Ветеринариялық гигиена пәні, оның орны мен міндеттері

№ 4 дәріс. Кіріспе. Ауа гигиенасы.

Қарастырлатын сұрақтар:

1. Кіріспе

1.1. Ветеринариялық гигиена  пәні, оның орны мен міндеттері

1.2. Пәннің зерттеу  әдістері

1.3. Сыртқы орта факторлары  және олардың мал организіміне  әсері

1.4.  Жылу реттеудің  типтері және организмнің жылу шығару жолдары

1.5 Адаптация және оның мал организміне әсері

1.6 Акклиматизация және оның мал организміне әсері

1.7  Мал организмі резистенттілігінің маңызы

1.8 Сыртқы орта факторларын гигиеналық тұрғыдан шектеу

1.9 Зоогигиеналық нормативтер, ветеринариялық-санитариялық нормалар және ветеринариялық-санитариялық ережелер туралы түсінік

Ұсынылатын  әдебиет: 1. Мырзабеков Ж.Б., Ибрагимов П.Ш., «Ветеринариялық гигиена», Алматы, 2005.

2. М.С. Найденский, А.Ф., В.В. Храмцов, П.И. Виноградов, «Зоогигена с основами проектирования животноводческих объектов», Москва, 2007.

3. Соколов Г.А. Ветеринарная  гигиена, Мн.,  1996.

4. Меерсон Ф.З. Адаптация,  стерсс и профилактика. – М.: наука, 1981. – 332 с.

 

1. «Зоогигиена ветеринариялық санитария негіздерімен» пәні, оның орны мен міндеттері

Жануарлар гигиенасы, ветеринариялық гигиена немесе зоогигена – малды  дұрыс бағу, азықтандыру және күтіп-бағудың  тиімді тәсілдерін пайдалана отырып, олардың тұқымына байланысты өнімділігін  қамтамасыз ететін деңгейде денсаулығын сақтау және күшейту жөніндегі ғылым.

Зоогигиенаның негізгі  міндеттері:

    - қоршаған ортаның мал организміне және денсаулығына тигізетін әсерінің заңдылықтарын зерттеу;

    - қоршаған ортаның мал организміне қолайлы параметрлерін ғылыми-практикалық тұрғыдан негіздеу, зоогигиеналық және ветеринариялық-санитариялық

нормативтер, нормалар және ережелерді жасау және ұйымдастыру;

     - мал қоралардың жобалық тапсырмасын жасау, мал тіршілігінің қамтамасыз ететін жүйелерді (желдеткіш, жылу, жарық, микроклиматты қолайландыру, көңді шығару және сақтау, сумен қамтамасыз ету, малды суару, азықтандыру және т.б.) жасайтын құрал-жабдықтарды іріктеу;

     - табиғи ортаның бірқалыпты сақталуын қамтамасыз ету, зоогигиеналық нормативтер мен ветеринариялық - санитариялық ережелерді енгізу есебінен экологияны сақтау.

1.2. Пәннің зерттеу  әдістері

• Қоршаған ортаның мал организміне тигізетін әсерін зерттеу үшін зоогигиена әртүрлі тәсілдер қолданады: санитариялық зерттеу, клиникалық – физиологиялық байқаулар, эксперименталдық, статистикалық және т.б.

    Санитариялық тексеру – мал қоралары мен су көздерінің, жайылымдар мен шаруашылық территориялының санитариялық жағдайларын анықтайды.

    Қоршаған ортаның факторларының әсерінен мал огранизмінде болатын функционалды өзгерістерді  зерттеп білу үшін клинико – физиологиялық әдіс қолданады.

   Эксперименталды әдіс – лабораториялық немесе өндірістік жағдайларда арнайы тәжірибелік малдарға      қоршаған орта факторларының әсерін зерттеу үшін қолданылады (қора-жай микроклиматына, бағып-күту технологиясына, азықтандыру жағдайына және т.б.). Эксперименталды әдіс физикалық, химиялық, бактериологиялық, токсикологиялық және басқа да зерттеулермен бірге жүргізіледі.

    - санитариялық – статистикалық әдіс ветеринариялық – санитариялық шаралардың тиімділігін тексеру үшін қолданылады. Яғни, әр түрлі санитариялық – гигиеналық жағдайындағы жануарлардың ауру сырқауы мен өнімділігін салыстырғанда олардың тиімділігін анықтайды (микроклиматтың, бағып-күту технологиясының, азықтандырудың және т.б.)

1.3. Сыртқы орта факторлары және олардың мал организіміне әсері

Сыртқы орта деп –  жануарларды қоршаған әрі оларға тікелей немесе жанама әсер етуші  табиғаттың бөлігін айтамыз. Организмнің  дамуы қоршаған ортаның үнемі  өзгеріп отыруымен тығыз байланысты. Егер осы қоршаған орта қалыпты жағдайдан ерекше өзгерсе, онда орта мен организм арасында қарама қайшылық туады. Организмге әсер ететін элементтерді сыртқы орта факторлары деп атайды. Сыртқы орта факторлары табиғаты мен әсер ету түріне байланысты абиотикалық және биотикалық болып бөлінеді. Абиотикалық факторларға өлі табиғат кешені жатады – ауа температурасы, ылғалдылығы, қысымы, ауаның, судың химиялық ұрамы, ксенобиоттар және т.б. Ал, биотикалық факторларға организмдердің бір біріне әсері жатады.

• Ал, өзінің құрамы жағынан сыртқы орта факторлары химиялық (заттық), физикалық (энергетикалық) және биологиялық (биотикалық) болып бөлінеді.
• Химиялық факторлар: химиялық элементтер мен ауа, су, топырақ, азықтағы қосылыстар. Биологиялық факторларға – табиғи жағдайда ауада, суда, топырақта, азықта кездесетін бактериялардың құрамы негізінде сапрофитті микрофлорадан тұратын әрі қоршаған ортаның патогенді микробтарымен, гельминттер жұмыртқасымен ластануы жатады.
• Қоршаған орта факторларының организмнің тіршілік қабілетіне үш түрлі әсері бар: минимум, максимум және оптимум. Жануарлар денсаулығы үшін ең қолайлысы факторлардың оптималдық шамасы.

1.4.  Жылу  реттеудің типтері және организмнің  жылу шығару жолдары

• Температураның тұрақтылығы организмде жылу реттеу механизмімен түсіндіріледі. Жылу реттеу дегеніміз – орта температурасының өзгеруіне қарамастан организмнің дене қызуын тұрақты деңгейде ұстау қабілеті. Жылу реттеудің екі типін ажыратады: физикалық және химиялық. Организмде жылудың өндірілуін химиялық жылу реттеу деп, ал организмнен жылудың шығу жолдарын физикалық жылу реттеу деп атайды. Мал организмінде өндірілетін жылу мөлшері олардың түріне, салмағы, сүттілігін, физиологиялық жағдайына, жас ерекшелігіне және ауа температурасына тығыз байланысты.
• Жылу шығару радиация (сәулелену), өткізу (конвекция, кондукция) және булану (тер шығару) арқылы жүреді. Сақа мал қолайлы микроклимат жағдайында конвекция және радиация арқылы сыртқы ортаға 60-75 %, жылу өткізу арқылы – 15 %, тері булану арқылы – 15-20% жылу шығарады. Мал жылудың қалған бөлігін жем мен жұтқан ауаны жылытуға және өкпедегі ылғалдың булануына жоғалтады.
• Жылу өткізу арқылы жылу бөлудің екі жолы бар: олар мал денесінің қоршаған ауамен (конвекция) жолымен және заттармен жанасуы (еден, қабырға, т.б.) , яғни кондукция, жолымен.
• Сыртқы орта температурасы артып, оның мәні дене қызуына жақындағанда жылудың шығатын – жалғыз ғана мүмкін жолы – булану (тер бөлу). Термобейтараптық зонаға жануарларда жылудың термен шығуы 20-30 % аралығында болады. Бұл құбылыс, әсіресе жылқыларға тән. Ит пен құста булану жолы мүлдем болмайды.

1.5 Адаптация  және оның мал организміне  әсері

• Қоршаған орта әрдайым өзгеріп отырады, соған байланысты мал организмі дамып, жетілу процесінде ортаның өзгеруіне қарай бейімделу қабілеті де өзгеріп отырады.  Адаптация дегеніміз организмнің ортаға бейімделуі. Бейімделудің екі түрі болады: туа біткен және жүре пайда болған. Жүре пайда болған бейімделудің туа біткен бейімделуден айырмашылығы оның қалыптасуына арнайы жағдай керектігінде.  Бейімделу қабілеті төмен болса, түліктің өнімділігі кемиді, аурушаң келеді, тіпті өлім-жітімге де ұшырайды. Мұндайда зоогигиенлақ , ветеринариялық – санитариялық және аурулардың алдын алу және емдеу шараларына көп шығын шығады.

1.6 Акклиматизация және оның мал организміне әсері

• Жерсіну (акклиматизация) – мал организмінің сыртқы ортаның жаңа жағдайларына ( географиялық және климаттық жағдайлар, азықтандыру, күтіп – бағу сипаты, эпидемиялық, тіпті індетті аурулар және т.б.) бейімделу процесі. Жерсіну деп малдың жаңа ортаға бейімделуіне ықпал ететін факторлардың тұтас жиынтығын айтады. Былайша айтқанда, жерсіну бейімделіудің ең қарапайым түрі. Ал мал бейімделген орта ұзақ уақыт, бірнеше ұрпақ бойы оның тіршілігін , өнімділігін анықтайтын көрсеткіші. Әр бір тұқымның оптимумы бар. Қазіргі кезде жерсіндірудің үш түрінің маңызы зор – жоғары және төменгі температураға, биік таулы аудандарға жерсіндіру.

1.7  Мал организмі  резистенттілігінің маңызы

• Организмнің резистенттілігі  - жануарлар организмінің сыртқы ортаның зақымдау факторларына қарсы тұру қасиеті. Бұл ретте иммунитеттің маңызы зор. Ол – организмнің бөгде заттардан, оның ішінде зардапты микробтардан қорғану қабілеті. Резистенттіліктің иммунитеттен айырмашылығы жұқпалы аурулар қоздырғыштарына, токсиндер  және т.б. генетикалық қосылыстарға өте төзімді  болып келуі, оның организм төзімділігін өте үлкен ауқымда сақтауы болып табылады. Табиғи төзімділік түрлік белгі болуы да мүмкін. Ол да биологиялық белгі сияқты тұқым қуалауы мүмкін. Сонымен қатар, жануарларда жалпы немесе бейарнамалық төзімділік қабілеті болады.

 1.8 Сыртқы орта факторларын гигиеналық тұрғыдан шектеу

• Қоршаған ортаның әр түрлі объектілердің физикалық, химиялық, биологиялық факторлардың гигиеналық тұрғыдан шектеудің қалыптасу бұл – жануар өнімділігі мен денсаулығы оның жағымсыз әсерін алдына ала ескертетін ғылыми негіз болып саналады. Мал организміне сыртқы ортаның факторлары әсерін төмендетуде және орта сапасын жүйелі басқаруда гигиеналық нормалаудың маңызы өте зор. Зиянды химиялық заттар үшін шекті жіберілу концентрациясы бекітілген. Химиялық  заттардың ШЖД – ол ауада (мг/м3), суда (мг/л), топырақта және азықта (мг/кг) кездесетін химиялық заттардың мал денсаулығына зиян келтірмейтін максимальды мөлшері.
• Физикалық факторлар үшін шектеудің гигиеналық нормативті мөлшерлерінің 3 деңгейі болады: минимальды қажетті, оптимальды және шекті ең жоғарғы деңгейі. Мысалы, мал-қора жағдайындағы ауаның су буымен қанығуының минималды мөлшері 40 пайыз, ал оптималды мөлшері 50-70 пайыз, шекті ең жоғарғы деңгейі 85 пайыз. Қоршаған ортаның биологиялық ластануын – патогенді, шартты патогенді микроорганизмдер, сапрофитті микроорганизмдер, гельминт жұмыртқаларының табылуы жатады. Бұл көрсеткіштерге объектінің микроорганизмдермен жалпы ластануы жатады. Жалпы микробпен ластанудың шекті жіберілу деңгейі судың (м.к./мл), топырақтың  (м.к./г) санитариялық жағдайын шектейді.
• Қоршаған ортаны регламентациялау әдістері – топырақ, су, азықтағы санитариялық көрсеткіш микрорганизмдермен ластануын анықтау оның титрі мен индексін анықтау арқылы шектейді.

 1.9 Зоогигиеналық нормативтер, ветеринариялық-санитариялық нормалар және ветеринариялық-санитариялық ережелер туралы түсінік

• Жануарлар ауруларының алдын алу шарасын жүргізу ветеринариялық - гигеналық нормативтерге, ветеринариялық – санитариялық нормаларға және ветеринариялық – санитариялық ережелерге негізделген.
• Ветеринариялық – гигиеналық нормативтер – ол қоршаған ортаның биологиялық, физикалық, химиялық факторларының минималды немесе сандық көрсеткіштердің жоғарғы шамасын сипаттайтын қажет немесе қауіпсіз деңгейін көрсетеді.
• Ветеринариялық – санитариялық нормалар – арнайы нормативтік құжаттар түрінде ресми бекітілген ветеринариялық – гигиеналық нормативтер (қора жайдағы ауа алмасу нормасы, жарықтану нормасы, жануарлар алаңының нормасы және т.б.).

    Ветеринариялық – санитариялық ережелер – мал өсірумен, тасымалдаумен, сойыс малдарымен, олардың өнімдерін өңдеумен айналысатын барлық кәсіпорындарға және жеке тұлғаларға міндетті түрде орындалуы тиіс арнайы Үкімет органдары ресми түрде бекіткен ветеринариялық санитариялық нормалар мен талаптар жиынтығы.

 

реди великих ученых с мировыми именами почетное место  занимает энциклопедист, великий философ  Абу-Наср аль-Фараби. Он был поистине человеком глобального, мирового уровня, который сблизил и синтезировал в своем творчестве ценнейшие достижения арабской, тюркской, греческой, индийской и своей собственной, персидской, культуры.

Рождение, детские и юношеские годы Фараби

Философ, ученый Абу Наср Мухаммед, сын Тархана, родился около 870–950 г.г. в области Фараб (Фарьяб), которая находилась в Мавераннахре, а ныне находится в Афганистане. От места рождения и происходит его фамилия — Фараби. Под этим именем и прославился Абу Наср Мухаммед, сын Тархана.

Семья Фараби была авторитетной и  влиятельной. Тархан – псевдоним  отца или деда в переводе означает «влиятельный начальник, руководитель», «человек, который может без разрешения может войти к шаху». Отец Фараби был командующим войском и ответственным за охрану некоторых из приграничных городов.

В Мавераннахре Фараби начал изучать  арабский язык, фикх, хадис и тафсир – комментарии Корана. Он достиг успехов в этих науках, в результате чего стал казием (судьей) и работал на этом ответственном посту некоторое время.

Именно в это время Фараби увлекся античной мудростью и  творением великого мыслителя и философа Аристотеля, основателя школы в Ликее, расположенном близ греческих Афин, (отсюда произошло название «лицей»).

Аль-Фараби покинул пост судьи и  посвятил себя изучению трудов Аристотеля, творца «организованного знания». Согласно легендам Фараби прочел книгу Аристотеля «О душе» сто раз, а «Риторику»– двести, пока не выучил труды наизусть. Вскоре Фараби оставил родные места и отправился в Багдад для глубокого постижения гуманитарных наук.

Жизнь в Багдаде и Дамаске

В Багдаде аль-Фараби изучал науки, с особым пристрастием математику, логику, медицину, теорию музыки и языки.

В то время Багдад был научным  и культурным центром исламского мира, вторым после Бухары. В этот город стекались знаменитые ученые, философы, поэты, музыканты. Открывались  университеты, была создана Академия наук. Большой вклад в развитие научной мысли внесли персоязычные ученые, среди которых и Абу-Наср аль-Фараби, обладатель незаурядного таланта, проявивший себя во многих отраслях знаний.