезгілде жүргізілетін әдісін ұсынамыз: жеке бас қасиеті, еңбегі, еңбек нәтижесі.

Оның ішінен екі түрлі  тұтастық бағалау нұсқасын бөліп  алуға болады: ол жұмыскерді тұтас бағалау және шын мәнісіндегі еңбегінің нәтижесіне қарай бағалау.

Бағалаудың екі түрі де шын мәнісіндегі немесе қажетті  жеке қасиеттерді қарастырады –  еңбекті бағалау, шын мәнісіндегі  немесе нормативтік нәтижелеріне қарай  бағалау. Дегенмен, бірінші бағалау идеалдың үлгісін жасауға бейімделсе, екіншісі – жұмыскерді шын мәнісінде бағалаудан тұрады. Осыдан келіп олардың қолданылуындағы айырмашылықтары байқалады. Біріншісі кадрларды таңдау мен тағайындауда маңызды болса, екіңншісі – еңбек ақысын ұйымдастыруда маңызды. Алайда, екі бағалауды үлкейтуге болмайды – олар көбінесе тығыз байланысқан. Мәселен, кадрларды тағайындағанда үміткердің жасаған жұмыстарының нәтижесін бағалауды ескеру керек.

5. Сонымен қатар, Қазақстандағы  коммерциялық банктердің кірістерін жоғарылату үшін дамыған елдердің тәжірибесін белсенді түрде қолдана білу керек.

2003 жылы Қазақстанда 2003-2015жж. арналған өндірістік-инновациялық Стратегия қабылданды. Бұл Стратегия Қазақстанның 2015 жылына дейінгі кезеңдегі Мемлекеттік экономикалық саясатты қалыптастырады әрі елдің тұрақты дамуы үшін экономикалық салаларын диверсификациялау жолдары арқылы сервистік-технологиялық экономикаға өту жолдарын қарастырады.