Түркілердің сәулет өнері және материалдық мәдениеті

ЖОСПАРЫ

Кіріспе

 

1. Түркі халықтарының  діни нанымдары

2. Жазу ескерткіштері

3. Археологиялық  ескерткіштер

4. Көшпелі және  жартылай көшпелі халықтың 6-10 ғасырлардағы  материалдық мәдениеті.

5. Ғалымдар  мен ойшылдар, олардың мұраларының  маңызы

6. Түркілердің сәулет өнері және материалдық мәдениеті

 

Қорытынды

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

Кіріспе

 

Түркілердің руханияты, дүниетанымы, менталитеті, салт-дәстүрлері көпшілікті көптен-ақ қызықтырып келеді. Бұл тақырыптар патшалық Ресей тұсында-ақ В. В. Бартольд, С. Е. Малов, А. Н. Бернштам, Н. Я. Бичурин, Ш. Уәлиханов, Б. Банзаров сияқты ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады. ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында бес бірдей түркі тектес одақтас республикалардың тәуелсіздігін жариялап тарихи аренаға шығуына байланысты бұрынғы қызығушылық одан да күшейе түсті.

ХІҮ-ХҮ ғасырлардан бастап тұтас түркі бірлігі ыдырап, көптеген бөлек-бөлек түркі ұлыстарының  негізі қаланды. Олардың бір-бірінен  тілдері де, түрлері де, діндері  бөлектене бастады.

Тіл оғыз, қарлық, қыпшақ, сібір топтарына бөлінсе, антропологиялық кейпі монғолоидтық пішіннен евпропеоидтық кейіпке өтсе, діндері көк тәңірінен ислам, буддизм, христиан тіпті яһудиге бөлініп кетті, негізгі бөлігі отырықшылыққа өтті. 

Түркілердің басым бөлігі Ресей қол астына, біраз бөлігі Қытайдың қол астына түсті, енді біраз бөлігі Иран құрамында қалды.

Жалғыз тәуелсіз түркі  елі 1399 жылдан 1923 жылға дейін өмір сүрген Осман империясы құрған қазіргі  түркі елі – Түркия ғана болды. 1923 жылы Батыс Еуропа мемлекеттері мен Грекия бірігіп Анатолия жерін де қол астына қаратуға тырысты. Бірақ кейін Ататүрік атанған түріктердің көсемі Мұстафа Кемальдің басшылығымен жеңіп шықты.

Қазір тәуелсіз жеті түркі  мемлекеті: Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Әзірбайжан, Қырғызстан, Түрікменстан және Солтүстік Кипр Түрік жұмхұрияты өмір сүріп келеді.

Ресей қол астында  ондаған түркі елдерінің мемлекеттік  бірлестіктері бар. Қытайда Синьцзян-Ұйғыр  автономиясымен бірге Қазақ автономиясы  облыстары бар. Ирандағы Әзірбайжанда мәртебе жоқ.

Қазіргі кезеңде түркі  тектес мемлекеттер басшыларының кездесулері өтіп тұрады. «Түріксой» жұмыс істеуде, түрік лицейлері мен университеттері жұмыс істеуде. Орталық латын әліпбиі қажет. Қазақстаннан басқалары латын әліпбиіне өтіп жатыр. Ортақ терминология және тіл қажет.

Меніңше бұл әлі аз. Араб елдерінің лигасы сияқты ұйым қажет. Экономикалық, әскери, мәдени т.б. байланыстар жүйелі, тұрақты және өрлемелі сипатта болуы қажет.

Орталық парламент, БАҚ, тіпті валюта болса да артықтық етпейді. Оның рухани астанасы – Түркістан. Түркі мемлекеттерінің достастығын құратын кез жетті.     

 

 

 

 

 

 

1. Түркі халықтарының діни нанымдары

 

Түркі халықтарының діни-мифологиялық нанымдары тіпті бір тарихи кезеңнің өзінде де біркелкі болған жоқ. Оған бізге  дейін келіп жеткен жазба ескерткіштері  мен археологиялық материалдарға қарап көз жеткіземіз. Қазіргі кезде тәңір, шаман, будда, манихей, христиан туралы мәліметтер табылды.

Тәңірге табыну. Францияның белгілі дін зерттеушісі Жан  Поль Рудың пікірінше, Алтай мен  Оңтүстік Сібірде өмір сүрген түріктердің  табыну объектісі – «адам-аспан», «адам-күн» -Тәңір болды. Қытай тарихшылары оларда Тәңір құдайының болуы б.з.д.5-3 ғ жатады деп есептейді. Діни ұғымды діни сюжеттермен тасқа түсірген суреттер қытай тарихшыларының мәліметтерін растай түседі. Араб географы Макдиси: «Түріктер «Бір тәңір» дейді, ол «Бір Құдай» дегенді білдіреді» деп жазды. Плано Карпини өзінің «Моңғол тарихы» деген кітабында былай дейді: «Олар бір Құдайға сенеді, оны көзге көрінетін және көрінбейтін дүниені жаратушы деп біледі, сондай-ақ бұл дүниедегі жарылқаушы әрі азаптаушы деп мойындайды». Түріктердің нанымдары бойынша Тәңір деген Аспанды білдіреді, ол дүниені жаратушы және ол өзі жаратқандардың бәріне –адамға, халыққа, мемлекетке билігін жүргізеді деп сенген. Ол дүниені жаратты және өзі де дүние. Түріктердің басқа халықтардан ерекшелігі Құдай жалғыз деп сенді. Құдай – қайырымды, қатал, құтқарушы әрі жазалаушы. Ол бәрін көреді, адамның тағдыры, ойлары  мен іс-әрекеттері оған тәуелді. Тәңір дінінің мәні де осында, Құдай адамның еңсесңн түсірмейді, қайта оны жігерлендіріп, іс-әрекетке бастайды.

Қазақстанның әуелгі орта ғасырлардағы көшпелі халқының сондай-ақ қалалары мен қоныстары  тұрғындарының наным-сенімдері мен  діні әр қилы болды.

Ежелгі түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге (Жерге-суға, Йер-Суб) сыйыну болды. Құдырет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. Қағандар нақ осы Көктің еркімен билік құрып отыр деп санаған түріктер оларды «Көк тектестер және Көкте туғандар» деп атады. Түрік қағандары өздерінің жазбаларында Көкті өздерін әрқашанда желеп-жебеуге шақырады. Олар Көк, Жер, Су жұт жайлаған жылдары түрік халқын сақтап қалды деп сенген.

Өзінің мәні жағынан  бұдан кейін тұрған әйел тәңірісі Ұмай-от басы мен бала-шағаны қорғаушы болған. Сонымен бірге, Ұмай түріктер сыйынған құдыретті үш күштің бірі болған және оларға қашанда қамқоршы болып отырған. Ұмайға сыйынушылық Алтайдың кейбір түрік тілдес халықтарында 19 ғ аяғына дейін сақталып келді.

Әуелгі ортағасырлардағы барлық түрік тілдес тайпалардың  наным-сенімінде қасиетті тауларға табынушылықтың маңызды мәні болды, бұл сенім Оңтүстік Сібірде өткен ғасырдың өзінде болды. Ежелгі түріктер «қасиетті Отүкен қара күшін» ерекше қастерлеген, олардың рухы қаған тегінің қамқоршысы деп есептелген. Онда «бабалардың үңгірі» болған, түрік аңыздары бойынша осы үңгірде қасқырдан құрбан шалып отырған.

Түріктердің ұғымы бойынша, жер мен суды, орман мен тауларды жайлайтын көптеген рухтар бар, оларға анда-санда тасаттық беріп, кәрін  жұмсартып отыру қажет. Сенім  бойынша дүние салғаннан соң  адамдардың жаны қоныс аударатын жер асты патшалағын өлім тәңірісі мен жер асты дүниесінің әміршісі Ерікліг басқарады деп саналған. Оның аты Енисей руна жазбаларының бірінде аталады.

Осы сипатталған наным-сенімдер ежелгі түрік тайпаларына оның ішінде оғыздарға, қарлұқтарға, қимақтарға, қыпшақтарға ортақ болған. Араб географы әл-Макдиси Орта Азиядағы түріктердің діні туралы былай деп жазады: «Түріктер бір тәңірі, яғни «тәңір біреу» дейді. Олардың кейбіреулері тәңір дегеніміз зеңгір көктің атауы деп пайымдаса, енді біреулері тәңір деген көктің нақ өзі дейді».

Түріктердің отты пір  тұтатыны және отпен аластайтыны  жөнінде Византия елшісі Земарх хабарлайды.  Арабтың көптеген авторлары сиқырлы  күш арқылы үскірік аяз шақырып, жаңбыр жаудыра алатын түрік «сиқыршылары»  туралы жазады. Түріктердің сиқырлы күшке, шман бақсы-балгарлеріне сенетіні жайлы парсы тарихшылары мен географтары да жазады.

 Түріктер  өлген  адамды ертедегі шаман ғұрпымен  жерлеген. Деректемелерде жерлеу  ғұрпының сипаттамалары сақталған:  өлген адамды биіктеу жерге тігілген киіз үйге қойған. Киіз үйдің жанына туыстары құрбандыққа әкелген қойлары мен жылқыларын байлап, киіз үйді жеті рет айналып өткен. Үйді айналып, есік алдынан өткен сайын беттерін тілгілеп, жылайтын болған, сонан соң белгіленген күні «өлген адамның атын, киімдері мен заттарын алып, оларды өлген адамның денесімен біргеөртеген. Содан соң қолайлы мерзімде көму үшін жинап алған:  егер көктемде немесе жазда өлген болса, онда шөптер мен ағаш жапырақтарының сарғаюн күткен, егер күзде немесе қыста өлген болса, онда ағаштың бүр жарып, көктеуін күткен. Сонда барып қабір қазып көмген... Жерлеуден кейін олар тас қалап, оның үстіне құлпытас орнатқан. Тастардың саны жерленген адамның тірі кезінде өлтірген адамдары санына байланысты болған. Содан кейін құрбандыққа әкелінген барлық қойлар мен жылқыларды бастарын діңгекке іліп қоятын болған»

6-9 ғ Орталық Азиядағы, одан кейін Орта Азиядағы, Қазақстандағы түрік тілдес халықтар арасында өз наным-сенімдерімен бірге басқа цивилизациялар тудырған – буддизм, манихейлік, христиандық дін жүйелері тарала бастаған.

10 ғ бас кезінде  Орта Азия мен Шығыс Түркістандағы  түрік тілдес халықтарды ислам  дініне бағындыру басталады, бірақ  бұл процесс едәуір кейінгі дәуірде дамиды.

Барлық «ұлы діндердің» ішінде алғашқы Түрік қағанатындағы  ақсүйектер ортасында неғұрлым ертерек танымал бола бастайды. Қағандықтың әміршілері буддизмді өзінің құрамы жағынан өте-мөте әр текті елде идеологиялық жағынан біршама ортақтық құруға жәрдемдесе алатын діннің бесаспап формасы деп білген.

6-9 ғ «ұлы жібек жолы» бойындағы қалаларда манихейлік және христиандық (несториандық және яковиттік) қауымдар болған. «Он жебе елінде», яғни Батыс түрік қағанатында, «діни сенімді ояту үшін» жазылған «Қос негіздің қасиеттігі кітабы» атты манихейлік шығармада «Аргу-Талас алтын шаһары» және Жетісудың манихейлік монастырлар бар тағы да 4 қаласы аталады.

Орта Азияда несториандықтың  негізгі орталығы болған Мервте көптеген монастырлер болған және метрополит өмір сүрген. 7 ғ метрополия Самарқандта  да болған. Тегінде несториандар Жетісуға, Қазақстанның оңтүстігіне осы жерден өткен болуы керек. Жетісудағы Ақбешім қала жұртынан археологиялық қазба кезінде әуелгі орта ғасырлық шіркеу қалдықтары шықты. Тараздағы соғды халықтарының бір бөлігі зароастризм дінін сақтап қалған, Тараздағы зароастриийлік бейіт осының айғағы. Зароастризмде отты өшірмей ұстау ғұрпының ерекше маңызы бар. Бейнелері Сасани әулетінің теңгелерінен жақсы таныс арнайы құрбандық ыдыстары – аташдандар осы үшін пайдаланылған.

Қала жұрттарын қазу кезінде әуелгі феодалдық қабаттардан түғырға орнатылған табақша іспеттес шырағдандар коллекциясы жасалды. Әуелгі орта ғасырлар дәуірінде Қазақстанның отырықшы және көшпелі халықтарының діни көзқарастары әр түрлілілігімен және синкретизмімен ерекшеленеді. Көнге заманнан мұра болып қалған наным-сенімдер мен ғұрыптар таптық қоғамға тән күрделі діни-мифологиялық жүйелермен өзінше бір үлгіде ұштасты.

 

2. Жазу ескерткіштері

 

6-8 ғ түрік қағанатына  бағынған Орталық және Орта  Азияның түркі тілдес халықтары,  сондай-ақ Хазар қағанатын құрған  төменгі Еділ бойының, Дон жағалауы мен Солтүстік Кавказдың түрік тайпалары өздерінің және елшілік жеке жазуларын қолданды. Жазу негізінен әкімшілік және елшілік тәжірибелеріне қатысты, сондай-ақ мемлекеттік актілерді бекіту қажеттілігінен туындаған тәрізді. Діни қатынастардың да белгілі бір рөл атқарғаны анық.

Шежіреде айтылғандай, ертедегі түріктер ағаш тақтайларға  «қажетті адамдардың, аттардың, салық  пен малдың санын» есептеу мақсатында ойықтар салатын болған. Сонымен  қатар түрік елшілері грамотамен жабдықталды. 567 жылы Константинопольде ІІ Юстиниан императоры сарайына келген түрік елшісі соғды Маниах қағаннан «скиф жазуымен» жазылған хатты әкелген. «Мұның не жазу» екендігін Түрік қағанатының – Бугут көне жазуы ескерткішіне қарап білуге болады. Бағананың үш жағында соғды тілінде жазылған жазу бар. Оның бір жағындағы брахма жазуымен санскриттегі жазба толығымен өшкен. Түрік араснда буддизмді насихаттау мақсатында түрік тілінде жазылғаны будданың «Нирванасутра» шығармасында жазу сақталған. Сөйтіп, руна әрпі пайда болғанға дейін түріктер соғды әліппесімін кеңінен қолданған, ол Түрік қағанатының бірінші ресми жазуы болды.

Жаңа жазба – көне түрік әліппесі – түріктердің  арасында 7 ғ бірінші жартысында пайда болған. Әліппе алғашқыда бір-бірінен  бөлек жазылатын геометриялық белгілерден құрылып, 37 немесе 38 әріптен тұрған, оның соғды әліппесінен айырмашылығы ағаш пен тасқа жазуға қолайлылығымен ерекшеленеді. Руна ғаріптері түркі тілінің ерекшеліктерін дәл  бере білді.

Әдеби және тарихи тұрғыдан алғанда, руна ескерткіштері тіл мен әліппеге қатысты біркелкі емес. Аймақтық белгісіне орай ескерткіштер бірнеше топтарға бөлінеді.

1. Моңғолияның ескерткіштері негізінен алғанда Орхан, тола және Селенга өзендері бассейндерінде шоғырланған. Бұл топқа Білге-қаған мен Күлтегінге арналған белгілі руна мәтіндері жатады: Кошо-Цайдам бағаналары, Чойрэн бағанасы, Тоныкөк ескерткіші, Онгин жазуы, Куличор құрметіне арналған бағана, Селенга тасы, Сэврэй тасы, Терхин бағанасы, Тэсинь бағанасы, Қарабалғасун жазуы, Суджа жазуы, Тайхир-чулудің 20 жазуы, Ихе-Асхеттің екі жазуы, Хэнтэй жазуы, Хангай мен гобаның ұсақ жазуы, сондай-ақ соғды тіліндегі Бугут жазуы. Жазудың бұл түрлерін «орхон ескерткіштері» деп атайды.
2. Тува және минусин аймағындағы екі топқа бөлінетін Енисей ескерткіштеріне жататын құлпытастарда, тастарда, алтын және күміс ыдыстарды, теңгелерде қазіргі таңда белгілі болған жазудың 150 түрі кездеседі.
3. Лена-Байкал жағалауындағы ескерткіштер тобында тұрмыс заттарына жазылған, әлі күнге дейін оқылмаған 16 қысқа жазу кездеседі.
4. Алтай тобының ескерткіштері: бір тас бағана мен тасқа жазылған жазулар және молалардан табылған күміс ыдыстардағы жазулар (барлығы 50-ге жуық жазулар )
5. Шығыс Түркістан ескерткіштері Түрфандағы көне құрылыстың қабырғасында жазылған төрт жазуды, үңгір ғимараттарындағы екі жазуды, Миран мен Дуньхуандағы қағазға түсірілген бірнеше мәтіндерді, қоладан жасалған қол айнадағы жазуды қамтиды.
6. Жетісулық деп аталған орта азиялық ескерткіштер тобы – Талас алқабындағы құлпытастардағы, теңгелердегі, тұрмыстық заттар мен ағаш таяқтардағы 12 жазуды, ал Ферғана ескерткіштеріне жататын қосалқы тобы – керамика мен металдағы 17 қысқа жазуды қамтиды. Шығыс Еуропаның ескерткіштері әдетте үш топқа бөлінген: Дон, Дунай, Еділ бойындағы.

Көне түркі мәдениетінің ең таңғаларлығы жазудың пайда болуы мен жазба әдебиетінің байлығы дер едік, Білге-қаған мен Күлтегіннің және басқа түрік елінің көрнекті қайраткерлерінің құрметіне арналған руна мәтіндері ең құнды әдеби шығармалар ретінде және сол кезеңнің тарихын баяндайтын дерек ретінде жоғары бағаланады.