Асыл мұра (Ежелгі дәуір әдебиеті үлгілерінен)

                          Асыл мұра(Ежелгі дәуір әдебиеті үлгілерінен)                                                         

                                                                                                  ...Жаксы сөз — аккан су,                        

                                                                                                   Қайда акса, сонда гүл эсер.              

                                                                                                                        Жүсіп Баласағұн

                                                Жоспар.

I Кіріспе.

   Ежелгі дәуір әдебиеті туралы.

II Негізгі бөлім.

   1. Көне түркі жазба ескерткіштері - әдеби мұра ретінде.

   2. Қорқыт ата кітабы туралы.

III Қорытынды.

      Ежелгі  дәуір әдебиетіндегі шығармалардың  тәрбиелік мәні.

 

    "Ежелгі дәуір әдебиет" (VII-XIV ғғ.) деп аталатын жеті ғасырды қамтыған әдебиетіміздің, ұзақ тарихына қатысты ескерткіштер, шығармалар аз емес. Олардың алғашқылары деп түркі ру-тайпаларына ортақ Орхон ескерткіштерін (VII ғ.), "Қорқыт" (VIII ғ.) және "Оғыз-наманы" (IX ғ.) атаймыз. Ежелгі дәуір әдебиетін Мұхаммед Хорезми, Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Райхан әл-Бируни, Махмұд Қашқари, Қожа Ахмет Йасауи, Сүлеймен Бақырғани, Жүсіп Баласағұни тәрізді түркі халықтарының біразына ортақ ойшылдары, ғалымдары, ақындары жалғастырады (X-XII ғғ.) – Аталған ғұламалар түркі халықтарынан шыға тұра кезінде араб әдебиетін, араб ғылымын, сонымен бірге дүние жүзі ғылымын дамытуға үлкен үлес қосқан. Ежелгі дәуір әдебиетінің негізіне қыпшақ тілінде дамыған кезеңінде (ХIII-ХVI ғғ.) "Кодекс куманикус", "Махаббатнама", "Жүсіп-Зылиха", "Гүлстан", "Домбауыл", т.б. қиссалар, дастандар, шежірелер, тарихи мұралар енеді. Кез –келген халық, ру, тайпа ұлт болу үшін оның басынан кешірген тарихы болады. Сол секілді түркі халқының да өзіндік тарихы бар. Түркі халқының дүние жүзіне халық болып танылуы ҮІ ғасыр ортасында басталды. Сол себепті де ежелгі дәуір әдебиеті ҮІ-ХҮ ғасырлар аралығын қамтиды деп жорамалдайды. Бұл кейінірек қазақ халқының құрамына енген қазақ ру, тайпаларының ежелгі ру, ұлыс дәуіріндегі әдебиеті. Бұл ерте кездегі түрік, ру-тайпаларымен бірге жасалған ортақ әдебиеттің өзін 3 кезеңге бөліп қарастырамыз.

1. ҮІ-ІХ ғ. көне түркі  әдебиеті ескерткіштері. Бұған орхон  жазба ескерткіштері яғни «Күлтегін», «Білге қаған», «Тоныкөк» туралы  құлыптастарға қашап жазылған  жырлар, сондай-ақ, «Оғыз-наме» дастаны  мен «Қорқыт ата кітабы», Әбу-Насыр  Әл-Фарабидің әдебиет саласындағы  еңбектері енеді.

2. Х-ХІІ ғ. әдебиет. Бұл  қараханид түріктерінің тілінде  жазылған әдеби ескерткіштер. Ж.Баласағұнның  «Құтты білік», М.Қашғаридің «Түркі  тілінің сөздігі», А.Яссауидің «Даналық  кітабы», А.Иүгінекидің «Ақиқат сыйы», С.Бақырғанидың «Хакім ата», «Жұбан  ана», «Әулие Мария» туындылары  Х-ХІІ ғ. өмірге келген әдебиет  нұсқалары.

3. ХІІІ-ХІҮ ғ. әдебиеті. Бұл  кезең Алтын Орда не Хорезм  дәуірі деп аталады. Бұл дәуірдегі  туындылар түркі әдеби тілінің  шағатай, қыпшақ диалектісі негізінде  жазылған. Олар: «Кодекс куманикус», Хорезмидің «Мұхаббат наме», Н.Рабғузидің  «Қисса сул Әнбия», Дүрбектің  «Жүсіп-Зылиха», С.Сарайдың «Гүлстан  бит түрк», Құтыбтың «Хұсрау-Шырын  дастандары . Сонымен қатар Х.Дулатидің  «Тарихи Рашиди», Қ.Жалайыридың «Жамиғ  ат тауарих», З.Бабырдың «Бабыр  наме» шығармалары осы кезеңнің  үлгілері.

      Географиялық, тілдік және графикалық ерекшеліктеріне қарай көне түркі ескерткіштері 3 топқа бөлінеді.

1. Енисей есерткіштері 

2. Талас ескерткіштері 

3. Орхон ескерткіштері 

Енисей ескерткіштеріне Енисей өзені, Тува республикасы, Алтай, Хакас облысымен, Краснояр өлкесі территориясынан табылған ескерткіштер жатады. Енисей ескерткіштері көлемі жағынан 10-15 жолдар, кішілері 1-2-3 жолдардан тұрады. Енисей ескерткіштері Ү-ҮІІ ғасырды қамтиды.

Талас жазу ескерткіштеріне Талас өзені бойынан табылған 12 ескерткіш жатады. Талас өзені бойындағы Айыртам-Ой деген жерден (қазіргі Жамбыл облысы) 1896 ж. Әулие Ата уезінің бастығы Каллаур ғылымға үлкен жаңалық боп енген жазуы бар тас тапқан. Зерттеушілердің пікірінше Талас ескерткіштері ҮІІІ ғ. қамтиды.

Орхон ескерткіштеріне ҮІ ғ. аяғы мен ҮІІІ ғ. басындағы Орхон, Селенгі, Тола өзендері мен Минусинск ойпатынан табылған Құтлығ қаған (Онгин), Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, Мойын Чор, Күллі Чор, Суджы ескерткіштері жатады.

«Онгин» ескерткіші 1891 ж. Монғолиядағы Онгин өзені бойынан Ядринцев тапқан. Бұл ең көне ескерткіштердің бірі. Мұнда екінші түркі қағанатын қайтадан қалпына келтірген Елтеріс қаған мен оның әйелі Елбіге туралы әңгімеленеді. Құтлығ Күлтегін мен Білгенің әкесі.

«Білге қаған» (683-734) ескерткіші 1889 ж. Монғолиядағы Орхон өзені бойындағы Эрдени Цэу монастырының жанынан Ядринцев тапқан. Білге қаған Қапаған қаған қайтыс болған соң таққа отырған Құтлығ қағанның үлкен ұлы. Ескерткіштегі жазуды жазған қағанның туысы Иоллығ Тегін делінеді.

«Тоныкөк» ескерткішін 1897ж. Селенгі өзені бойынан Д.Клеменц тапқан. Тоныкөк- үш қағанның , 692 жылы қайтыс болған Құтлығтың, 716 жылы қайтыс болған Қапағанның және 734 жылы қайтыс болған Білгенің әскери кеңесшісі болған. Ол табғаш елінде оқып, тәлім-тәрбие, әскери білім алған. Зерттеушілердің пікірінше Тоныкөк 716 жылдан кейін қайтыс болды деп жорамалданады. Ескерткіштегі жазуды жазған Тоныкөк. Әйтсе де жыр жазылу стилі, композициялық құрылымы, идеялық мазмұны жағынан «Күлтегінге» ұқсас. «Күлтегін» жырында негізгі нәрсе – Күлтегіннің ерлігі болса, «Тоныкөк» жырында автор сол шайқаста жеңіске Тоныкөктің ақыл-айласы арқасында ғана жеткендігін көрсетеді. Жырдың басты қаһарманы түркіелінің дана қарты Тоныкөк. Сондықтан жырда уағыз - өсиет, нақыл сөздер көп.

«Күлтегін» (684-731) ескерткіші «Білге қаған» ескерткішімен қатар бір жерде табылған. Күлтегін 731 жылы 27 ақпанда 47 жасында қайтыс болған. «Күлтегін» жыры өз алдына дербес 8 циклдан тұрады. Әрбір цикл мазмұны жағынан дербес хикая болып келеді.

1. Қағанның өз халқына  қарата айтқан үндеуі 

2. Түрік қағанаты жерінің  кеңдігін суреттейді 

3. Түріктердің әскери  жорықтарын хикая етеді 

4. Көршілес табғач халқының  қастандық әрекеттері туралы  әңгіме 

5. Табғаштармен қатынасу  түріктерге ажал қатерін төндіретіні  жайындағы хикая 

6. Түркі халқының көреген  емес екенін өкінішпен жырлауға  арналған 

7. Түркі халқының даңқын  көкке көтерген қаған екендігі  жөнінде айтылған жыр 

8. Ескерткіш-жырды жазуға  себеп болған жәйттерді баяндауға  арналған 

Жалпы жырда Күлтегін түркі елінің «төрт бұрышындағы» барлық жауды жеңіп, елде тыныштық, бейбіт өмір орнатады. Күлтегін түркі халқын тәуелсіз етіп, байлыққа кенелткен. Жырдың идеясы – түркі халқын ауыз бірлікке, сыртқы жауға қарсы ұйымдасқан күреске, ата –баба жолын берік ұстауға шақыру болып табылады.

«Күлтегін» жырының қазақ эпостарымен ұқсастығы туралы айтатын болсақ, қазақ эпосында әсіресе батырдың жан серігі атының түр-түсін, шабысын суреттеуге ерекше назар аударады.

   

   Бұл көне заман мұрасы туралы айтудан бұрын Қорқыт атаның өзі кім болғанын айқындап алу дұрыс. Қорқыт — VIII ғасырда Сыр бойында бұрынғы Жанкент қаласы маңында өмір сүрген батыр, атақты ақын, асқан күйші. Сонымен бірге ол туралы көптеген аңыздар сақталған.Ел аузындағы аңыздарда Қорқыт ата мәңгі өлмейтін өмір іздеуші, мәңгілік өмір үшін қайтпас күрескер сипатында айтылады. Бірақ ол өмірінің соңында "өлмейтін нәрсе жоқ екен” деген пікірге келеді. Енді Қорқыт ата мәңгілік өмірді қобыз сарынынан іздейді. Ұлы күйшіге өзі іздеген мәңгілік өмір оның өнерінде сияқты көрінеді. Ол күйлерін толассыз тартып, дүниеден өтеді. Өзі өлгенмен артында күйлері, ұлағатты сөздері қалады.Ал әдебиет тарихында деректі түрде "Қорқыт ата кітабы” бар. "Қорқыт ата кітабы” осы күнге дейін Дрезден қаласында он екі жырдан түратын қолжазба күйінде жөне Италияда (Ватикан) алты жырдан тұратын қолжазба күйінде сақталып келеді.

"Қорқыт ата кітабын” VIII ғасырларда жөне одан да бұрын туған аңыздардың жинағы деуге болады. Оларды жыр түрінде жазған — Қорқыт ата ("Қорқыт” сөзі ертедегі түркілердің "Хүр — кісі” және "хыт — күт” сөздерінен шығуы ықтимал. Ол "қүт әкелуші кісі” деген мағынаны береді. Кітапта қазақ халкының құрылуына тікелей қатысы бар, тарихта белгілі оғыз тайпаларының тағдырына байланысты оқиғалар баяндалады. Қорқыт ата кітабы мынадай жырлардан түрады: "Қазан бектің ауылын жау шапқаны туралы жыр”, "Дерсе хан ұлы Бұқаш туралы жыр”, "Оғыз каған жыры”, т. б."Қазан бектің ауылын жау шапқаны туралы жырда” оғыз тайпасының батыры Қазан бек аңға кеткенде, оның елін Шөкілі хан шабады. Үлкен қырғын болады. Қазан бектің Қара койшы дейтін қойшысы ерен ерлік көрсетеді. Ол тас атқышпен атқылап, жауды жайпайды. Тас таусылғанда, тас орнына ешкілерді салып атады. Қазан бектің әйелі Бөрілі сұлу да ордасын қорғап ерлікпен шайқасады.Алайда көп жау жеңеді. Шөкілі осылайша Бөрілі сұлуды, баласы Оразды және барлық дүние-мүлкін алып кетеді.Казан бек аңда жүріп түс көреді. Түсінде үйіндегі сұңқар жоғалады, ордасына көктен жай түседі. Түсінен шошынған Қазан бек еліне оралып, мән-жайды Кара койшыдан біледі. Ол жорыкка аттанады. Бірак Қара койшыны ілестірмейді. "Бүкіл оғыз бектері жауды Қазан алған жоқ, Қара қойшы алды деп күлер”,— дейді де, бірге бармақ болған қойшыны ағашка таңып байлап кетеді. Алайда койшы жұлқына-жұлқына ағашты тамырымен қопарып, таңулы күйде арттарынан ілеседі. Мүны көріп Қазан бек оны байлаудан шешеді. Бұлар жауға жетіп, шабады. Шөкілі ханды жеңіп, өз адамдарын күтқарады. Жырда елін жаудан корғау идеясы айкын сезіледі."Қорқыт ата кітабы” — әр түрлі жырлардың жинағы болса да, ерлік жасау мен ізгілік көрсетуді біртұтас өріп отырады."Қоркыт ата кітабында” тәрбиелік құнары мол қанатты сөздер көптеп ұшырасады. Мысалы: "Жер қадірін ел біледі, ел қадірін ер біледі”, "Құлан құдыққа құласа, құрбақа кұлағында ойнайды”, "Ат қиналмай жол шалмас”, "Көңілі пасық ерде дөулет болмас”, "Қар қаншама қалың жауғанмен—жазға бармас”, "Анадан өнеге көрмеген қыз, атадан тағылым алмаған ұл ел басын құрап, үйінен дөм беруге де жарамайды”, "Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған балаға ешкім жетпейді”, т. б."Қолына кобыз ұстаған ұзан (абыз, жырау) елден елге жетеді”, — деп Қорқыт атаның өзі айткандай, өнер-мөңгілік, ол елден елге, ұрпақтан-ұрпаққа тарайды.

    Ежелгі әдебиеттіндегі  шығармалардың бере тәрбиесі  мол. Көне түркі тайпаларынан  қазақ халқына дейінгі айналу  процесіндегі оқиғаларды осы  шығармалардан көре аламыз.Бұл  шығармаларда қазақ халқының  ғасырлық тарихы жатыр.Бұны оқыған бала өз халқының тарихын,салт-дәстүрін,тәрбиесін жетік біліп,ұғынады.