ҚР макроэкономикалық саясаты еңбек рыногын мемлекеттік реттеу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

РЫНОК: МӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ, ПОСТСОЦИАЛИСТІК ЭКОНОМИКАДАҒЫ  ҚАЛЫПТАСУ МЕХАНИЗМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жоспар

 

Кіріспе

 

I.Рынокты мәні, құрылымы, постсоциалистік экономикадағы қалыптасу механизмі

1.1 Рынокты мәні, құрылымы

1.2 Рыноктық  экономикадағы мемлекеттік реттеудің мәні, әдістері және жүргізілу құралдары

1.3 Рынокты мәні, құрылымы, постсоциалистік экономикадағы қалыптасу механизмі

 

II. ҚР макроэкономикалық саясаты еңбек рыногын мемлекеттік реттеу

2.1 ҚР-ғы еңбек  рыногының ерекшелігі

2.2 Халықты  жұмыспен қамтудағы мемлекеттің әрекеттері

2.3 Рынок жағдайындағы баға. Бағаның мәні және атқаратын қызметтері

 

Қорытынды

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Кез-келген экономикалық жүйенің қалыпты қызмет етуін  қамтамасыз етуде маңызды рөл  мемлекетке арналады. Өз тіршілік етуінің бүкіл тарихында мемлекет тәртіпті, заңдылықты, ұлттық қорғауды ұйымдастыруды және т.с.с атап өту жеткілікті. Қазіргі заманғы жағдайларда кез-келген дамыған рыноктық экономика өзінің мәні бойынша аралас болып табылады, оған себеп болатын-экономиканың ұлттық шаруашылықта мемлекеттік реттеу, мемлекеттік сектордың еркін кәсіпкерлігімен қатар тіршілік етуі.

Қазақстанның орталықтан басқарылатын шаруашылықтан рыноктық экономикаға көшуі экономика  саласындағы мемлекет алдында тұратын мәселелерді түбегейлі түрде өзгертеді. Орталықтандыру өз кемеліне жеткен бұрынғы тәртіптің өзгерісі Қазақстанда орталықтандырылған мемлекеттік реттеудің ескі механизмдерін қирату үрдістері тиімді рыноктық түрлендірулерді өткізу үшін қажетті жаңа механизмдерді жасаудан гөрі тезірек жүргеніне әкеліп соқты.

Тоталитаризмді қабылдамау, либералды-демократиялық құндылықтар  жүйесіне бағдар ұстау абстрактылық "мемлекетсіз"рыноктық үлгіге көшу керек екенін білдірмнйді. Қазақстанда  саяси бостандығы мен демократияның негізі толығымен либерализацияланған рыноктар екенін білдіретін ой-пікір көпшілік үшін аксиома ретінде алынған еді. Бірақ та бұл тұжырымдама шетелдік тәжірбиені бұрғылаумен қатар, көп ғасырлық қазақ халқының орталықтандырылған билік менталитіне қайшы келеді(алайда, бұл ерекшелік ХХ ғ. әлеуметтік тәжірбиесі барысында шекті нысандарына жеткен еді).

Толығымен laіssez faіre-ға (мемлекеттің араласпауына) негізделген жүйе жоқ, ХIХ ғ. дейін де, кейін де болған емес. ХХ ғ. дамыған рыноктық экономикасы, сонымен қатар, дамып келе жатқан рыноктық экономикасы бар елдер сәттілігінің маңызды құрамдасы- бұл мемлекеттің реттіушілік рөлі.

Мемлекеттің өте үлкен  рөлі және оның экономикалық процестерді  реттей алатын қабілеті экономика мен  саяссаттың байланыстарынан, экономикалық саясаттың жасалуынан тәуелді болады.

Мемлекет қоғамдық жүйенің  жемісі болып табылады, биліктің барлығына  ие болады., мемлекеттік емес институттардың барлығының болуын (болмауын) бошлжап  отырады.

Сондықтан мемлекеттің  жаратылып,  қызмет етуі тарихи қажеттілік болумен бірге, бұл дамудың қоғамдық прогрессифтік және өте маңызды факторы болып табылады.

Мемлекеттің экономикалық саясаты нарық жүйесінің құрамында  буынына және қажетті элементіне айналады.

Нарық механизмі экономикалық өсудің барлық мәселелерін шешпейді. Мемлекеттік құрылымдарды реттеумен байланысты шешімдер шығаратын механизмді жаңартуға шұғыл кірісу қажеттігі туады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I.Рынокты мәні, құрылымы, постсоциалистік экономикадағы  қалыптасу механизмі

 

1.1 Рынокты мәні, құрылымы

 

Мемлекет экономикалық ғылымды саяси экономикасымен бірдей деп есептелген.Сондықтан бүгінге дейін экономикалық теорияны экономикалық саясатпен алмастыруды өкситіндер таусылған жоқ. Үкімет мемлекеттік экономикаға кірісуі обьекттивтік қажеттілік болып табылады. Бұл экономиканың нарықтық немесе әміршіл- үлестірмелі болуымен байланысты емес, үлестіруші экономикада мемлекет тауарлар мен қызметтерді өндіру және бөлу туралы барлық құқықтар мен міндеттерді өзіне артады. Бірақ осындай жүйе өзінің тиімді емстігін және дәрменсіздігін іс- жүзінде көрсетті.

Нарықтық шаруашылықтак  үкімет алдында тауарлар өндіріс  пен ресурстарды бөлудің тікелей  ұйымдастыру міндеті болмайды. Ол ресурстармен, капиталмен және өндірілген тауарлармен еркін жарлық "өкім" ете алмайды. Нарық механизмі  экономикалық барлық мәселелерді шешпейді. Еркін бәсекелік кезеңінің өзінде өндіргіш күштердің елеулі бөлшегі үшін классикалық жеке меншік шеңбері жетімсіз бола бастайды, сондықтан мемлекет экономиканың ірі құрылымдарын: теміржолды, поштаны, телеграфты және т.б. өз қарамағына алуға мәжбүр болады. Еңбек бөлінісінің дамуы мемлекетаралық интеграцияның күшеюіне, жалпы экономикалық процестердің ұлттық шекарадан асуына әкеліп соғады, қорғаныспен, ғылыммен әлеуметтік қатынастарды реттеумен, жұмысшы күшінің ұдайы өндірілуіне, экологиямен және т.б. байланысты, жаңа әлеуметтік-экономикалық мәселелердің қалыптасуына әкеліп соғады.

Белгілі жағдай, монполияланбаған жоғары дамыған нарықтық экономиканың қозғғаушы механизмдеріне экономикалық дамуға стагнация әкелетін элементтер болады. Өндіріс факторларының, алдымен жұмысшы күшінің толық қамтылмағанында экономикада жүйелік тепе-теңдіктің болуы осыны байқатады. Стагнацияның қайшылықтарын шешеу үшін мемлекеттің потенциялын пайдалану қажет. Мемлекет тиімді сұраныс пен толық жұмыспен қамтуды бір-бірімен үйлестіру қызметін мойнына алады.

Қазқыстан экономикалық құрылымдары реформалау жолының  бастапқы кезеңінде келеді. Оның нарықтық экономиканы құру және оны пайдалану  туралы тәжірибесі жетімді емес, сондықтан  дамыған елдердің мемлекеттің реттеу тәжірибесін талдап, оны қолданудың маңызы өте зор болып табылады. Басқа елдердің тәжірибесін зерттеп білідің арқасында, экономикалық  дамудағы қателіктерді қайталамауға мүмкіндік туады.

Мемлекеттік және рыноктық реттеу қандай мөлшерде үйлестіру қажет, мемлекеттік араласудың шектері мен бағыттары қандай екені жөнінде теоретикалық көзқарастардың және оларға сәйкес тәжірбиелік тұжырымдардың кең ауқымды спектрі бар- ұлттық шаруашылықты басқарудағы толық мемлекеттік монополизмнен шекті экономикалық либерализмге дейін, бұнда экономика тек ешнәрсемен шектелмейтін жеке кәсіпкерлік кезінде ғана тиімді болады деген пікір қалыптасқан. Осындай шекті нұсқалар арасында аралас нұсқалар да бар, мысалы  рыноктық және меммлекеттік реттеушілерді үйлестіретін қытай нұсқасы, ФРГ мен Австрияның әлеуметтік бағдарланған рыноктық шаруашылығы. Аралас экономиканың швед үлгісі.

Мемлекеттік монополизмнің  аса жоғары дәрежесі жүзеге асқан  шаруашылықтың түрі- бұл біздің елде құрастырылған орталықтан басқарылатын экономика. Оның бәрін қамтитын директивті жоспарлау жатты., яғни нені және қандай мөлшерде шығару керек, бұнда қандай ресурстар пайдаланылу керек, қандай мөлшерде еңбек пен капитал жіберілуі керек, еңбектің ақысы қандай болу керек жөніндегі мәселелер орталықтан шешілді.

Жоспарлы экономикада бұрмаланған болса да, тура байланыстар бар болды, бірақ кері байланыстар жоқ болатын. Жылжымайтын және бұрмаланған бағалар кезіндегі кері байланыстардың жоқтығы жүйені тұтынушылық сұраныс динамикасына сезімсіз қылды. Бұдан шыққан салдардың бірі- бір салалардағы артық өндіру және басқа бір салаларда тапшылық.Тапшылық жоспарлы экономиканың ерекше белгісі болып табылады.

Экономиканы басқарудағы  мемлекеттік монополизмнің нұсқасында нарықтық экономиканың тиімділігі тәуелді  болатын бәсекелестік механизмі оқшауланып қалады.

Кез-келген экономикалық жүйеде, соның ішінде рыноктық экономикада, мемлекет- мәжбүр ету құқығы және мүмкіндігі бар (мысалы салық саясаты, мемлекеттік  заңдылық саласында) экономикалық агент  ретінде әрекет етеді. Мәжбүр ету  саяси философиямен негізделеді, бұнда жеке мұқтаждықтар қоғамдық мұқтаждықтарға бағынады. Мәжбүр ету, егер ол мемлекетпен кеңінен тұжырымдалса, бәсекелестік пен рыноктық баға жасауға негізделген еркін кәсіпкерліктің артықшылықтарын жоққа шығарады.  Оларды өз әрекеттерінде барлық экономикалық агенттер- өндірушілер, тұтынушылар, мемлекеттің өзі ұстану тиіс. Бұндай ережелердің қатарында жеке меншіктің құқықтарын қорғайтын кәсіпкерлік қызмет етудің нысандарын, кәсіпорындар қызмет етудің шарттарын, олардың бір- бірімен және мемлекетпен қарым- қатынастарын анықтайтын заңды және нормативті актілерді атап өтуге болады.Құқықтық нормалар өнім сапасының және еңбек қауіпсіздік мәселелеріне, кәсіподақ пен әкімшіліктің өзара қарым- қатынас мәселелеріне және т.б. тарайды.

 

 

1.2 Рыноктық экономикадағы мемлекеттік реттеудің мәні, әдістері және жүргізілу құралдары

 

Экономиканы мемлекеттік  реттеу құралдарына фискальдық ("фикс"- мемлекет қазынасы), несие, ақша саясаты, бағалар мен тұрғындардың табысын  реттеу, әкімшілік реттеулер жатады. Осы шаралардың мәнін қысқаша ашайық.

Фискальдық саясат. Ол мемлекеттік бюджетпен байланысты реттеу құралдарын қамтиды. Бұған ең алдымен мемлекеттік сатып алуды  көбейту немесе азйту, ірі қаржылар жұмсау бағдарламасы, әлеуметтік төлемдер, кейбір өндіріс салалары мен кәсіпорындарға бюджеттің есебінен берілетін жәрдем қаржылар мен жәрдем ақшалар, салық шаралары жатады.

Салықты реттеу фискальдық саясаттың маңызды бөлігі болып  табылады. Оның көп тараған түрлеріне  мыналар жатады.

Кейбір экономикалық процестерді көтермелеу және щектеу мақсатында салық нарқын өзгерту. Экономикалық өсуді көтермелеу мемлекет бөлек салалар мен өңірлер, шет селолық аудандар мен еркін экономикалық аймақтар үшін салық салудың ерекше жеңілдікпен қолданылатын тәртібін орнатады.

Салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін өзгерту.Берілген салық нарқы жағдайында амортизациялау мерзімін қысқарту қорлану ресурстарын көбейтуге мүмкіндік береді.

Салық жеңілдіктерін  ендіру немесе алып тастау.Салалық  жеңілдіктерді ендіру капиталдың салааралық құрылымын реттейді. Салық салуға тиісті пайдадан, аса жаңа техника түрлеріне жұмсалған шығынды шегеруге рұқсат беру негізгі қорларды жаңғыртуды тездетеді. 

Несие-ақша саясаты. Мемлекет нақты салалық және аймақтық проблемаларды  шешу, ерекше мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру үшін мақсатты жеңілдікпен пайдаланатын несие береді. Сонымен бірге, ол бюджеттен тыс ерекше даму қорын да құра алады. Несиелік ретттеудің жиі қолданылатын түрлеріне мыналар жатады:

эмиссиялық банктың  есептеу нарқын өзгерту.Есептеу нарқы(немесе дисконттық)- бұл банк вексельдерін, яғни жеке адамдар мен мемлекеттердің қысқа мерзімді міндеттемелерін сатып алған жағдайда банкпен өндіріп алынатын қарыз процентінің нормасы

эмиссиялық банкке ақша салудың міндетті минимумін арттыру. Эмиссиялық банктегі коммерциялық банктердің депозиттері- реікті ақша салынымдарын /бос резерв деп аталатын / және міндетті ақша салынымдарынан тұрады.

"ашық нарықтағы  операциялар". Мемлекет өзінің  облигацияларын сатуға немесе  сатып алуға тырысады. Бірінші жағдайда, жеке несие жүйесінің қарыз капиталының қаражаттары алынады, ол ұдайы өндіріс процесін қиындатады. Екінші жағдайда, керісінше, несие жүйесі қосымша қаражаттармен толтырылады, ал ол ұдайы өндіріс процесін көтермелейді.

Бағаны және табысты реттеу саясаты. Фискальдық және несие саясаты бағамен табыстарды реттеуді тиімді құралы бола алмайды, сондықтан мемлекет барынша тікелей әсер ету құралдарын қолдануға тырысады.

Әкімшілік реттеулер. Оларға кейбір әдейі  ерекшеленген салалар, мысалы, қоғамдық пайдалану салаларына қатысты қолданылатын әртүрлі бақылау шаралары, қор биржаларының үстінен қойылатын әкімшілік бақылау, әділ бәсеке күресі деп аталатын тәртіпті сақтауға бағытталғрн бақылау кіреді.

Қысқа мерзімді реттеулер. Оның мақсаты- бірнеше айдың ішінде нәтиже алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне әсер ету болып табылады.

Ұзақ мерзімді реттеу- бірнеше жыл  бойына нәтижелер алуға есептелген ұдайы өндіріс процесіне мақсатты бағытта әсер ету болып табылады. Белгілі бір уақыт кезеңі бойына экономиканың дамуы арқылы қоғамдық өндірістік құрылымын өзгерту, технологиялық қайта құру және ғылыми- техникалық прогресті жеделдету, жедел амортизациялау саясатын жүргізу жатады.

Нақты шаруашылық немесе белгілі бір  әлеуметтік-экономикалық міндеттерді  шешу үшін қолданылатын арнайы шаралар жиынтығы түрінде болатын мақсатты бағдарлама- ұзақ мерзімді реттеудің тиімді нысаны болып табылады.Нарықты экономика жағдайында мемлекет және тауар өндірушілер тең құқылы ретінде көрінеді. Мемлекет өзінің қатынасын кәсіпорындардың  барлық  типімен шарттық негізде немесе келісім жасау жолымен орнатады.

Нарықты реттеуде, монополиялық үстемдікке қарсы шаралар жүйесі маңызды  рөл атқаруы тиіс. Қазіргі таңда  Қазақстанда 100-ден астам маңызды  өнім түрлерін шығаруда монополист болып  табылптын 90-ға жуық ірі кәсіпорындар бар деп есептеледі. Бұл жерде жағдай, сонымен бірг, экономиканың технологиялық әркелкілігімен және өндірістің территориялық факторларымен күрделіленеді. Нарық жағдайында мемлекеттің маңызды міндеті-қоғамдық өндірістің тиімді дамуына бағдарланған, дұрыс бәсеке үшін жағдай жасайтын, халық шаруашылығының шешуі салаларына ықпал етуде экономикалық әдістері белсенді түрде пайдаланатын экономиканы реттеу әдістеріболып табылады. Барлық дамыған елдер реттелмелі нарық жүйесіне ХХ ғасырдың 30-шы жылдарының басында көше бастады.

Қазақстанда, нарық қатынастарының қалыптасуы, жағдайында, экононмиканы тікелей және жанама реттеу әдістерінің  рөлі өзірше бәсеңдеу, тек қана тенденция  түрінде болып отыр.

Мемлекеттің реттеуші рөлі-белгілі  мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін тікелей және жанама әдістер мен тұтқаларды ұштастыруға негізделген.

                        

                           Мемлекеттік емес реттеу әдістері